Muhtar Seńgirbaı, Ulttyq aýdarma bıýrosynyń bas redaktory: «100 jańa oqýlyq» - sana erkindiginiń basty satysy
- Aýqymdy jobanyń júzege asyp jatqanyna 2 jyl toldy. Osy ýaqyt aralyǵynda 48 kitap jaryqqa shyqqanyn bilemiz. Buǵan taǵy qandaı jetistikterdi qosar edińiz?
- Shyqqan kitaptar áleýmettaný, fılosofııa, psıhologııa, antropologııa, fılologııa, ekonomıka, menedjment, marketıng, pedagogıka, jýrnalıstıka, semıosfera, halyqaralyq quqyq, uıymdyq psıhologııa, shyǵystaný ilimderi, ádebıettaný, tarıh, dintaný sııaqty alýan túrli salany qamtıdy.
Árıne, 48 kitap dep aýyzben aıtý ońaı, biraq munyń artynda qanshama qajyrly eńbek, kúsh-jiger turǵanyn kózben kórip, aralasqan kisi ǵana biledi. Ár oqýlyq ǵylymnyń belgili bir salasyndaǵy súbeli eńbek bolǵandyqtan, ony aýdarý - sol ǵylymnyń negizi termınderin, uǵym-túsinikterin qamtıtyn asa jaýapty jumys. Sondyqtan, ár oqýlyqqa keminde tórt-bes maman, sonyń ishinde sol salanyń ǵalymdary, til mamandary, ádebı redaktorlar, korrektorlar men dızaınerler jumyldyryldy. Jáne bul jumysty keıde qashyqtan júzege asyrýǵa týra keldi. Sebebi mátinmen jumys istep jatqan ǵalymdar ár óńirde turady, tipti ǵalymdar men aýdarmashylardyń arasynda AQSh, Ulybrıtanııa, Frantsııa sııaqty shetelderde turyp jatqan mamandar da bar.
Kitaptar 10 myń dana taralymmen shyǵarylyp, Qazaqstannyń barlyq aımaqtaryndaǵy 112 oqý ornyna taratyldy. Bizdiń usynysymyzben áriptes ýnıversıtetter osy kitaptardy oqý baǵdarlamalaryna engizdi. Qazir oqý oryndarynan, jalpy oqyrmannan, stýdentterden túrli pikirler, usynystar kelip jatyr. Kópshiligi elimizde alǵash ret osyndaı memlekettik baǵdarlama aıasynda qazaq tilin shynaıy ǵylym tiline aınaldyrý isi júıeli túrde qolǵa alynǵanyna rızashylyǵyn bildirýde.
Jetistik demekshi, jumys tek kitap shyǵarýmen shektelgen joq. Biz osy oqýlyqtardyń negizinde openu.kz platformasynda qazaq jáne orys tilderinde vıdeolektsııalar ázirlep, olardy saıtqa tegin qoıyp jatyrmyz. Osy pánderden dáris oqıtyn kez kelgen maman bul lektsııalardy sabaqqa erkin qoldana alady. Bul tek til turǵysynan ǵana emes, bilim berý turǵysynan da paıdaly dep sanaımyz. Sebebi, tipti irgeli degen oqý oryndarynda stýdentterdi pánge qyzyqtyrý, sabaqty túrli formada berý, materıal tabý máseleleri bar. Bul joba osy máselelerdi sheshýge az da bolsa úlesin qosyp jatyr degen úmittemiz.
Buǵan qosa, openu.kz saıtynda kitaptardyń elektrondyq nusqalary qosa berilgen. ıAǵnı, kitapqa qoly jetpegen kez kelgen oqyrman ony saıttan ashyp, oqı alady. Al oqytýshy basqa resýrsqa júginbeı-aq osy saıttaǵy lektsııaǵa silteme jasap, kitap betterinen tapsyrma bere alady. Bul ýnıversıtet oqytýshylarynyń jumysyn birshama jeńildetti dep oılaımyz. Onyń ústine, biz memlekettik joba aıasynda shektelmeı, basqa da áriptester men demeýshiler arqyly jobanyń formaty men aýqymyn keńeıtýge, sol arqyly oqyrmandy ilim-bilimge qyzyqtyryp tartýǵa den qoıyp jatyrmyz. «Nur Otan» partııasynyń qoldaýymen, «Qazaq radıolarynyń» uıytqy bolýymen keı oqýlyqtardyń aýdıonusqalaryn jasaýǵa kiristik. Olardy Nurlan Ónerbaev, Zeıin Álipbek, Qymbat Dosjan syndy elimizge belgili júrgizýshi, dıktorlar oqyp jatyr.
Kitaptardyń aıasyn tek memleket bekitken tizimmen shektemeı, onyń syrtynda seriktesterdiń kómegimen jáne óz kúshimizben ǵylymı-kópshilik kitaptardy shyǵarýǵa ynta tanytyp otyrmyz. Máselen, Almaty qalalyq ákimdiginiń qoldaýymen bıyl ıÝval Noı Hararıdiń «Sapience: Adamzattyń qysqasha tarıhy» jáne Stıven Kovıdiń «Jasampaz jandardyń 7 daǵdysy» bestsellerin jaryqqa shyǵardyq.
Elbasy Nursultan Nazarbaev alǵashqy kitaptardyń byltyrǵy tusaýkeserinde osy oqýlyqtardy shyǵarý barysynda jınaqtalǵan termınderdi bir izge túsirip, sózdikter jasaýǵa tapsyrma bergen. Osy maqsatta sózdik shyǵarý tájirıbesi asa mol Oksford ýnıversıtetiniń baspasymen birlesken jumysqa kiristik. Atap aıtsaq, Oksford belgisimen úlken qazaq-aǵylshyn, aǵylshyn-qazaq sózdigi, sondaı-aq qoǵamdyq ǵylymdardyń túsindirme sózdigi, ekonomıkalyq túsindirme sózdik jáne qazaq tiliniń kirme sózder sózdikterin daıyndaý qolǵa alyndy.
- Aýqymdy jobanyń bas redaktory retinde kitap sapasyna jaýaptysyz. Álgi 48 kitapqa qatysty syn boldy ma? Oqyrmandar qalaı qabyldady?
- Jaryq kórgen kitaptarǵa baılanysty ártúrli pikir bar. Ári mundaı bolýy zańdy da. Biz barlyq pikirge qulaq asýǵa, kem-ketiktiń ornyn toltyryp, jumysty jeltildirip otyrýǵa kúsh salyp jatyrmyz. Konstrýktıvti keńes berip júrgen kóziqaraqty oqyrmanǵa kóp alǵys.
Kóbine estıtinimiz - jaqsy pikir. Ásirese ýnıversıtetterge baryp, jastarmen, stýdenttermen kezdeskende olardyń oń pikirin estımiz. Ýnıversıtettegi negizgi pánder boıynsha qazaq tilinde jóni túzý oqýlyq taba almaı júrgen, tipti ondaı oqýlyq bar dep te oılamaǵan stýdentter alǵys bildirip jatady.
Qarsy pikirler de joq deı almaımyz. Qalyń oqyrmannan, ǵalymdardan, tipti Parlament depýtattarynan usynystar aıtyldy. Ol pikirler kóbine kitaptyń tili men stıline qatysty bolyp otyr. Oqýlyqtardyń deni belgili bir ǵylym salasyna qatysty bolǵandyqtan, sol salanyń mamandarymen, beldi de bedeldi ǵalymdarmen birlese jumys isteımiz.
- Ondaı syn-pikirlerdi tarqatyp aıtasyz ba?
Usynystardy úsh bólikke bólip qarasaq bolady. Birinshisi - termınderge qatysty. Kóp termınder alǵash ret jasalyp jatyr desek qatelespeımin, óıtkeni burynnan bar termınderdiń ózinde durys aýdarylmaǵan, orys tiliniń kalkasy bolyp ketken sózder kóp. Ár ǵalymnyń ártúrli alyp júrgen termınderi de jetedi. Sondyqtan, bir ǵalym ekinshisi usynǵan termındi joqqa shyǵarady. Shyǵaryp otyrǵan jaýapty mekeme - biz bolǵandyqtan, osynyń bári «Ulttyq aýdarma bıýrosyna» kelip tireledi. Biz termınge qatysty bul kelispeýshilikterdiń bolýy da ǵylymı tildiń qalyptasyp, ornyǵýyndaǵy zańdy protsess sanaımyz.
Ekinshiden, oqýlyqtardyń tili aýyr degen sóz jıi aıtylady. Muny kóbine kitaptarǵa ǵylymı-kópshilik ádebıet dep qaraıtyn qarapaıym oqyrman aıtady. Oqýlyqtar bir salaǵa baǵyttalǵandyqtan, onyń bul taqyryptan habary joq kisige túsiniksiz bolyp kórinýi zańdy da bolar. Biraq, shyǵyp jatqan kitaptar arasynda jalpy qoǵam, din, tarıh, til taqyryptaryna qyzyǵatyndar oqı alatyn kitaptar da bar. Sol kitaptardy oqyrmandar kóp suraıdy ári kóp pikir de solarǵa qatysty aıtylady. Olardyń arasynda Karen Armstrongtyń «Iýdaızm, hrıstıandyq pen ıslamdaǵy 4 myń jyldyq izdenis», Derek Djonstonnyń «Fılosofııanyń qysqasha tarıhy», Remı Hesstiń «Fılosofııanyń tańdaýly 25 kitaby» bar.
Úshinshiden, kitaptardyń qazaqshasyn shırata túsý kerek degen pikir de bar. Sondyqtan da ásirese til men stılge kóp kúsh salyp jatyrmyz. Osy maqsatta Ádebıet jáne óner ınstıtýtymen, Til bilimi ınstıtýtymen, ýnıversıtetterdegi fılologııa, aýdarmataný kafedralarymen únemi birlese jumys isteýge múddelimiz. «Ulttyq aýdarma bıýrosynda» belgili til mamandary, ǵalymdar, jýrnalıster, jazýshylar qyzmet isteıdi. Syrttaı qatysyp, kómektesip jatqan mamandar da kóp. Munda da kóp másele qazaq ǵylymı tiliniń uzaq jyl boıy orys tiline baılanǵanyna baryp tireledi. Kópshiligimiz mátindi oryssha oılap, oryssha ıirimdermen, sol tildiń zańdylyǵymen jazýǵa daǵdylanǵanbyz. Sondyqtan, túpnusqadan aýytqymaı, taza jatyq tilmen jazýdy aldyńǵy orynǵa qoıamyz.
- Aýdarma barysynda qandaı máseleler týyndady?
- Máselelerdiń bir parasyn joǵaryda atap óttik. Onyń barlyǵy til men dilge baryp tireledi. Tildiń jaıy túsinikti. Al dil máselesine kelsek, «Rýhanı jańǵyrý: qazaq tilindegi 100 jańa oqýlyq» jobasynyń basty maqsatynyń ózi - sanany jańǵyrtý, álemniń ozyq oıly ádebıetterin qazaq oqyrmanyna sol qalpynda, murtyn buzbaı jetkizý. Al ǵylymnyń basty qaǵıdasy - pikir alýandyǵy, plıýralızm. Oqýlyqtar saıası, ıdeologııalyq, dúnıetanymdyq turǵyda beıtarap bolǵanymen, onda túrli kózqarastar aıtylady, olar sarapqa salynyp taldanady. Biz avtor kózqarasyn qurmettep, olardyń mazmunyn ózgertpeı berýdi basty qaǵıda sanaımyz.
Sosyn kitaptyń mazmunymen kelispegen azamattar búkil jobaǵa qatysty asyǵys pikir aıtyp qalady. Ondaı pikirdegi kisilerdi únemi ashyq dıalogqa, konstrýktıvti túrde birge jumys isteýge shaqyramyz.
- Ózińiz aıtqandaı, ásirese bizde áli kúnge de birizdilikke túspeı turǵan termın salasyna Ulttyq aýdarma bıýrosy qanshalyqty úles qosty?
- Osy kúnge deıin bizde aýdarylǵan kitaptardyń negizinde ǵalymdar men redaktorlar 8 myńǵa jýyq sózdiń glossarıin jasady. Bul - óte aýqymdy sharýa. Onyń ústine, olardyń birshamasy jańadan engizilip turǵandyqtan, bizdiń kitaptardaǵy termınder de bektilýi tıis sońǵy nusqa deýge haqymyz joq. Termın jasaý - birneshe satydan turatyn kúrdeli protsess. Ǵalymdar uǵymdy dál ári naqty etip aýdarǵannan keıin ol ǵylymı ortada, qoǵamda, baspasózde aprobatsııadan jáne irikteýden ótýi kerek. Ol úshin bul uǵymdar ǵylymı ortada kóp qoldanylyp, aınalymǵa túsýi kerek. Sol protsesterden keıin qoldanýshylar laıyqty termınderdi ózderi iriktep shyǵarady.
Al biz óz fýnktsııamyz - qoldan kelgenshe osyndaı termın jasaý protsesin jedeldetýge, bir ortaǵa uıymdastyrýǵa úles qosý dep sanaımyz. Maqsattarymyz saı keletin kóziqaraqty, janashyr oqyrmandy, ǵalymdardy, ǵylymı ınstıtýttardy alda da birlese jumys isteýge shaqyramyz.
Osy rette aıta keteıin, aýdarmada jasandy ıntellekt elementteri bar ulttyq negizdegi Smartsat dep atalatyn júıeni paıdalanyp kelemiz. Onyń jaqsy jeri - aýdarmashylar anaǵurlym jıi qoldanatyn termınderdi ekshep alyp beredi jáne sonyń kómegimen glossarıı qalyptastyrý múmkindigi bar. Endi bári oıdaǵydaı júrip jatyr dep aıta almaımyz. Óıtkeni, osynyń bárin durys júıeleýge adamı resýrstarymyz jetpeı jatady.
- Qazaq tilinde balamasy joq sózder kezdesti me? Qandaı termınder «paıda boldy»? Ony oqyǵandar qalaı qabyldady?
- Qazaq tili túgil basqa tilderde balamasy az, orystar men túrikter ártúrli aýdaryp júrgen termınder jeterlik. Sondyqtan, «qazaq tiline ǵylym tili bolý qaıda?» dep otyra berýge negiz joq. Termınderdiń kópvarıanttylyǵy da qalypty qubylys. Degenmen, árkim óz termınin usynyp, stýdentterdi shatastyrmaýdyń da jaıyn oılaý kerek. Sondyqtan biz jaýapkershiligimizdi jaqsy sezinemiz.
Máselen, jaqynda shyǵyp jatqan «Ádebıet teorııasy», «Marketıng», «Qazirgi bıznes-kommýnıkatsııa», «Halyqaralyq quqyq» sııaqty kitaptarda jańa termınder ondap, júzdep kezdesedi. Ádette jańa termınderdi túpnusqa tildegi nusqasymen qatar berýge tyrysamyz. Termın ornyqqansha solaı istegen durys. Salalyq ǵylymdar túgil jalpy ǵylymı zertteý ádisteriniń eń qarapaıym termınderi de durys ornyqpaǵan. Sondyqtan, qazir ǵylymı, kópshilik aýdarmamen aınalysyp júrgen mamandarǵa úlken jaýapkershilik júkteledi.
- Bul kitaptardyń halyqqa naqty qajettiligi sezile me? Suranys bar ma? Nemese osy álemdik deńgeıdegi oqýlyqty aýdaryp, halyqqa usynyp otyryp, qazaqtyń bilimge qushtarlyǵy qandaı deńgeıde ekenin kóre alasyz ba?
- Elbasynyń «Rýhanı jańǵyrý» maqalasynda sananyń erkindigi máselesi erekshe atalady. Bul baǵdarlama - sol ıdeıany júzege asyrý maqsatynda, alys bolashaqty kózdep júzege asyrylyp jatqan shara dep túsinemin. Túpki maqsaty - kitap satyp, paıda tabý bolmaǵandyqtan, munyń qaıtarymy da birden sezilmeýi múmkin. Degenmen, bul eń aldymen «ǵylymnyń bul salasynda da qazaqsha kitap bolady» degen túsinikti bekitip, tilge degen senimdi oıatady, bul - sana erkindiginiń basty satysy. Bizdiń stýdent kezimizde salalyq ǵylymdar turmaq, quqyq, jýrnalıstıka, mádenıettaný, áleýmettaný ǵylymdarynyń ózinde qazaqsha sapaly oqýlyq az bolatyn. Sondyqtan orys tilindegi, kóbine Reseıde shyqqan ádebıetten bilim alýǵa májbúr boldyq. Máselen, Gombrıhtyń «Óner tarıhy», Edýard Saıdtyń «Orıentalızmi» qazaqsha shyǵady dep oılmaıtyn da edik. Endi biz álemniń kez kelgen tilindegi ıdeologııalyq múddelermen shyrmalmaǵan ádebıetti tikeleı óz tilimizge aýdara alamyz.
Keıde «nege aýdarma jasaı beremiz, nege kitaptardy ózimiz jazbaımyz?» degen de pikir aıtylady. Aýdarma - kemdiktiń belgisi emes. Ǵylymı aýdarma - ıdeıalar men oılardy, bilim men ınnovatsııany ıntegratsııalaıtyn zańdy ári qajet qubylys. Aǵylshyndar da, nemister de, orystar da qajet degen kitaptardy ózderine aýdaryp alady. Sol arqyly ǵylym da, órkenıet te damıdy. Bul baǵdarlama Qazaqstandaǵy jalpy ǵylymı pikirtalasty damytyp, sanasy erkin jańa býyndy qalyptastyrýǵa az da bolsa úles qosady dep úmittenemiz.
Halyqtyń bilimge degen qushtarlyǵy erekshe. Kún saıyn oqyrmandardan, ásirese jastardan hat-habar alamyz. Olar aýdarma jumystarynyń ulǵaıǵanyn, túrli ǵylymı-kópshilik kitaptardyń kóptep qazaqshalanǵanyn qalaıdy. Sosyn sońǵy kezderi qazaq tilindegi kitap bıznesi damyp kele jatqany qýantady. «Rýhanı jańǵyrý» aıasynda bul salaǵa da serpin bersek, qazaqtardyń aýdarmamen kóbirek aınalysyp, úzilip qalǵan aýdarma mektebin qaıta jalǵaýǵa qoldan kelgenshe úles qossaq degen úmit bar.
- Aýdarma jasaý protsesine de toqtalsańyz? Jumysty qalaı úılestirdińizder?
Aýdarma jumysy memlekettik baǵdarlama aıasynda, Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń tapsyrys berýimen jáne qadaǵalaýymen júzege asady. Aldymen oqý oryndary, ǵylymı ınstıtýttar jáne qarapaıym azamattar aıtqan usynystar boıynsha aýdarýǵa bolatyn oqýlyqtar tizimin ázirlep, ony Bilim jáne ǵylym mınıstrligine jiberemiz. Onda arnaıy komıssııa oqý oryndarynyń talap-tilekterin, jalpy suranysty, ǵalymdardyń pikirin eskere otyryp, tizimdi bekitip, «Ulttyq aýdarma bıýrosyna» tapsyrys beredi. Biz ár kitapty aýdarýdyń grafıgin ázirlep, tıisti mamandarmen kelisim-shart jasasyp, shtattaǵy qyzmetkerlerden jaýapty shyǵarýshyny taǵaıyndap, iske kirisemiz. Ǵylymı jáne ádebı redaktorlarmen birneshe aı boıy birlese jumys isteı otyryp, kitapty aýdaryp, betteýge usynamyz. Bettelip bitken kitaptardy taǵy birneshe qaıtara oqyp shyǵamyz. Munyń syrtynda kitap avtorlarymen, ondaǵy sýretterdiń, mýltımedıa materıaldardyń avtorlyq quqyq ıelerimen, baspalarmen jumys taǵy bar. Kitaptardyń barlyǵy derlik Qazaqstanda basylady. Tek bir kitap - Gombrıhtyń «Óner tarıhy» Gonkongta shyǵyp jatyr, sebebi kitaptyń quqyq ıelenýshisiniń ony tek sol jerdegi baspada basý týraly bárine ortaq talaby bar.
Kitaptardy tańdaý barysynda olardyń mazmunynyń ıdeologııalyq, saıası turǵyda beıtaraptyǵy, álemniń úzdik oqý oryndarynyń oqý baǵdarlamalaryna kirgeni, birneshe ret basylyp shyqqany eskeriledi. Onyń ústine, kitaptyń mindetti túrde aǵylshyn tilinde, AQSh-ta ne Ulybrıtanııada shyǵýy shart emes. Qazir aǵylshyn, orys, frantsýz tilderindegi kitaptar aýdarylyp jatyr.
- Jaqynda taǵy 30 kitaptyń tusaýkeserin jasaıtyn josparlaryńyz bar eken. Bulardyń ereksheligine toqtalsańyz?
- Iá,18 sáýirde Almatyda, QazUÝ-dyń Ǵylymı kitaphanasynda aýdarylǵan kitaptardyń ekinshi leginiń tusaýkeseri bolady. Bul 30 kitapty aýdarý jumystary byltyr bastalǵan. Olardyń arasynda Etnonı Kennıdiń «Qazirgi zaman fılosofııasy», M.Raıannyń «Ádebıet teorııasyna kirispe», M.Raıan men Dj.Rıvkınniń «Ádebıet teorııasynyń antologııasy», Dann men Mıtchelldiń «Panorama: Dúnıejúzi tarıhy», F.Kotlerdiń «Marketıng prıntsıpteri», sondaı-aq óner tarıhy, bıznes-kommýnkatsııa, halyqaralyq quqyq, pedagogıka, dıplomatııa, til jáne óner tarıhy, jýrnalıstıka, strategııalyq menedjment, adam resýrstaryn basqarý, ınternet psıhologııasy, fılologııa salalalarynyń oqýlyqtary bar.
Bul kitaptardyń aýdarmasy bitip, baspadan shyǵyp jatsa, qazir jańa 30 kitaptyń aýdarmasyna jáne sózdikterdi qurastyrýǵa kirisip kettik. Keı kitaptar boıynsha aýdarma jumysy bel ortasyna jetip qaldy. Alda shyǵatyn 30 kitapta ónertaný, sonyń ishinde kıno, teatr jáne mýzykaǵa kóp kóńil bóldik. Kınotaný ónerine qatysty aǵylshyn, orys jáne frantsýz tilderinen alty kitap aýdarylyp jatyr. Buǵan qosa mýzyka tarıhy, teatrtaný, etıka, estetıka, psıhologııa, zııatkerlik quqyq, kelisimshart quqyǵy, arbıtraj jáne medıatsııa, telejýrnalıstıka, halyqaralyq qatynastar, saıası fılosofııa, tarıh, antropologııa, etnologııa salalary boıynsha kitaptar bar. Munyń syrtynda Kreıg Kalhýnnyń «Qoǵamdyq ǵylymdar sózdigi», «Ekonomıkalyq sózdik» jáne Oksoford aǵylshyn-qazaq, qazaq-aǵylshyn sózdigi, kirme sózder sózdigi daıyndalyp jatyr.
- Qazaqqa keregi 100 kitap qana emes shyǵar? Oqyǵan jurt tarapynan «mynaý bizge kerek», «mynandaı kitap aýdarylsa» degen tilekter boldy ma? Ondaı tilek, usynysqa qalaı qaraısyzdar?
- Usynys óte kóp. Qarapaıym halyqty bylaı qoıǵanda, ǵalymdardyń árqaısysy óz salasyndaǵy oqýlyqtar men monografııalardy usynady. Biz joǵarydaǵy talaptarǵa saı keletin, jıi usynylǵan kitaptardyń tizimin mınıstrlikke jiberemiz. Keıde ǵalymdar jazyp júrgen oqýlyqqa qatysy bar taqyryptarda aýdarma jobasy usynylady. Sol ǵalymdar óz jumysyn jıyp qoıyp, aýdarmaǵa úles qosady.
Árıne, bizdiń múmkindigimiz shekteýli, sondyqtan bul salada basqa da uıymdar qurylyp, entýzıasttar kóbeıse, oqý oryndary, ǵylymı uıymdar, kitap baspalary, avtorlar aýyzbirlikte jumys istep, san men sapany qatar arttyrsa, ǵylymı qazaq tili damı túsetini sózsiz.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!
