Munaı baǵasyna boljam: «qara altyn» quny quldyraı bere me
ASTANA. KAZINFORM – Sáýir bastalǵaly jahanda ekonomıkalyq dúrbeleń týyp jatqany jasyryn emes. Bul oqıǵalar Qazaqstandy da aınalyp ótpeıtinin kórsetip otyr. Ásirese, el ekonomıkasynyń tiregi sanalatyn shıkizat – munaı baǵasy quldyrap jatyr. Jaǵymsyz qubylys ári qaraı jalǵasa bere me, álde bári ýaqytsha protsester me? Kazinform tilshisi sarapshylarmen birge «qara altyn» qunynyń keleshegine qatysty baılam jasap kórdi.
Qazaqstan qansha paıda taýyp otyr?
Sonymen, Londondaǵy ICE bırjasynda Brent markaly munaıdyń maýsym aıyna arnalǵan fıýchersteri 4%-ǵa arzandap, 60,34 dollar boldy. Baǵaǵa Donald Tramptyń qytaı taýaryna 104%-dyq baj salyǵyn engizýi (kóp ótpeı 125%-ǵa deıin kóterdi) áser etti. Qazir de bir barrel munaıdyń baǵasy 60-65 dollar arasynda aýytqyp tur. Quldyraý jalǵasýy múmkin, óıtkeni Goldman Sachs sekildi uıymdardyń sarapshylary Brent markaly munaı 2026 jyldyń aıaǵynda 40 dollar bolýy múmkin ekenin aıtýda.
Brent 2021 jylǵy naýryzdan beri alǵash ret 61 dollardan tómen baǵaǵa saýdalanyp jatyr. Bunyń Qazaqstan ekonomıkasyna keri áseri bar dedik. Nege? Máselen, ulttyq valıýtamyz – teńge 3 kún buryn munaı baǵasynyń tómendeýine baılanysty birden 13 teńgege arzandady. Ulttyq bank ony AQSh-tyń salyq saıasatymen, munaı baǵasymen túsindirdi.
Al 2025-2027 jyldarǵa arnalǵan respýblıkalyq bıýdjette munaı baǵasy barreline 75 dollar, al dollar kýrsy 470 teńge dep bekitilgen edi. Biraq jaǵdaıdy kórip otyrmyz, 9 sáýirde Úkimet munaı baǵasy 60-55 dollarǵa deıin tómendegen hál úshin damý stsenarııin shuǵyl daıyndap jatqany málim boldy. Bul týraly Ulttyq ekonomıka mınıstri Serik Jumanǵarın aıtqan.
Jumanǵarınniń sózinshe, Úkimettiń qandaı shyǵyndy qysqartatyny týraly jospary bar. Birinshi kezekte mınıstrlikke tıesili uıymdar, qyzmetkerler sany qysqarady. Qyzmetkerler sanynyń kóbeıýine moratorıı jarııalanady. Jańa ǵımarattar, qurylystar jáne osy tárizdiler de bar.
Kórdińiz be, elimizde munaı-gaz salasynan túsetin túsim bıýdjettiń qomaqty bóligin quraıdy. Memlekettik kirister komıtetiniń deregine sensek, 2024 jyly eldegi munaı eksporty rekordtyq kórsetkishke (71 mln tonna) jetti. Eksporttalǵan munaıdyń nomınaldy baǵasy 43 mlrd dollardy qurady. Degenmen jyldan-jylǵa Ulttyq qorǵa túsetin salyq túsimderi azaıyp jatyr. 2024 jyldyń 10 aıynda munaı-gaz salasynan qorǵa 7 mlrd dollar túsken. Bul 2023 jyldaǵy 10 aımen salystyrǵanda 10 paıyzǵa kem. Endigi ahýaldar osyndaı jaǵymsyz jaǵdaılardy qaıtalaýy múmkin.
Barlyǵy Tramp saıasatyna baılanysty ma?
Joǵaryda Tramptyń ımporttyq salyǵynan keıin munaı baǵasy 60 dollarǵa deıin tómendep ketkenin sóz ettik. AQSh pen Qytaı arasynda saýda qaqtyǵys údep, Tramp Qytaıdan keletin taýarlarǵa 125% baj salyǵyn engizdi. Áıteýir álemniń 75 eline joǵary tarıfterdi engizýdi 90 kúnge toqtatý týraly buıryǵy shyqqan edi, arasynda Qytaı joq. Osy sátte Donald Tramptyń bılikke kelmeı turǵan sáttegi sózderi eske túsedi. AQSh kóshbasshysy munaı qunyn arzandatý týraly birneshe ret qaıtalaǵan bolatyn.
Degenmen saıasattanýshy Ǵazız Ábishevtiń aıtýynsha, munaı baǵasynyń taǵdyry túgeldeı AQSh kóshbasshysy Donald Tramptyń qolynda emes. Álemdik munaı naryǵyndaǵy basty oıynshylar – Parsy shyǵanaǵyndaǵy monarhııalar, ásirese Saýd Arabııasy ról oınaýda. Olar qazir OPEK+ sekildi birlestik aıasynda tártip ornatyp, barlyq qatysýshylardyń belgilengen kvotalardy saqtaýyna kúsh salyp jatyr.
– Tramp kelissózder júrgizýi múmkin, munaı óndirý kólemin ózi de arttyra alady. Biraq túsiný kerek, munaı baǵasynyń tym qatty quldyraýy amerıkalyq Chevron, Texxon sekildi alyp kompanııalarǵa, sonymen qatar shelftik jáne taqtatas munaıymen aınalysatyn Shell Oil sııaqty óndirýshilerge soqqy bolyp tıedi. Sondyqtan Tramp jalǵyz ózi munaı baǵasyn tómendetýge baǵyttalǵan saıasat júrgizip jatyr deý shyndyqqa janaspaıdy, – deıdi sarapshy.
Desek te munaı baǵasynyń tómendeýi AQSh ekonomıkasy úshin jaǵymdy, óıtkeni otyn arzandaıdy. Bul óz kezeginde ekonomıkalyq belsendilikti arttyrady. Biraq tıimdi energetıkaǵa salynǵan ınvestıtsııalardy eskersek, qazirgi baǵanyń ózi amerıkalyq ekonomıka úshin qalypty deńgeıde.
– Meniń oıymsha, bul jerde basty másele basqa – Qytaımen jáne jalpy álemmen saýda soǵysy júrip jatyr. Bul búkil jahandyq ekonomıkanyń keleshegin bulyńǵyr etip, ekonomıkalyq belsendilikti tómendetedi. Al bul munaıǵa degen suranysty azaıtady. Sáıkesinshe, munaı baǵasy da túsip jatyr. Negizi basty maqsat – munaı baǵasyn qulatý emes, Qytaımen strategııalyq básekelestik, – dep tolyqtyrdy Ǵazız Ábishev.
Saıasattanýshynyń sózine sensek, «qara altynnyń» baǵasynyń tómendeýi – ýaqytsha qubylys. Jalpy munaı baǵasy keıingi jyldary tómendep jatyr. Osydan 20 jyl buryn, 2000-jyldardyń ortasynda, AQSh-tyń Iraktaǵy áskerı operatsııasynan keıin munaı baǵasy barreline 120 dollarǵa deıin kóterilgen bolatyn. Ol kezde dollar da qazirgimen birdeı emes edi. Sondyqtan qazirgi 60 dollar – 2000-jyldar basyndaǵy 35-40 dollarmen shamalas, bul ortasha, tepe-teń baǵa retinde qarastyrylatyn.
– Qazir munaı baǵasynyń qaı deńgeıge baryp turaqtalatyny birneshe faktorǵa baılanysty. Birinshisi, ekonomıkalyq damý keleshegi, ol Tramptyń júrgizetin saıasatyna baılanysty. Ekinshisi, Saýd Arabııasynyń naryq úshin júrgizip jatqan kúresi. Úshinshisi, Reseı, Iran, Venesýela sııaqty sanktsııaǵa ushyraǵan elderdiń munaı naryǵyna qol jetkizýi. Al tórtinshi faktor retinde balama energetıkanyń damý bolashaǵyn aıtýǵa bolady. Ol qanshalyqty tıimdi bolatyny da mańyzdy ról atqarmaq. Mine, bar másele – osy, – dep túıindedi sózin Ǵazız Ábishev.
Strategııalyq betburys jasaýǵa múmkindik
Munaı jáne gaz salasynyń sarapshysy Asqar Ismaılov ta álemdik munaı baǵasynyń tómendeýi sózsiz Qazaqstan ekonomıkasyna áser etetinin alǵa tartty. Qysqa merzimdi perspektıvada bul eń aldymen memlekettik bıýdjet kirisiniń azaıýyna alyp keledi. Sebebi paıdaly qazbalardy óndirýge salynatyn salyq, eksporttyq baj salyǵy jáne munaı kompanııalarynan túsetin dıvıdendter kemıdi. Al valıýtalyq túsimniń qysqarýy teńgege devalvatsııalyq qysym túsirip, salanyń ınvestıtsııalyq belsendiligine de keri soǵýy múmkin.
– Munaı baǵasynyń tómendeýi – Tramptyń áreketiniń áseri emes, bul OPEK+ uıymynyń sheshimine baılanysty. 40 dollar deńgeıindegi baǵa eń aldymen AQSh-taǵy taqtatas munaıyn óndiretin kompanııalarǵa aýyr soqqy bolady, óıtkeni AQSh-ta óndiriletin munaıdyń shamamen 70%-y dál osy taqtatas munaıy. Tramptyń rıtorıkasy – tek saıası mándegi málimdeme.
Munda atap óterlik jaıt – munaı baǵasynyń tómendeýi qysqamerzimdi sıpatqa ıe, sáıkesinshe, bul Qazaqstan úshin de qysqamerzimdi qaýipterdi bildiredi. Bıýdjet kiristeri men eksporttyq túsimniń negizgi kózderi áli de shıkizat jetkizýge táýeldi, ásirese Kaspıı qubyry arqyly. Biraq bul jaǵdaı tek qaýip emes, sonymen qatar, strategııalyq betburys jasaýǵa múmkindik, – deıdi maman.
Al jańa betburystardy qaı salalarda jasaýǵa bolady? Sarapshy Asqar Ismaılov baǵanyń tómendeýi el ishinde óńdeý salasyn jedel damytýǵa túrtki bolýy kerek ekenin jetkizdi. Qazaqstannyń shıkizatty – shıki munaıdy, propan-býtandy nemese polıetılendi negizi eksporttaı berýine bolmaıdy. Bul daǵdarysty naqty qadamdar jasaýǵa múmkindik retinde qaraýymyz kerek.
Birinshi, ártúrli munaı sorttaryn óńdeı alatyn tórtinshi munaı óńdeý zaýytyn salý. Ekinshi, joǵary qosylǵan quny bar ónimderge basymdyq berý arqyly shaǵyn tonnajdy munaı-hımııa óndirisin jolǵa qoıý. Plastık, qaptama, buıymdar, qurylys materıaldary, mashına jasaý komponentterin shyǵarý maqsatynda tereń gaz-hımııa óndirisin salý. Bunyń bári jumys oryndaryn ashyp, qosymsha salyqtar túsirip, qaıta óńdelgen ónimniń eksportyna jol ashady.
– Bıýdjet pen Ulttyq qor máselesine kelsek, baǵanyń qysqamerzimdi aýytqýy, árıne, kiriske áser etedi. Biraq Ulttyq qor dál osyndaı sátter úshin qurylǵan, ıaǵnı, tek jınaqtaýǵa emes, jaǵdaıdy rettep otyrý úshin de. Mańyzdysy – qor «jyrtyǵymyzdy jamap» otyrý úshin ǵana emes, qurylymdyq reformalardy qoldaý úshin paıdalanylýǵa tıis. Mysaly, ımportty almastyrý, ındýstrııalandyrý, óńdeý, daıyn ónim eksportyn damytý sekildi salalarǵa.
Bul turǵyda biz tek «qalaı aman qalamyz» degen stsenarıımen shektelmeı, «qalaı paıda kóremiz» degen stsenarııge kóshýimiz kerek. Eger memleket pen bıznes reaktıvti emes, proaktıvti túrde áreket etse, baǵanyń tómendeýi jańa salalardy iske qosatyn bastamaǵa aınalýy múmkin, – dep topshylady Asqar Ismaılov.
Qoryta aıtqanda, osyǵan deıin talaı aıtylǵandaı, el ekonomıkasyn ártaraptandyrý isine kóshken jón. Tek shıkizatqa ıek artý – jahandaǵy aýmaly-tókpeli jaǵdaılardyń ortasynda qaldyryp, ekonomıkaǵa soqqy bola bereri daýsyz.