Munaı-gaz salasynda qandaı jańa múmkindikterge jol ashylady
Elimiz Táýelsizdik alǵan tustan bastap munaı-gaz salasyna erekshe den qoıdy. Al keıingi jyldary salada ónimdilik artyp, sonyń arqasynda jańa múmkindikterge jol ashyldy. Munaıdyń da, gazdyń da kólemi eselenip, túrli baǵyttar arqyly ózge elderge tasymaldanýda. Aınalyp kelgende bunyń bári halyqtyń ál-aýqatynyń jaqsarýyna septigin tıgizbek.
Іri ken oryndarynyń jumysy ilgeri basty
Jalpy, elimizde úsh alpaýyt munaı-gaz ken orny – Teńiz, Qashaǵan jáne Qarashyǵanaq bar. 90-jyldary atalǵan ken oryndarynyń árqaısysymen 40 jylǵa kelisimshart jasaldy. Teńizben kelisim ýaqyty – 2033 jyly, Qarashyǵanaqtiki – 2038 jyly, Qashaǵandiki 2042 jyly aıaqtalady. Al belgilengen ýaqytqa deıin olar eksporttalatyn munaı mólsherin qamtamasyz etip otyrýǵa tıis.
Qazaqstan jyl saıyn 80-90 mln tonna shamasynda munaı óndiredi. Basym bóligi shıki munaı kúıinde shetel asady. Óńdelgen jekelegen munaı ónimderi ishki naryqty qamtamasyz etýge baǵyttalyp júr. Aıtpaqshy, bıyl munaıdyń 73-75 mln tonnasyn eksportqa, 17-18 mln tonnasyn ishki naryqqa baǵyttaý josparlanǵan. Bul tusta elimiz jyl saıyn qansha munaı óndirip, Ulttyq qorǵa qansha tabys túsirgenin kórsete keteıik.
Joǵaryda atalǵan úsh kenish te asa kúrdeli ken orny sanalady, óıtkeni tym tereńde ornalasqan jáne ondaǵy qysym men quramyndaǵy kúkirt deńgeıi óte joǵary. Sondyqtan ol jerlerdi jaqsy ıgerý úshin úlken kólemde ınvestıtsııa salynyp, ozyq tehnologııalar men bilikti mamandar kerek bolady. Ekonomıst Abzal Narymbetov bul talapty sheteldik ınvestorlar oryndaı alǵanyn aıtady.
– Qazaqstannyń eń basty artyqshylyǵy – Ortalyq Azııada munaı qory boıynsha alǵashqy orynda turýy. Reseıdi aıtpaǵanda, Túrkııa men Ázerbaıjanda bizdegideı qor joq. Eldegi alpaýyt úsh ken orny bıýdjettiń basym bóligin toltyryp otyr. Jumys ónimdiligi artatyn bolsa, túsimder odan ári kóbeıýi múmkin. Qazir ınvestorlar úsh ken ornyn joǵary deńgeıde ıgerýde. Ondaǵy ınnovatsııalyq-tehnologııalyq múmkindikterdiń júzege asyrylýy, eńbek qaýipsizdiginiń saqtalýy, jumys etıkasynyń qalyptasýy, adam eńbeginiń baǵalanýy báribir basqa ken oryndarynan áldeqaıda ozyq. Olar jyl saıyn munaı óndirý kólemin arttyryp kele jatyr. Elimizde olarǵa para-par deńgeıde ken ornyn ıgerip, qyzmetkerlerine jaǵdaı jasap otyrǵan kompanııa taba almaımyz, – deıdi sarapshy.
Narymbetovtiń aıtýynsha, sheteldik ınvestorlar óndirgen munaı eksportqa ketse, qalǵandary ishki suranysty toltyryp otyr. Áıtse de «Embimunaıgaz», «Mańǵystaýmunaıgaz», «Ózenmunaıgazǵa» tıesili ken oryndarynda problemalar bar. Keıbir ken oryndary Keńes kezinen beri kele jatyr, munaı qory ortaıǵan. Sondyqtan jańa ken oryndaryn ashyp, ınvestıtsııa tartqan abzal. Alaıda sheteldik kompanııalar elge kelerde salyqtyq kedergilerge ushyraýy múmkin, kóbi táýekel etpeıdi.
Endi tasymaldaý jaǵyna kelsek, elimiz qazir birneshe baǵyt arqyly ózge elderge munaı jetkizip otyr. Sonyń negizgisi jáne áleýettisi – Kaspıı qubyr konsortsıýmy, qysqasha KTK. Eksportqa shyǵaratyn munaıymyzdyń 80 paıyzy KTK-men jóneltiledi. 13-14 paıyzy Atyraý-Samara baǵyty arqyly jiberiledi. Odan qalǵany Aqtaý arqyly ketedi – Mahachkalaǵa nemese Baký-Tbılısı-Jeıhan jáne Baký-Sýpsa baǵytymen. Artylǵan munaı Qytaı baǵytyna qaraı tasymaldanady. Byltyr elimiz Aqtaý arqyly BTJ qubyrymen 3 mln 376 myń tonna munaı jetkizdi. Ázirge atalǵan qubyr arqyly budan artyq mólsherde tasymaldaý qıyn, óıtkeni Aqtaýǵa jetkizýge deıin el aýmaǵynyń ózinde biraz qıyndyqtar jol tosady. Sondyqtan ázirge KTK eń utymdy nusqa bolyp tur. Eń bastysy, tasymal tejelgen joq.
Benzın ımportyn sheshýge múmkindik aldyq
Óndirýden bólek, óńdeý baǵyty da baryn jaqsy bilemiz. Qazir otandyq ónerkásipte jetekshi oryn alatyn 3 iri jáne 30-dan astam shaǵyn munaı óńdeý zaýyty (MÓZ) jumys isteıdi. Olar benzın, avıatsııalyq kerosın, dızel otynynan bastap, mazýt, bıtým, munaı koksy men basqa da qajetti munaı ónimderin óndiredi. «QazMunaıGaz» ulttyq kompanııasynyń jyldyq esebine kóz júgirtsek, onda jańǵyrtýdan keıin munaı óńdeý jónindegi úsh iri MÓZ-diń jıyntyq qýaty 16,3 paıyzǵa, jylyna 16,1 mln tonnaǵa deıin óskenin baıqaımyz.
MÓZ jańǵyrtý baǵdarlamasy óńdeý protsesiniń tereńdigin 90 paıyzǵa deıin arttyrýǵa baǵyttalǵan. Qaıta jańǵyrtý júrgizilgenge deıin elimizdegi otyn naryǵynyń qajettiligi Reseıden ımporttyq jetkizilimder esebinen qamtamasyz etilip otyrdy. El naryǵynyń ımportqa táýeldiligi shamamen 30 paıyz sheginde, al jekelegen pozıtsııalar boıynsha – 40 paıyz. Sarapshylar jańǵyrtý nátıjesinde benzın ımportyn tolyqqandy sheshýge jol ashylǵanyn aıtady.
Al qýattylyǵy tómen munaı óńdeý zaýyttarynyń negizgi tabys kózi – mazýt, pesh jáne keme otyny, sondaı-aq nafta sııaqty munaı ónimderiniń túrlerin óndirý ári eksportqa shyǵarý. Qýaty az demesek, sala óte aýqymdy, óıtkeni munaı óńdeý salasyndaǵy jumysshylardyń jalpy sany ondaǵan myń adamǵa jetedi. MÓZ-derge Energetıka mınıstrliginen óz ónimderin óndirýge, munaı ónimderin óńdeý men aınalymy týraly turaqty esep jasaýǵa pasport berilgen. Málimetterge qarasaq, shaǵyn munaı óńdeý zaýyttary jyl saıyn orta eseppen 750 myń tonna munaı ónimin óndirse, onyń ishinde mazýt orta eseppen 350 myń tonnadan kem emes, bul kórsetkish iri munaı óńdeý zaýyttarynda óńdelgen barlyq munaıdyń 3 paıyzymen teń. Qalǵan bóligi 350-450 myń tonna munaıdan, teńiz otynynan, mazýttan jáne dızeldik otynnan túziledi.
Gaz óndirý qysqa ýaqytta 40 paıyzǵa artady
Munaı taqyrybyn sóz etkende, gaz jaıyn umyt qaldyra almaımyz. Qazaqstan jylyna 60 mlrd tekshe metrge jýyq (2023 jyly 59 mlrd tekshe metr) kólemde gaz óndiredi. Biraq onyń úshten biri jer qabatyna keri aıdalady. Shamamen 20 mlrd tekshe metrden astamy taýarlyq gazǵa aınalady. Jalpy, elimiz gaz qory jóninen álemde – 22, TMD elderi arasynda Reseı men Túrikmenstannan keıingi 3-orynda. Soǵan saı gaz tutyný mólsheri de qarqyndy ósýde. Byltyr elde 27,8 mlrd tekshe metr taýarlyq gaz óndirilip, sonyń 19,3 mlrd-y ishki naryqqa jiberilse, 4,6 mlrd-y eksporttalǵan. Keıingi 4 jylda ishki tutyný kólemi 2 mlrd tekshe metrge kóbeıgeni anyqtalǵan. Gazben qamtylatyn aımaqtar sany arta bergenshe, suranys ta tómendemeıtini belgili jaıt.
Qazir elimizdi gazdandyrý deńgeıi – 53,1 paıyz. Kógildir otyn ıgiligin 9,8 mln adam kórip otyr. 2030 jylǵa deıin gazǵa qosylǵan turǵyn sany 13 mln-ǵa jetýge tıis. Osy kezde bir jyldyq tutyný kólemi 18,6 mlrd tekshe metr shamasynda. 2015-2021 jyldary ulttyq operatordyń ishki naryqta taýarlyq gazdy kóterme saýdada ótkizý shyǵyndarynyń somasy shamamen 587 mlrd teńgeni quraǵan. Bul shyǵyndar gaz eksportynan túsken kirister esebinen ótelipti.
Óńirlerdi gazdandyrý jaıyna kelsek, Energetıka mınıstrligi qazir soltústik pen shyǵys oblystardy gazdandyrýdyń birneshe nusqasyn qarastyryp jatyr. Birinshisi – ońtústik pen elordany baılanystyryp turǵan «Saryarqa» magıstraldy gaz qubyrynyń 2 jáne 3-kezeńiniń qurylysyn jalǵastyrý. Ekinshi nusqa – Reseı gazy esebinen gaz tartý bolsa, úshinshisi – Barnaýl-Rýbtsovsk-Semeı-Óskemen (Pavlodardy qosa otyra) magıstraldy gaz qubyryn salý. Tórtinshisi – Omby-Pavlodar-Semeı (Óskemendi qosa otyra) magıstraldy gaz qubyrynyń qurylysyn bastaý. Qaı nusqa tańdalsa da, el aýmaǵyn tolyqtaı gazben qamtý maqsatyndaǵy jumystar jalǵasa beredi. Gaz salasyn damytýdyń 2022-2026 jyldarǵa arnalǵan keshendi jospary boıynsha, 2030 jylǵa qaraı elimizde gaz óndirý 87 mlrd tekshe metrge jetedi. Onyń 42 mlrd-y taýarlyq gaz bolyp óńdelmek. Qazirgi óndiris kólemimen salystyrǵanda 40 paıyzǵa jýyq ilgerileý bolmaq.
