Munaı kompanııalaryna jeńildik jasalady - baspasózge sholý
***
Álemde munaı baǵasynyń quldyraýyna baılanysty, Qazaqstanda munaı kompanııalary úshin salyqtyq júkteme tómendetiledi. Bul týraly "Aıqyn" gazeti búgingi sanyndaǵy "Munaı kompanııalaryna jeńildik jasalady" atty maqalasynda jazdy.
Energetıka birinshi vıtse-mınıstri Uzaqbaı Qarabalınniń aıtýynsha, kóptegen ken oryndarynda munaı qoryn zertteý turǵysynda qymbat tehnologııalardy paıdalaný qajet eken. Al munaı baǵasynyń arzandaýy qymbat tehnologııany paıdalanýǵa múmkindik bermeı otyrǵan kórinedi. Osy faktordy eskergen bizdiń bılik eldegi munaı kompanııalaryna salyqtyq júktemeni azaıtpaqshy.
«Jer qoınaýyn paıdalanýshylar shyǵystaryn zertteý, sondaı-aq munaı-gaz salasy úshin kúrdeli kezeńde Qazaqstanda óndirý deńgeıin qoldaý múmkindikterin qarastyrý maqsatynda munaı-gaz kompanııalaryna salyqtyq júktemeni túzetý sharalary qaralýda. Taldaý jumystaryna qaraǵanda, bıyl Qazaqstanda munaı sektory boıynsha salyqtyq júkteme koeffıtsıenti 75 paıyz shamasynda» dedi Uzaqbaı Qarabalın.
Uzaqbaı Qarabalınniń deregine súıensek, bıyl 80,5 mln tonna munaı óndirip, onyń 60 mln tonnasyn eksportqa shyǵarý josparlanyp otyr eken. Al 2017 jyly munaı óndirý 86 mln tonnaǵa, 2020 jyly 104 mln tonnaǵa artady dep kózdelip otyr. Bul jyldary munaı óndirý kóleminiń artýyna Teńiz ken ornynda óndiristiń keńeıýi jáne Qashaǵan ken ornynda munaı óndirýdiń jandanýy yqpal etedi degen boljam bar.
Qazaq handarynyń altyn taǵy, altyn táji týraly derekterdiń kúni búginge deıin tarıhı emes, mıfologııalyq sıpaty basym bolyp kelgeni ras. Tarıhshylar munyń sebebin bizdiń kóshpendi ómir saltymyzben túsindirip keldi, dep jazady atalǵan basylym "Handar mingen altyn taq qaıda?" atty maqalada.
Basylymnyń jaşýynsha, qazir sarapshylar munyń sebebi tym tereńde deıdi. KSRO saıasatyna qazaq handarynyń sán-saltanaty kereǵar keldi. Tipti 1970 jyly túsirilgen «Qyz Jibek» fılminde qazaq kóshin beınelegen kórinis te kezinde ortalyqta biraz adamdardyń kóńilinen shyqpaı, qıylyp qalǵanyn bilemiz. Ortalyqtyń aıtar ýáji belgili. Maqsaty - bizdiń baı tarıhy bar ult bolǵanymyzdy tarıh jadynan umyttyrý. Sóıtip, qazaq handarynyń, qazaq baılarynyń sán-saltanaty kóptegen jyldar boıy qoǵamnyń nazarynan tys qaldy.
Qapııada kóz jumǵan hanzadalaryn ǵana emes, olardyń kózi tirisinde senimdi bolǵan has tulparlaryn da altynmen aptap, kúmispen kúptep jerlegen halyqtyń Deshti Qypshaq dalasynda ómir súrgenine álem kýá, qazaq jeriniń ár qıyrynan tabylyp jatqan qazba jumystary kýá. Osydan kelip «Shyǵys sultandary bıliginiń rámizderine aınalǵan altyn taq pen altyn táj bizdiń qazaq handarynda da bolýy ábden múmkin ǵoı» degen oıǵa eriksiz basymdyq beresiń.
HVII ǵasyrda parsy tilinde jazylǵan avtory belgisiz «Alam-ara-ıı Shah Ismaıl» kitabynan Qasym han týraly tamasha málimetter tabylypty. Onda HVI ǵasyrdaǵy qazaq bıleýshisi sheteldik áriptesin qalaı qabyldaǵany táptishteı sýrettelgen. «Jánibek sultan uzaq jol júrip, elge keldi. Ordada otyrǵan Qasym hanǵa Jánibek sultannyń kelip turǵandyǵy habar etildi. Qasym han jaýap retinde ony qarsy alyp, qabyldaýyna alyp kelýge óziniń bılerin jiberdi. Onyń (Jánibek sultannyń) nazary taza altynnan quıylǵan Shyńǵyshannyń taǵynda jyrtqysh ańdaı bolyp otyrǵan Qasym hanǵa aýdy. Taqtyń tórt buryshy arystan men sileýsin, aıdahar men jolbarys beınesinde taza altynnan quıylǵan. Onyń (Qasym hannyń) basynda quny jetpis myń túmenmen baǵalanatyn Shyńǵys hannyń Altyn táji bar. Ieginde uzyn bir taram, eki urtynda tórt taram saqaly kindigine deıin túsip tur. Munyń bári Shyńǵys hannyń bizge belgili belgilerine saı kelip tur. Shyńǵys hannyń tuqymdarynyń ishinde osyndaı sıpatqa ıe bolǵan urpaqtary ǵana bılik basyna kelip, han taǵyna otyrady. Altyn taqtyń aınalasyn 200 bı men ámirler qorshap tur. Oń jaǵynda ádemi oryntaqta onyń balasy Ábilqaıyr han otyr. Ol (Ábilqaıyr) basyna sary tústi shálimen oralǵan, baǵaly tastary bar altyn túıregishi bar ózbek qalpaǵyn kıipti. Ústinde altyn jiptermen ádiptelgen jibek shapan», dep jazady basylym.
***
Mańǵystaý oblystyq perınataldyq ortalyǵynda Beıneý aýdanynyń turǵyny úsh uldy ómirge ákeldi. Muqaǵalı, Shámshi, Tólegen esimdi úshem týyldy. Bir jarym aı dárigerlerdiń baqylaýynda bolyp, jaǵdaılary túzelgen soń «úsh batyr» týǵan úılerine jol tartty dep jazady "Egemen Qazaqstan" búgingi sanyndaǵy "Úsh ul" atty maqalasynda.
Basylymnyń atap ótýinshe, dúnıe esigin ashqan úshemniń biri «qazaq valsiniń koroli» atanǵan Shámshiniń, qalǵan ekeýi HH ǵasyrdaǵy qazaq halqynyń, qazaq ádebıetiniń úzeńgi qaǵystyra júrip jyr tógiltken aıtýly qos aqyny - Muqaǵalı men Tólegenniń esimderin ıelendi.
Mańǵystaý oblystyq perınataldyq ortalyǵynyń dırektory Jamal Jamanbaevanyń aıtýynsha, anasy men sábılerdiń densaýlyǵyna saı ota arqyly bosandyrylǵan. Eń kishkentaıynyń salmaǵy 1 kg 800 gramdy quraǵan sábılerdi bir aıdan astam ýaqyt dárigerler óz qadaǵalaýlarynda ustap, jaǵdaılary qalypqa kelgen soń úılerine shyǵaryp salǵan.
Qatarǵa «at ustar» kelse, qýanbaıtyn qazaq joq. Qazaqtyń sany birden úsh azamatqa kóbeıip jatsa, bul búkil eldiń qýanyshy. Sondyqtan, Mańǵystaýdyń alys aýdanyndaǵy Sam qumynyń óskinderi - Muqaǵalı men Tólegenge, Shámshige myqty densaýlyq tileımiz. Attaryna saı aıtýly azamattar bolyp ósip-jetilýine tilekshimiz. Al qazirgideı kitap oqý qurdymǵa ketip, ulttyq bolmysymyzdan uzańqyrap ketken kezde kitapty janyna serik etip, qazaqtyń uly tulǵalaryn qurmet tutqan aýyldaǵy aǵaıynǵa qalaı rıza bolmassyń?! - dep jazady basylym.
Sondaı-aq atalǵan basylymda "Bóritostaǵan" degen atpan maqala berilip otyr. Avtordyń jazýynsha, Tarbaǵataı óńirinde osy attas erekshe bir tas bar. Tarbaǵataı taýynan bólek egistik alqaby sekildi tep-tegis jer bar, sol jerde bir qyzyǵy aınalasy alańqaı pishindegi jerge bitimi bólek jumyrlanǵan úlken alyp tasty ornalastyra salǵan sııaqtanady. Bul elden elge jetken ǵajap tas jónindegi taýsylmas áńgime ańyz bolyp tarady: «Tym erte kezeńderde osy Tarbaǵataı taýlarynyń birinde óte iri deneli alyp keıýana ómir súripti. Kúnderdiń bir kúninde jaryqtyq alyp anamyz otarly qoıyn jazyqqa aıdap salyp qapersiz jaıyp otyrady. Tereń oıǵa berilgen kúıi bir ýaq yńyldap bir ánniń qaıyrymyn keltiredi. Ara-arasynda urshyǵyn ıirip sol balalyq shaqtyń qıly qyzyqtaryn saǵyna eske alǵandaı sátte tynysh jatqan otardyń sheti qaıta-qaıta dúr kóteriledi. Sondaı jaısyz, ábden mazany ketirgen qapysyz kezde taý shatqalynan beıqam sátte tosynnan shyǵatyn kókbórilerge jyny kelgen keıýana aldyndaǵy otar taǵy qulaqtaryn kere ıirilip qalǵanda ne isterin bilmeı, qolyndaǵy urshyǵyn qııandap ketken malǵa qaıyrý bermeı mazany alǵan bórilerge qulashtap turyp jiberip kep qalady. Tynysh jatqan otaryna da, beıqam otyrǵan ózine de maza bermegen qasqyrlarǵa ábden zyǵyrdany qaınaǵan alyp keıýana ıirip otyrǵan urshyǵynyń basyn laqtyryp kókjal bitkendi úrkitip otyrǵan desedi. Urshyqtyń tasyn kóz aldyńyzǵa elestetip kórińiz», - deıdi bir ańyz. Al kezinde ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldary «Bilim jáne eńbek» ǵylymı jýrnalyna almatylyq ǵalym Toqtar Núrkenov «Bóritostaǵan» aspannan túsken qatty zat, bul tas meteorıttik qoparylys kezinde uıasynan shyǵyp ketken pergamenttik dene bolýy múmkin degen boljam aıtqan. Shyndyǵyn zerttegen geologtar «Bul ózi mol sý kózin basyp jatyr», - dep topshylaıdy.
***
«Kazahstanskaıa pravda» gazeti «Rytsarı soıdýtsıa v poedınkah» atty maqalasynda jazýynsha, jýyq aradaǵy demalys kúnderi, 28 aqpanda Qaraǵandy oblystyq ІІ ashyq chempıonaty aıasynda eki sporttyq jarys ótedi. Onyń biri ortaǵasyrlyq rytsarlyq jekpe-jek, al ekinshisi MMA nusqasy boıynsha reıtıngtik jekpe-jek.
Birinshi jarys jaı ǵana qoıylym emes, kádimgi ortaǵasyrlyq nusqada jasalǵan qarýlarmen shaıqasý bolmaq. Ol M-1 Medieval aıasynda ótedi. Saıysqa qatysýshylardyń qorǵanys saýyttary bolattan jasalyp, qarýlar tarıhı qarý-jaraqtyń naqty kóshirmesi bolady. Árbir jekpe-jek úsh raýndtan turady.
