Mysyrmen tarıhı-rýhanı baılanystar ekonomıkalyq múddege de jol ashady - Elshi
Áıtse de elder men elderdiń ózara tyǵyz aralasýy men yqpaldastyǵy tek ekonomıkalyq múddelermen shektelip qalmaq emes. Máselen, Mysyr eli Qazaqstan úshin tarıhı baılanystar jaǵynan erekshe qyzyq. Ol eldiń de Qazaqstanǵa qyzyǵýshylyǵy artpasa kemigen emes. Keshegi tarıhı baılanystar men keleshektegi múmkindikter týraly Mysyr Arab Respýblıkasyndaǵy Qazaqstannyń Tótenshe jáne Ókiletti Elshisi Arman Isaǵalıev aıtyp berdi.
- Arman Qaıratuly, kásibı dıplomatııalyq qyzmetińiz arab elderinde ótýde. Elimizdiń Arab memleketteri lıgasyndaǵy Turaqty ókilisiz. Táýelsiz Qazaqstannyń syrtqy saıasatyndaǵy arab memleketteriniń róli qanshalyqty mańyzdy ?
- Qazaqstan táýelsizdik alǵan kezde elimizdiń egemendigin alǵashqylardyń biri bolyp arab memleketteri moıyndady. Olar muny resmı jarııalap qana qoımaı, Almatyda Elshilikterin ashyp, elimizben ekijaqty saıası, saýda-ekonomıkalyq, áleýmettik-gýmanıtarlyq yntymaqtastyq ornatty. Qazaqstan men arab álemi arasynda tarıhı tereńge boılaıtyn mádenı baılanystar jatyr. Adamzat órkenıetiniń damýyna úlken úles qosqan babamyz Ábý Nasyr ál-Farabı, musylman mádenıetin krest joryqtary men Qulaǵý shapqynshylyǵynan saqtap alǵan Sultan Beıbarys - Uly dalanyń dara tulǵalary Mysyr jáne Sırııa sııaqty arab elderinde ómir súrip, úlken jetistikterge jetken.
Syrtqy saıasat baǵytynda Qazaqstannyń arab elderiniń barlyǵymen yntymaqtastyǵy joǵary deńgeıde qalyptasqan. Halyqaralyq jáne aımaqtyq máseleler boıynsha ustanymdarymyz úndes nemese jaqyn bolyp keledi. Arab memleketteri QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń halyqaralyq bastamalaryn tolyq qoldaıdy. Máselen, birqatar arab elderi Azııadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńeske múshe bolsa, Astanada 3 jyl saıyn ótetin Álemdik jáne dástúrli dinder Sezine arab álemindegi iri dinbasylary júıeli túrde qatysyp turady.
Qazaqstan da arab memleketteri úshin halyqaralyq jáne aımaqtyq úderisterdiń belsendi qatysýshysy retinde úlken mańyzǵa ıe. Halyqaralyq saıası termınologııada «Astana protsesi» dep tanylǵan Sırııadaǵy qantógisti toqtatý maqsatynda elordada ótken kelissózder arab elindegi qantógisti azaıtýǵa septigin tıgizdi. BUU Qaýipsizdik Keńesine turaqty emes músheligi barysynda Qazaqstan usynǵan «Terrorızmen azat álemge qol jetkizý jónindegi is-qımyl Kodeksin» destrýktıvtik qubylystan zardap shegip otyrǵan arab elderi birinshi qoldady.
Saıası-ekonomıkalyq úderistermen qaınap jatatyn arab álemi ekonomıkalyq turǵydan Qazaqstan úshin mańyzdy áriptes bolyp otyr. Mysaly, sońǵy jyldary elimizdiń saýda aınalymy Týnıspen 2,9 ese, Marokkomen 2,6 ese, Aljırmen 1,9 esege ósti. Investıtsııa salasynda da Parsy shyǵanaǵyndaǵy arab memleketterimen yntymaqtastyq jaman emes. Sondyqtan, qazirgi tańda arab álemi qazaqstandyq ónimderge mańyzdy naryq jáne saýda-ekonomıkalyq, ınvestıtsııalyq múmkindik bolyp tabylady. Saýd Arabııasynyń, Mysyr jáne Birikken Arab Ámirlikteriniń azamattary Qazaqstannyń týrıstik oryndaryna qyzyǵýshylyǵy joǵary. Buǵan dálel - aldaǵy ýaqytta Kaır sııaqty iri qalalardan Astana, Almaty, Shymkent qalalarynan arab týrısterin tasymaldaıtyn charterlik reıster shyǵatyny josparlanǵan.
- Mysyrdaǵy Qazaqstannyń Elshisi qyzmetińizge de eki jyldaı ýaqyt bolypty. Astana men Kaır arasyndaǵy baılanystar qalaı damýda ?
- Qazaqstan men Mysyr arasyndaǵy saıası-ekonomıkalyq, mádenı-gýmanıtarlyq yntymaqtastyqtyń qazirgi jaǵdaıy joǵary deńgeıde dep aıta alamyn. Qazaqstan úshin Taıaý Shyǵys jáne Soltústik Afrıkadaǵy mańyzdy seriktes el bolyp tabylatyn Mysyrmen senimdi saıası dıalog, halyqaralyq jáne aımaqtyq uıymdar sheńberinde tyǵyz yqpaldastyq ornatylǵan.
Eki el arasyndaǵy mańyzdy oqıǵalardyń biri retinde 2018 jylǵy 10-11 qazanda QR Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń basshylyǵymen 6-shy ret ótken Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń Sezine ıslam álemi delegatsııasynyń basshysy retinde «ál-Azhar» sheıhi, Bas ımam Ahmed át-Taıebtiń qatysqanyn atap ótkim keledi.
Elbasynyń tapsyrmalaryna sáıkes, eki eldiń saýda-ekonomıkalyq qatynastaryna erekshe mán berýdemiz. Qazaqstannyń Afrıka kontınentindegi eń iri saýda-ekonomıkalyq seriktesi Mysyrmen bul saladaǵy yntymaqtastyǵy sońǵy jyldary damý belesine tústi. Statıstıka derekterine sáıkes, Qazaqstan men Mysyr arasyndaǵy saýda aınalymy 2018 jylǵy qańtar jáne qarasha aralyǵynda 79,8 mln AQSh dollaryna deıin ósti.
Saýda-ekonomıkalyq qatynastardyń basty máseleleriniń biri Mysyrǵa qazaqstandyq astyqty eksporttaý. 100 mln-nan astam halqy bar Mysyr jylyna 10-12 mln tonna astyq ımporttaıdy. Al, Qazaqstan bıdaı eksporttaýshy elderdiń aldyńǵy qatarynda tur. Osyǵan oraı, qazirgi tańda qazaqstandyq bıdaıdy Mysyrǵa eksporttaýdyń tıimdi logıstıkalyq joldary qarastyrylýda. Bul úshin Mysyr óz aýmaǵynda astyq termınalyn ashýdy usynyp otyr. Bul joba qazaqstandyq astyqty Mysyr naryǵyna ǵana emes, basqa da Afrıka elderine eksporttaýǵa múmkindik beredi.
Sosyn Mysyrdyń Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqpen erkin saýda aımaǵyn qurý boıynsha kelissózder júrýde. Atalǵan kelisim eki el arasyndaǵy saýda aınalymynyń qarqyndy damýyna septigin tıgizedi dep oılaımyn.
2017 jyldan bastap Mysyrdyń demalys oryndaryna keletin qazaqstandyq týrısterdiń sany edáýir artty. Astana, Almaty, Shymkent qalalalarynan ushyp keletin charterlik reısterdiń sany aptasyna 20 ushaqqa deıin jetýde. Sharm-El-Sheıh qalasyna baratyn qazaqstandyq azamattarǵa vızasyz rejım engizilgen. Qazirgi tańda qazaqstandyq týrıster sany jaǵynan Ýkraınadan keıin ekinshi orynda tur. Demalýǵa kelip keleńsiz jaǵdaılarǵa túsken qazaqstandyq azamattarǵa Elshilik der kezinde kómek kórsetýde.
Elshilik óz tarapynan mysyrlyq saıahatshylardy Qazaqstanǵa tartý úshin qarqyndy ımıdjdik is-sharalar uıymdastyryp, úgit-nasıhat júrgizýde. Nátıjesinde Qazaqstanǵa demalýǵa barǵysy keletin mysyrlyqtardyń sany artýda. Mysaly, mysyrlyq «Tıshýrı týrs» týrıstik kompanııasymen 2019 jyly sáýir aıynan bastap Almaty jáne Shymkent qalalaryna, jaz aılarynda Astana jáne Óskemen qalalaryna charterlik reısterdi ushyratyn boldy. Qazirgi tańda mysyrlyq saıahatshylar úshin týrıstik paketter, qonaq úı máseleleri pysyqtalýda.
- Áńgime aýanyn aýystyrsaq. «Qazaqta áke kórgen oq jonar» degen sóz bar ǵoı. Kásibı dıplomat Qaırat Isaǵalıuly týraly aıta ketseńiz. Sizdiń qyr-syry kóp dıplomatııa salasyna qyzyǵýyńyzǵa ákeńizdiń ómir joly qanshalyqty áser etti ?
- Qazaqstan dıplomatııalyq qyzmetiniń eńbek sińirgen qyzmetkeri, memleket qaıratkeri Qaırat Isaǵalıevtyń izbasary bolǵanymdy maqtan tutamyn. Ákem kóp jyldar boıy álemniń kóptegen elderinde Qazaqstannyń syrtqy saıası múddelerin ilgeriletý boıynsha jumys atqaryp, Táýelsiz Qazaqstanda Syrtqy ister mınıstrliginiń qalyptasýyna úles qosty.
Jastaıymnan maǵan dıplomatııanyń qyr-syryn úıretip, bul mańyzdy da qyzyqty mamandyqqa meni baýlyǵan ákem bolatyn. Jalpy aıtsam, qazaq dıplomatynyń boıynda bolýy qajet qasıetterdi otbasy tárbıesinen aldym desem artyq ketpegen bolarmyn.
- Al dıplomatııaǵa kelgisi keletin jas úmitkerlerge qandaı keńes berer edińiz. Til bilý, minezdi jattyqtyrý degen qasań qaǵıdalardan bólek, ózińiz baıqaǵan sáttermen bólisseńiz.
- Meniń mamandyǵym arabtanýshy. Arab elderine mamandandyrylǵan dıplomatpyn. Bilikti dıplomat bolý úshin barǵan eldiń tilin jáne mádenıetin, tarıhyn, ekonomıkasyn jetik bilý qajet. Ár eldiń óziniń ereksheligi bolady, ádet-ǵuryptary áralýan bolyp keledi. Memleketterdiń qatynastary adamdar arasynda qatynastardan turady. Sondyqtan bolatyn, baratyn elin tolyq meńgerý dıplomat úshin basty alǵyshart.
Qazirgi tańda ekonomıkalyq dıplomatııanyń mańyzdylyǵy artyp, jyl saıyn bul baǵytta Qazaqstan dıplomattaryna qoıylatyn talaptar kúsheıýde. Óıtkeni árbir dıplomattyń birinshi maqsaty elimizdiń taýarlaryn ózi bolatyn eldiń naryǵynda kótermeleý jáne ınvestıtsııa men týrıster tartý bolyp tabylady. Bul talaptardy iske asyrý úshin sol eldiń memlekettik qyzmetkerlerimen ǵana emes, bıznes ókilderimen tyǵyz jumys jasaý kerek. Sondyqtan dıplomatqa memlekettik qyzmetten basqa, jekemenshik sektordyń uńǵyl-shuńǵylyn, mán-jaıyn jetik bilý qajet.
- Elimiz Táýelsizdik alysymen arab elderine dinı bilim alýǵa umtylǵan jastardyń qatary kúrt kóbeıdi. Qazirgi kezde bul úrdis qalaı?
- Din úırenemiz dep shetel asqan qazaq jastarynyń kóbeıýi kútilgen qubylys. Alaıda, sońǵy jyldary jastardyń sheteldik joǵary oqý oryndarynda dinı bilim alý úderisi qolǵa alynyp, tolyq júıege salyndy. Máselen, Mysyrda dinı bilim alý úshin qazaqstandyqtar Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń usynysymen ǵana kele alady. Óıtkeni, jastardyń jat aǵymdar men destrýktıvti jamaǵattardyń jetegine ilinip ketpeý úshin olardyń resmı oqý oryndarynda ǵana bilim alýyn qadaǵalaý qajet. «Ál-Azhar» ýnıversıteti musylman áleminiń eń iri bilim jáne ǵylym ordasy bolyp tabylady. Onda 120-ǵa jýyq qazaqstandyq stýdentter bilim alýda.
Sonymen qatar, Qazaqstan men Mysyr arasyndaǵy mádenı-gýmanıtarlyq yntymaqtastyqtyń mańyzdy nysanyna aınalǵan Almaty qalasyndaǵy «Nur-Múbarak» ýnıversıteti jyldan jylǵa damyp, dinı bilim alam degen jastarǵa oqý ordasy bolyp otyr. Aldaǵy ýaqytta qazaqstandyqtar magıstratýra men PhD deńgeıin «Ál-Azhar» ýnıversıtetinde oqıtyn bolady. Bul da jastardyń shetelderdegi jat aǵymdar men jamaǵattardyń quryǵyna ilinbeýin qamtamasyz etedi.
- Mysyr eliniń tarıhy bizge jaqyn. Babamyz Sultan Beıbarys bıliginiń tusynda Mysyr men Altyn Orda arasynda baılanystar qarqyndy damyǵany belgili. Endeshe Elbasynyń «Rýhanı jańǵyrý», «Uly dalanyń jeti qyry» atty baǵdarlamalyq maqalalary sheńberinde arab áleminde iz qaldyrǵan babalarymyz Beıbarys pen ál-Farabı muralaryn saqtaý, zertteý jáne dáripteý jumystary qalaı júrýde ?
- Jergilikti halyq arasynda Qazaqstanǵa degen qyzyǵýshylyq týdyrýǵa úlken septigin tıgizip otyrǵan Elbasynyń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynynyń «Jahandyq álemdegi zamanaýı qazaqstandyq mádenıet» jobasyn atap ótý qajet. Atalǵan jobanyń sheńberinde qazaq mádenıetin, tarıhyn tanytý úshin birqatar is-sharalar atqaryldy. Atap aıtqanda, Іlııas Esenberlınniń «Kóshpendiler» romany arab tiline aýdaryldy. 2019 jyly Elshiliktiń demeýimen qazaq poezııasy men prozasynyń arab tilindegi antologııasy shyǵady. Sonymen qatar, 2018 jylǵy 11-14 sáýirde Aleksandrııa jáne Kaır qalalarynda QR Halyq ártisi, álemge áıgili óner qaıratkeri Aıman Musaqojaevanyń basshylyǵymen Qazaq ulttyq óner ýnıversıteti stýdentteri men oqytýshylarynyń «Kazakh Eli Classic» kontserti ótti.
Mysyrda babamyz Beıbarystyń qaldyrǵan muralary kóp. Solardyń eń mańyzdysy óziniń atyn alǵan Kaır qalasynyń eń iri meshitteriniń biri - Beıbarys meshiti. 2018 jylǵy 16 qazanda 2011 jyldan beri toqtap qalǵan Kaır qalasyndaǵy Sultan Beıbarys meshitin restavratsııalaý jumystary qaıta bastaldy. Jobanyń ashylý saltanatyna MAR Kóne eskertkishter mınıstri Haled ál-Ananı, jobanyń bas merdigeri «Arab kontraktors» kompanııasynyń Basqarma tóraǵasy Mýhsın Salah, Parlament depýtattary, memlekettik mekemelerdiń basshylary, jýrnalıster, tarıhshy ǵalymdar, belsendiler jáne jergilikti halyq qatysty.
Іs-shara barysynda sóz sóılegen Haled ál-Ananı jobanyń quny 100 mln mysyr fýntyn quratynyn habarlap, qaıta qalpyna keltirý jumystary 18 aı ishinde bitetinin jetkizdi. Buǵan deıin jobanyń arhelogııalyq jáne sáýlettik zertteýleri, sondaı-aq irgetas jáne jerasty jumystary bitkenin málimdegen mysyrlyq mınıstr meshittiń shańyraqty bólmelerin, dálizin, kúmbezin, munaralaryn, ortalyq alańyn jáne syrtqy qabyrǵalardy jóndeý jumystary iske asyrylatynyn habarlady. Jobanyń tehnıkalyq baqylaýyn mysyrlyq arheologtar men tarıhı sáýletshilerden qurylǵan arnaıy komıssııa júrgizedi. Atalǵan komıssııa meshittiń ishki baǵanalaryna buǵan deıin paıdalanylǵan qyzyl qyshtardy jaramsyz dep taýyp, óziniń túpnusqasyna uqsas joǵary sapaly granıttik qyshtar paıdalanylatyn boldy. Sonymen qatar, Mysyr mınıstri Kaırde ekinshi eń iri meshit bolyp sanalatyn babamyzdyń murasy Kaır úshin tarıhı mańyzdy nysan, al saıası turǵydan Qazaqstan men Mysyr arasyndaǵy qatynastardyń rámizi ekenin atap ótti.
QR Prezıdenti N.Nazarbaevtyń «Rýhanı jańǵyrý», «Uly dalanyń jeti qyry» baǵdarlamalyq maqalalaryndaǵy tapsyrmalar sheńberinde Kaır ýnıversıtetinde «ál-Farabı» ortalyǵy ashyldy. 2018-2019 oqý jylynan bastap Kaır ýnıversıtetiniń Ádebıet fakýltetinde «qazaq tili» mamandyǵy oqytylatyn boldy.
Sonymen qatar, jyldyń birinshi is-sharasy retinde 5 qańtarda «Ál-Farabıdiń murasy» atty halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq semınar ótti. Іs-sharada QazUÝ rektory Ǵ.Mutanov, Kaır ýnıversıtetiniń professorlary, arab zııaly qaýym ókilderi, Farabıtanýshy fılosoftar babamyzdyń baǵa jetpes murasy men qundy ıdeıalaryn óskeleń urpaqqa jetkizýdiń ózektiligi men tásilderi týraly óz oılarymen bólisti. «Ál-Farabı» ortalyǵy uly ǵulamanyń pikirlerin nasıhattap qana qoımaı, Qazaqstan men Mysyr arasyndaǵy akademııalyq, ǵylymı zertteý jáne mádenı baılanystardy jandandyrýǵa atsalysatyn bolady.
Budan bólek, Elshilik pen QazUÝ Shyǵystaný fakýlteti birlesip «Taıaý Shyǵystaǵy qazaq halqyna kıeli oryndardyń atlasyn» basyp shyǵarmaq. Jalpy alǵanda, Qazaqstan men Mysyr arasyndaǵy tyǵyz tarıhı baılanystar bolǵandyqtan Elshilik aldynda «Uly dalanyń uly esimderi» jáne «Arhıv-2025» baǵdarlamalary sheńberinde úlken jumystar tur.
- Suhbatyńyzǵa rahmet !
Foto:astanatimes.com