Náýbetti jyldardyń qurbany bolǵan bozdaqtar rýhyna taǵzym etý - urpaq paryzy
Qazaq halqynyń basynan ótken, jasyryp-jabýǵa kelmeıtin osyndaı úlken tarıhı oqıǵa táýelsizdikke qol jetkizgenge deıin jabyq taqyryp bolyp keldi. Sol sebepti alapat ashtyq týraly ashyq aıtylmaı, oqıǵanyń tarıhı sebepteri halyqqa burmalanyp jetkizilip otyrdy. Tek, táýelsiz Qazaqstan memleketi qurylǵannan keıin ǵana ult urpaqtary ótkenge úńilip, tarıhtyń aqtańdaq tustarynyń jaýabyn izdeýge kiristi.
Bul náýbetti jyldardyń óz tarıhı baǵasyn alýyna Qazaq eliniń aıryqsha mán bergenin atap ótýimiz kerek. Táýelsiz Qazaqstanda alǵashqy qabyldanǵan zańdardyń biri bolyp, 1993 jyldyń 14 sáýirinde «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» QR Zańy qabyldandy. 1995 jyly QR Prezıdenti janyndaǵy Memlekettik saıasat jónindegi Ulttyq Keńestiń májilisinde «Qazaqstan Respýblıkasynda tarıhı sanany qalyptastyrý tujyrymdamasy» bekitildi. Mundaǵy Qazaqstan tarıh ǵylymynyń aldyna qoıǵan mindetterdiń biri Keńestik dáýirdegi Qazaqstan tarıhyn qaıta paıymdaý boldy. Sonyń qatarynda Asharshylyq pen saıası qýǵyn-súrgin tarıhy da bar. 1996 jyly 30 jeltoqsanda QR Prezıdentiniń «1997 jyldy Jalpy ulttyq tatýlyq pen saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý jyly dep jarııalaý týraly» Jarlyǵy shyqsa, 1997 jyly osynaý qazaqtyń basynda bolǵan qasiretke toly kezeńdi umytpaý, esten shyǵarmaý maqsatynda QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen 31 mamyr saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni dep belgilendi.
Endi sol tarıhı náýbetti kezeńge sheginis jasap kóreıik. XX ǵasyrdyń basynda álemdegi jer kólemi jaǵynan birinshi orynda turatyn jas memleket, Keńes Odaǵynyń barlyq jerinde memlekettiń ushqary saıasaty asa qatal júrgizilip jatty. Halyq ashtyq pen qýdalaýdyń aýyr azabynan kóz ashpady.
Zertteýshilerdiń derekterine súıensek, Keńes Odaǵynda 1930-1953 jyldar aralyǵynda 40 mıllıonnan astam Keńes azamaty qýǵyn-súrginge ushyraǵan. Solardan Qazaqstan aýmaǵynda ornalasqan lagerler men qazaq aýyldaryna 1,5 mıllıonnan astam nemis, polıak, koreı, sheshen, túrik, grek, Qyrym tatarlary, Kavkaz halyqtary jáne basqa da ult ókilderi qonys aýdarǵan. Bular da qatal totalıtarlyq júıeniń barlyq aýyrtpalyǵyn qazaq halqymen birge kóterdi. Zulmat zamanǵa qaramastan, barynan aırylǵan jandar jergilikti qazaq ultynyń kómegi men qamqorlyǵyna ıe boldy.
Al Keńes úkimetiniń qasaqana qatygez saıasaty jasaǵan jappaı asharshylyqtan Qazaqstan, Belarýs, Moldavııa, Reseı men Ýkraınanyń jazyqsyz mıllıondaǵan halqy kóz jumǵan. Tarıhshylardyń zertteýine júginsek, asharshylyq kezinde Ýkraınada tórt mıllıonǵa jýyq adam ólgen. Osylaısha Keńester Odaǵynda jalpylyq sıpat alǵan asharshylyq pen qýǵyn-súrgin qazaq dalasyna jetken kezde naǵyz surapyl daýylǵa aınalǵandaı áser etti.
«Tarıhtyń 1918, 1921-22, 1931-32 jyldarynda úsh ret aınalyp soqqan alapat ashtyqtan qazaq ultynyń qabyrǵasy sógilip, jetpis paıyzy qyrylyp qaldy. On qazaqtyń jeteýi ólse, úsheýiniń jany kirerli-shyǵarly, ólmeli kúıge tústi», - dep jazady zertteý eńbeginde «Asharshylyq qurbandary» qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy Ramazan Qurmanbaev.
Qazaq jerindegi asharshylyq qurbandarynyń sanynyń qansha bolǵandyǵy týraly derekter árqıly bolyp kelse de, ashtyqtan mıllıondap qyrylǵan qazaqtardyń aýyr taǵdyry aıdaı álemge aıan edi. «Keńestik bıliktiń alǵashqy 1920-1930 jyldarynda qazaqtar 4 mln-ǵa jýyq adamynan aıyryldy, olaı deıtinimiz 1921-1922-jyldardaǵy ashtyq kezinde 1 mln 700 myń adam, 1932-1933 jyldary 2 mln 300 myńǵa jýyq adam kóz jumǵanyn aıǵaqtaıtyn derekter bar», - dep jazady tarıhshy Kúlpash Іlııasova óziniń «Asharshylyq aqıqaty» atty maqalasynda.
Qazaq ólkesiniń Túrkistan jerinde 1918 jyldyń ózinde-aq asharshylyqtyń oryn alǵanyn tarıhı jazbalar aıǵaqtaıdy. Azamat soǵysy turalatqan Reseıdegi azyq-túlik tapshylyǵyn sheship, qyzyl armııany tamaqpen qamtamasyz etý úshin halyqtyń qolyndaǵy bar maly men azyq-túlik kúshpen tartyp alynǵan. Osydan keıingi jyldardaǵy ashtyqtyń oryn alýy sebebi de halyqtyń qolyndaǵy bar baılyqty qasaqana tartyp alýdan bastalady. Aqyrynda osy zulmat taǵdyrdan jan saýǵalaǵan, ólimnen aman qalǵan bir bólim qazaq ash-jalańash kórshiles Qytaı, odan ári Mońǵolııa, Aýǵanstan, Iran jáne Túrkııa sııaqty elderge údere kóshýge májbúr bolǵany málim.
Halyq óz taǵdyrynyń osylaısha shuǵyl ózgerip, aıanyshty halge kiriptar bolýyna tikeleı bıliktiń kináli ekendigin erte bastan túsindi. Respýblıka aýmaǵynda 1929-1931 jj. aralyǵynda ujymdastyrýǵa qarsy 372 jappaı tolqýlar men kóterilister bolyp, oǵan 80 myń adam qatysqan. Mysaly, «Qazaq entsıklopedııasynda» jazylǵan derekterde, «Qaraqum kóterilisine 5000 sharýa qatysty. Ony Orynborda ornalastyrylǵan 8-dıvızııa basyp tastady. Sozaq jerindegi kóterilis - Sheber uıymdastyrýshylyǵymen, tabandylyǵymen erekshelenedi. Basshysy - Jaqypov. Aýdan ortalyǵyn basyp alyp, kóterilisshiler aýdan basshylaryn óltirdi», - dep jazylǵan.
Qara halyqtyń basyna qasiretti qaıǵy ákelgen, arnaıy josparlanǵan túnek saıasat el azamattarynyń da qarsylyǵyna ushyramaı qalǵan joq. Ashtyqqa urynǵan beıýaz halqynyń muńly kúıine qabyrǵalary qaıysqan Alash qaıratkerleri eldi aman alyp qalýdyń jolyn izdedi. Sol jolda bastaryna tóngen qaýyp - qaterge qaramaı, ashtyqtan kúızelgen elge kómek berý úshin 1921 jyly 17 tamyzda Semeıde ashtyqqa qarsy kómek kórsetý komıssııasy quryldy. Ony Alash kósemi Álıhan Bókeıhanov basqardy. Sol tustaǵy olardyń ortalyqqa joldaǵan esebinde «ashtyqqa ushyraǵan sábılerge Semeı jerinde 74 balalar úıin ashyp, 4381 balaǵa kómek kórsetildi», - dep baıandalady. Sondaı-aq, Mirjaqyp Dýlatov, Júsipbek Aımaýytov syndy ult qaıratkerleri de elden jylý jınaý arqyly 15 myń maldyń basyn qurap, ony Torǵaı, Qostanaı aımaqtaryndaǵy ashtyqqa ushyraǵan halyqqa bólip beredi. Qyzyljardaǵy ashtyqqa qarsy turý komıssııasyn Maǵjan Jumabaev basqardy. Ǵazymbek Birimjanov basqaratyn «Aq jol» gazeti ash halyqqa kómek kórsetýge uıtqy bolsa, Semeıde shyǵatyn «Qazaq tili» gazetinde Mirjaqyp Dýlatovtyń «Ashtyq qyrǵynynan qaıtsek qutylamyz» degen maqalasy jaryq kóredi. Onda «Eldi ashtyq qyrǵynynan qutqarý úshin azamat tegis atqa miný kerek. Qazaq úkimeti ashtyq úshin kúıli elderden jylý jınaýǵa ruqsat etsin. Alashtyń azamattary moıyndaryńdaǵy tarıhı boryshtaryńdy óteıtin kún týdy!» - dep jazady. Osy qyrǵyndy kórgen Ahmet Baıtursynovtyń «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bári bir. Men tek qazaq ultynyń múddesin qorǵaıtyn memleketti jaqtaımyn» deıtin ulaǵatty sózi tarıhta qaldy.
Sonymen birge Turar Rysqulov, Smaǵul Sádýaqasov, Oraz Isaev, Sultanbek Qojanov, qazaq áıelderinen shyqqan tuńǵysh mınıstr Naǵıma Aryqova sııaqty kórnekti qazaq zııalylarynyń eldegi aýyr kúızelis týraly jazǵan hattary Máskeýge joldanyp jatty. Biraq oǵan qulaq asqan jan bolmady. Tek, bılik áýelden kózdegen maqsatyna qol jetkizgen tusta ǵana saıası oıynyn doǵardy. Osydan keıin óktemshil úkimettiń halyqqa ara túsetin, Keńes Odaǵyna senimsiz ult zııalylaryn qýǵyndaýy qarqyn ala tústi.
Qazaqstanda saıası qýǵyn-súrgin 1928 jyldyń ortasynda Alash qozǵalysyna qatysqan qaıratkerlerdi tutqyndaýdan bastaldy. Osy kezeń aralyǵynda Qazaqstanda 103 myń adam qýǵyn-súrginge ushyrap, 25 myń adam atý jazasyna kesiledi. Sol qatarda 1937 jyldary qazaqstandyq ǵylym, mádenıet jáne saıasat salasynyń bir top zııaly qaýym ókilderiniń atylǵany belgili.
Tarıhtyń aşy sabaǵy bizge álsizdiktiń bodandyqqa ushyratatynyn, bodandyqqa moıyn usynýdyń aqyry ultty osyndaı qasireti aýyr taǵdyrǵa uryndyratyndyǵyn uǵyndyrdy. Sonymen birge, halyq basyna zobalań kelgen, qıyn-qystaý, tar kezeńde ulty úshin qurban bolǵan bozdaqtardyń rýhyna taǵzym etý, erligin eske alý, úlgi etý urpaq paryzy ekenin de esten shyǵarmaýymyz kerek.
Maqalamyzdyń sońyn qoǵam qaıratkeri, kórnekti aqyn Maǵjan Jumabaevtiń túrmede jazǵan «Saǵyndym» atty óleń joldarymen túıindemekpiz.
Abaqtyda aıdan, kúnnen jańyldym,
Sarǵaıdym ǵoı, sar dalamdy saǵyndym.
«Qarashyǵym, qulynym!» - dep zarlaǵan
Alystaǵy sorly anamdy saǵyndym.
Jatqan úıim - qabyrǵasy qara tas,
Jaryq sáýle, jyly kúnge jany qas,
Aýyr ıis, ylǵı qara kóleńke,
Erte-kesh te, kúndiz-túni aıyrylmas.
Baqytjol Kákeshuly
