MUQANOV SÁBIT MUQANULY
Qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysy Jambyl aýdany Sábıt Muqanov atyndaǵy aýylda týǵan. Ombydaǵy oqytýshylar kýrsyn, Orynbordaǵy jumysshylar fakýltetin, Máskeýdegi Qyzyl professorlar ınstıtýtynyń ádebıet bólimin bitirgen.
Aýyl moldasynan oqyp, hat tanyǵan. Jasynan el aýzyndaǵy jyr-tolǵaýlardy, qıssa-dastandardy jattap, maqamdap aıtyp úırengen. 14-15 jasynan óleń-jyrdy aýyzsha da, jazyp ta shyǵara bastaıdy. 1918-1919 jyldary Ombydaǵy oqytýshylar kýrsynda bilim ala júrip Maǵjan Jumabaev hatshylyq etken. Oqýdy bitirgennen keıin biraz ýaqyt muǵalim boldy. 1921 jyly Aqmola gýbernııasy memlekettik saıası basqarmasynyń tótenshe áskerı bólimniń jaýyngeri boldy. 1921-1922 jyldary ár túrli qyzmetter atqaryp, el arasynda astyq jınaý jumysyn júrgizgen. 1922-1926 jyldary Orynbordaǵy jumysshylar fakýltetinde oqyǵan. 1926-1928 jyldary baspasóz oryndarynda qyzmet atqaryp, respýblıkalyq «Eńbekshi qazaq» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazeti bóliminiń meńgerýshisi, Qazaqstan Memlekettik baspasynyń bas redaktory qyzmetterin atqarǵan. 1928 jyly Petropavl qalasynyń «Keńes aýyly» gazetiniń redaktory jáne Jazýshylar bóliminiń jetekshisi bolǵan. 1930 jyly jergilikti aqyn-jazýshylar shyǵarmalary negizinde «Jarys» almanaǵyn shyǵarǵan. 1932-1935 jyldary Máskeýdegi Qyzyl professorlar ınstıtýtynyń ádebıet bóliminde oqyǵan. 1935 jyly respýblıkalyq «Keńes aýyly», «Qazaq ádebıeti» gazetteriniń redaktory bolyp, 1936-1937 jyldary Qazaqstan Jazýshylar odaǵyn basqarǵan. 1937-1941 jyldary Qazaqtyń Abaı atyndaǵy pedagogıkalyq ınstıtýttyń professory bolyp, qazaq ádebıetinen sabaq bergen. 1943-1951 jyldary ekinshi ret Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń tóraǵasy qyzmetin atqarǵan. 1958-1969 jyldary Dúnıejúzilik Beıbitshilikti qorǵaý komıtetiniń músheligine, 1965-1969 jyldary Arab elderimen dostyq jóne mádenı baılanystar qoǵamy qazaq bólimshesiniń tóraǵalyǵyna saılanǵan.
Sábıt Muqanov ádebıetke aralasqannan bastap-aq dáýir, zaman alǵa qoıǵan taqyryptarǵa qalam terbedi. Ol qazaq ádebıetiniń barlyq janrynda óndire eńbek etti. Jazýshy qalamynan týǵan ádebı mura san janrly, mol kólemdi, ıdeıalyq-estetıkalyq máni joǵary da baǵaly. Ol 80 myń jolǵa jýyq lırıkalyq óleń, jıyrmaǵa tarta poema, birneshe povest pen roman, kóptegen áńgime, ocherkter, onnan astam pesa, joǵary oqý oryndaryna arnalǵan oqýlyqtar, qazaq aqyn-jazýshylarynyń shyǵarmalaryn taldaıtyn monografııalar, qazaq mádenıetiniń tarıhy jáne etnografııasy týraly zertteý eńbekter, taǵy basqa san-salaly kitaptar jazdy.
Sábıt Muqanovtyń alǵashqy óleńderi men poemalary, maqalalary men áńgimeleri («Kóńilim», 1917; «Bostandyq», 1919, t.b.) 1917 jyldan jarııalana bastady. Ol 1924 jyly óleńder men maqalalardan jáne aýdarma shyǵarmalardan turatyn «Sovet ókimeti hám qazaq áıeli» atty tuńǵysh kitapshasyn shyǵarǵan. 20 jasynan poema jaza bastady: «Balbópe», «Jetim qyz», «Batyraq», «Qandy kól», «Júıtki, qara aıǵyrym», 1926-1927 jyldary «Keshegi jalshy men búgingi jalshy», «Oktıabrdiń etkelderi» poemalary, «Aqbópeniń syry» povesi jaryq kórgen. 1928 jyly «Sulýshash» dastany, 1931 jyly «Adasqandar» romany (orys tilinde «Syn baıa», 1934), taǵy basqa týyndylary jarııalandy. «Sulýshash» dastanynda ǵashyqtyq, mahabbat máselesin kótere otyryp, áleýmettik máni zor túıinderdi tolǵaǵan. Al «Adasqandar» romany qazaq ádebıetindegi tuńǵysh romandardyń biri sanaldy. Ol bul romandy edáýir ózgerister engizip, 1959 jyly «Móldir mahabbat» degen atpen qaıta bastyryp shyǵardy.
30-jyldary «Maıǵa sálem» (1933), «Sóz - Sovettik armııa» (1934) atty óleńderi, «Aq aıý» poemasy (1935), «Jumbaq jalaý» romany (1938), taǵy basqa týyndylarynan zamandas beınesi, qoǵam keskini ańǵarylady. Odan soń «Temirtas» (1935), «Esil» (1937) romandary, «Dostar» (1937) povesi, taǵy basqa shyǵarmalary jaryqqa shyqqan. «Jumbaq jalaý» (1938, «Botagóz», 1948, orys tilinde «Botagoz») romanynda Qazaqstandaǵy 1910-1920 jyldardaǵy kúrdeli oqıǵalardy beınelegen. 1-dúnıejúzilik soǵys, 1916 jylǵy kóterilis, Aqpan revolıýtsııasy, Qazan tóńkerisi, Azamat soǵysy, Qazaqstanda Keńes ókimetiniń ornaýy, taǵy basqa iri tarıhı oqıǵalar roman sıýjetine arkaý bolǵan. Romandaǵy basty taqyryp - qazaq halqynyń, Qazaqstannyń tarıhı taǵdyry.
«Botagóz» romany - qazaq halqy ómirindegi tóńkeristik iri kezeńdi sheber beınelegen keleli shyǵarma. Roman KSRO halyqtary tilderinde jáne birqatar shet el tilderinde aýdarylyp basyldy. «Botagóz» romanyna negizdelip pesa jazylyp, Kazaqstan teatrlary sahnasyna shyqty, kınofılm túsirilgen.
Sábıt Muqanov 40-jyldary «Meniń mektepterim» romanyn, «Balýan Sholaq» povesin, «Syrdarııa» romanyn, «Poezııa marshaly», «Maıdanǵa hat», «Jeńimpaz Qyzyl Armııa», «Fashızmniń ajaly», taǵy basqa prozalyq jóne poezııalyq shyǵarmalaryn jazdy. Prozada ol roman men memýarlyq ádebıettiń damýyna úles qosty. 50 jyldary «Shoqan Ýálıhanov» dramasyn, «Tyndaǵy tolqyndar» romanyn jazdy. «Saıahattar», «Týǵan jerdiń tyńynda», «Tyńda tunǵan baılyq», «Alyptyń adymdary», «Adam-Atanyń shoqysynda» kitaptaryn shyǵarǵan. Óleńmen jazylǵan «Zamandas týraly ańyz» atty shyǵarmasyn 1961 jyly jarııalady. Sábıt Muqanov qazaqtyń 19 ǵasyrdaǵy oıshyl-ǵalymy Shoqan Ýálıhanovtyń ómiri men shyǵarmalaryn uzaq jyldar boıy tereń zerttedi. Ombynyń, Lenıngradtyń (Sankt-Peterbor) muraǵattary men kitaphanalarynda bolyp, Shoqan ómirine qatysty materıaldar jınaǵan. Sonyń nátıjesinde onyń qalamynan «Shoqan Ýálıhanov» pesasy men «Jarqyn juldyzdar» atgy zertteý eńbegi týdy. Sábıt Muqanov ómiriniń sońǵy jyldarynda Shoqan ómirinen «Aqqan juldyz» romanyn jazyp, onyń eki kitabyn shyǵarǵan. Jazýshy 4 tom retinde josparlaǵan búl roman aıaqtalmaı qalǵan.
Sábıt Muqanov dramatýrgııa salasynda da kóp eńbektendi. Kezinde teatr sahnasynan turaqty oryn alǵan «Shoqan Ýálıhanov», «Qashqar qyzy», «Sáken Seıfýllın» pesalary - kórermender tarapynan joǵary baǵasyn alǵan shyǵarmalar.
Syn, ádebıettaný salasyna jazýshy kóp eńbek sińirdi. Ol óz ultynyń kórkem murasyn tereń ıgerýmen birge, poezııa teorııasynyń qaǵıadalary men erejelerine, óleń qurylysyna jiti kóńil bóldi. Ol sonymen qatar qazaq aýyz ádebıetin zerttedi, folklor jáne kóne jazba muralardy jınap bastyrdy. Qazaqtyń batyrlyq jáne ǵashyqtyq jyrlarynyń janrlyq erekshelikteri men kompozıtsııalary, sıýjettik uqsastyqtaryn salystyra otyryp, olardyń halyq shyǵarmyndaǵy ornyn anyqtady. Epıkalyq jyrlardyń janrlyq tarıhı sıpattary men ádebıettegi ornyn belgileýde folklorlyq murany jarııalaý, zertteý ǵylymyna ózindik úles qosty.
18-19 jáne 20 ǵasyrlardaǵy ádebıet tarıhy jáne aqyn-jyraýlar shyǵarmalary týraly zertteý eńbekter jazdy. Sábıt Muqanovtyń qazaq ádebıeti týraly zertteý nysandaryn, negizinen, 18-19 ǵasyrlardaǵy qazaq ádebıeti, Shoqan Ýálıhanov pen Abaı Qunanbaıuly, 20 ǵasyr basyndaǵy qazaq ádebıeti dep bólýge bolady. Onyń «20 ǵasyrdaǵy qazaq ádebıeti» (1932) atty kitaby sol kezeńdegi qazaq ádebıetiniń shyndyǵy men damýy jaıynda jarııalanǵan birden-bir durys eńbek boldy. Eńbekte Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Ǵumar Qarash, Maǵjan Jumabaev, Sultanmahmut Toraıǵyrov, Sábıt Dónentaev, Muhtar Áýezov, Júsipbek Aımaýytov, taǵy basqa aqyn-jazýshylar shyǵarmalaryna kezeńniń saıası talabyna saı synshyldyq kózqaras turǵysynan kelgenimen, kórkemdik turǵydaǵy ozyq úlgilerin shynaıy baǵalady. Onyń «Ósý joldarymyz» (1960), «Jarqyn júldyzdar» (1964), «Halyq murasy» (1974, Qazaq qaýymy, 1995) atty monografııa, zertteýleri qazaq halqynyń mádenıeti, tili, óneri, materıaldyq turmysy, taǵy basqa týraly jazylǵan súbeli eńbek bolyp sanaldy.
Sábıt Muqanov sonymen qatar qazaq ádebıeti men mádenıetiniń kórkeıýi, ósip-ónýi jolynda kóptegen qazaq qalamgerleriniń qadamdaryna qoldaý kórsetip, qarapaıym halyqpen tyǵyz baılanys ornatty. Sábıt Muqanov esimi qazaq ádebıetiniń «alyptar shoǵyry» qatarynda atalady. Onyń shyǵarmalary álemniń 46 tiline aýdarylǵan. 1956-1966 jyldary Qazaqstan Kommýnıstik partııasy Ortalyq komıtetiniń múshesi boldy. 2 - 8 saılanǵan Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty, KSRO Jazýshylar odaǵynyń basqarma múshesi bolyp saılanyp, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń 1-laýreaty atanǵan.
2 ret Lenın ordenimen, 2 ret Eńbek Qyzyl Tý ordenimen, «Qurmet belgisi» ordenimen, kóptegen medaldarmen marapattalǵan.
100 jyldyq mereıtoıy qarsańynda qalamgerdiń esimi Almaty qalasyndaǵy kóshege, týǵan aýylyna, ondaǵy mektepke, oblystyq kitaphanaǵa, oblystyq drama teatryna berilgen. Almaty qalasynda Sábıt Muqanov atyndaǵy kóshede eskertkish músini ornatylyp, ádebı memorıaldyq murajaı-úıi jumys isteıdi.
Derek kózi:
Qazaqstan ulttyq entsıklopedııasy, 6 tom.
