Moskva úshin shaıqas: ESTE QALǴANDAR
***
Arada talaı soǵystar boldy. Barlyǵyn birdeı tizip jatý qıyn. Ol jóninde barlyq gazetter de jazdy. Gazetter 316 dıvızııanyń 8-gvardııa dıvızııa bolǵandyǵyn, dıvızııanyń Qyzyl Tý ordenimen nagradtalǵanyn, Ivan Vasılevıch Panfılovtyń ólimin aza tutyp ta jazdy. Panfılov ólimi biz úshin óte aýyr qaza boldy. Baısaldy ustaz, bilgir komandır retinde kimniń de bolsa, kókeıinde qaldy ol "kisi. Ony súımeıtin, qurmet tutpaıtyn, tulǵa kórmeıtin eshkim joq edi aramyzda. Onyń qazasy ózi basqarǵan dıvızııasy úshin de úlken syn boldy. Panfılovpen birge bolǵan, birge soǵysqan adamnyń qaısysy bolsa da, ol týraly biletinin ortaǵa salǵysy keletin bolar-aý. Keıbir esimde qalǵan kezderimdi men de jurt aldyna usynǵym keledi. Almatydamyz, dıvızııanyń alǵash qurylyp jatqan kezi. General kabınetten shyqqan boıy meniń qoltyǵymnan aldy da, ózimen birge ertip kele jatty. (Kez kelgen general sheni tómen kishi ofıtserlermen qoltyqtasyp júre bermeıdi.)- Tezirek júreıikshi, tezirek. Men qaǵazǵa biraz aınalyp otyryp qappyn. Keshigip qalmasaq ıgi edi. Basshylarǵa ketip bara jatqanda keshigýge bolmaıdy. Adıýtantym bir jerde kidirip qaldy ma, bilmeımin. Siz menimen birge júrińiz. Basshylarǵa adıýtantsyz barý generalǵa yńǵaısyzdaý bolar. Qasymda bolyńyz. Bir nársege álde kerek bolyp júrersiz. Mashına kók jelekke oranǵan Almatynyń tup-týra keń kóshesimen yzǵı jónelgende general maǵan: Qaıda bara jatqanymyzdy bilesiz be? - dep surady. - Dál bilmeımin, joldas general. Biraq siz aıttyńyz ǵoı basshylarǵa baramyz dep. - Siz ekeýmiz Ortalyq Komıtetke kele jatyrmyz. Nege kele jatqanymyzdy bilesiz be? - Bilmeımin, joldas general. - Men sizge syr ǵyp qana aıtaıyn, eshkimge tis jaryp eshteńe demeńiz. Osy sózderdi aıtqanda jas sábılershe kúlip, hahhaa, dep, sodan keıin qulaǵyma sybyrlady da, - Ortalyq Komıtettiń sekretarlaryna, Halyq Komıssarlar Sovetiniń predsedateline isirmekpin. Olarǵa tilek qoıyp em, kelińiz depti. Olardan ne jóninde suraǵymnyń keletinin bilesiz be? - Bilmeımin, joldas general. - Siz meniń serigim bolyp kele jatyrsyz ǵoı, nege kele jatqanymyzdy bilýińiz kerek. Respýblıka basshylarynda úsh - aq tilegim bar: birinshisi - bizge birqatar áıelder men qyzdar, ózdiginen tilengen feldsherler men medsestralar keledi. Menińshe, bul patrıotkalardy áskershe kıindirý kerek, biraq, áıelshe ádemi kıindirý kerek dep oılaımyn. Dıvızııa ıntendanty « qaıtemiz, joldas general, olardy soldatsha kıindiremiz de» deıdi, sonda ol áıelderge erkektiń kóılegin, ish kıimin, gımnasterkasyn, shalbaryn, soldattyń shulǵaýyn orap, etigin kıgizbek. Tabel osylaısha osyndaı bolýǵa tıis deıdi ol. Men qyzdardy erkekshe kıindire almaımyn. Іshki kıimderdi qaıdan tapsań, odan tap, áıeldiń kıimderi bolý kerek. Shalbar emes, ıýbka bolsyn, shulǵaý emes, shulyq. Gımnasterkany, shıneldi, malaqaıdy kıip, beldikti Pýymyn júre bersin. - Al, olardyń shashtaryn qaıtesiz, joldas general? - Bul ekinshi kezektegi másele. Áıelder shashtaryn qımaıdy. (ózi meniń esime muny jaqsy túsirdińiz. Ony áıelderdiń ózi bilsin, burym qoıa ma, bolmasa basqadaı etip ásemdeı me, soǵys jaǵdaıynda qaısysy qolaıly bolsa, solaı etsin. - Sonda siz olardyń shashyn aldyrtyp tastamaqsyz ba, joldas general? - Jo... joq. O ne degenińiz? Men olaı dep aıtqan joqpyn, ózderi bilsin dedim ǵoı. Erik ózderinde. Ekinshi másele - ózimizde jeke orkestrdiń bolýyn suraımyn. Qısyny kelgen kezde mýzykamen, saltanatpen júrgen qandaı jaqsy, kóńil kóteredi. Úshinshi másele - respýblıka basshylary bizdiń polktarda bolyp jaýyngerlermen óz týysqandarynsha, joldastarynsha sóılesýin suramaqpyn. Ol kóńil úshin... Bir saǵattan keıin ortalyq Komıtettiń birinshi sekretarynyń kabınetinen general kúlim qaǵyp shyqty. Biz Úkimet úıiniń úlken korıdorymen júrip kele jatqanda meniń qoltyǵymnan ustap, general aqyryn ǵana qulaǵyma sybyrlaǵandaı:-Barlyq máseleni sheshti k. Basshy joldastar bizdiń tilegimizdi oryndaıtyn boldy, dep izet bildirgen mılıtsıonerdiń sálemin qabyldady da óte berdi. ...Sentıabrde bizdiń batalon staroe Rahıno mańynda qorǵanys shebinde jatty.General jaıaý bizdiń áskerlerdiń o shetinen kirip, búl shetinen shyqty, barlyq áskerı jabdyqtarymyzdy kórdi. General maǵan adamdardy jı dep buıyrdy. Jınalǵan jurttyń bárine de otyryp, temeki tarta berýlerine ruqsat etti. Ózi kishkene bıikteý kespeltek tomarǵa otyrdy da sóıleı bastady: - Men sizderge, joldastar, munda ne istep jatqandaryńyzdy bileıin den, áńgimeleseıin dep keldim. Jaqsy is jasap jatyr ekensińder. Biraq, shynyn aıtý kerek, aralaryńyzda jalqaýlar da bar kórinedi. Olardy kózine shuqyp kórsetpeı-aq qoıaıyn. Otdelenıe komandırleriniń bastyqtarynyń ózi-aq olardy tezge salar. Soldat - úısiz adam. Onyń janynda ákesi de, sheshesi de, qamqorshy áıeli de joq. Soldatty týǵan- týysqandarynan aıyrǵan soǵys. Onyń basyndaǵy jalǵyz panasy - kók kúmbez aspan, urystaǵy onyń úıi - okoptar men transheıalar, al, onyń semıasy, týysy -- ózi júrgen áskerı kollektıv. Mine, sondyqtan da bul kollektıv jaqsy semıa sııaqty yntymaǵy zor kollektıv bolýy kerek. Biz soǵysqa ázirlenip, ózimizdiń áskerı pozıtsııalarymyzdy daıyndaýdamyz. Árbir jaýynger óz úıin salǵanda janyn salatyn qojaıyndardaı bolýy, yntaly isteýi kerek. Transheıalar men ıacheıkalardy yńǵaıly etip salǵanymyz jón, onda ózimiz bolamyz ǵoı. Aldymyzda áli qıyn urystar bar, joldastar. Eń basty meılinshe az shyǵyndanyp, nemisti tumsyqqa qattyraq urý. Jaqsy jasalǵan qorǵanys soldattardy oq pen snarıad jaryqshaqtarynan saqtaıdy. Árbir jaýynger óziniń ne isteıtinin jaqsy bilýge tıis. Óz mindetin aqylmen durys oryndaýy úshin oǵan jalpy jaǵdaıdy bilý qajet. Sizderge qaraǵanda gazetti men burynyraq alyp, burynyraq oqımyn, radıony da erterek tyńdaımyn. Sondyqtan soǵystaǵy hal - jaıdy qysqasha baıan eteıin sizderge. Ózderińizge málim barlyq maıdanda jaý bizdi qatty tyqsyryp keledi. Al, bizdiń rezervterimiz sonaý alys túkpirden maıdan shebine jetip úlgere almaı jatyr. Biraq olar áli-aq kelip jetedi. Alystaǵy Almatydan kelip biz de qosylyp otyrmyz ǵoı. Ázirge bizdiń armııaǵa qıyn jaǵdaıda soǵysýǵa týra kelip tur. Qolbasshy óziniń sózinde bizdiń Otanymyzdyń basyna qaýip tóngenin, bizdiń sátsizdikterimizdiń qandaı sebepterden ekenin taldaý jasap aıtyp berdi. Ony sizder jaqsy bilesizder. Men qaıtalap jatpaımyn. Sizder men bizderdiń aldymyzda qıyn mindet tur. Biz qorǵanystamyz. Al, qorǵanystaǵy negizgi mindet - órekpip kele jatqan jaýdy qaıtken kúnde de toqtatý. Qalaı toqtatýǵa bolady. Ol úshin eń aldymen jaqsylap ornalasý kerek. Myqty bekiný kerek. Ornalasqan jerimiz, ózimizge jasaǵan qorǵanymyz urys júrgizýge qolaıly bolsyn. Fashıst áskerleri shabýylǵa shyqqan kezde olardy oqpen qarsy alyp, shaılyqtyrý kerek. Fashısterdi eger kóbirek tumsyqqa ursaq, kóp keshikpeı ol jyljı almaı týralaıdy, toqtaıdy degen sóz... ...1941 jyldyń noıabriniń bas kezi, áli esimde. Bizdiń shtab Sofıno derevnıasyna ornalasqan edi. Biz de qorǵanystamyz, nemister de qorǵanysta. Jan Rahımovtyń basshylyǵymen tamaq ázirleýge daıyndalyp jatty. Ol maı shyjǵyryp jatyr da, Rahımov jerde sábiz týrap otyr. Janǵa qazanǵa et sal dep qoıady. Týralǵan etti salǵan kezde ystyq maı shyjyldap, byjyldap bólmeni bý basyp ketedi, qońyrsyǵan ıis shyǵady. Biz turǵan úıdiń qojaıyny aqsaqaldy, jetpister shamasyndaǵy shal edi. Bárimiz ony «papasha» deıtinbiz. Ol kisi álgi býdan shashalyp - qaqalyp sholaq tonyn jamyldy da, úıden shyǵyp ketti. Bizge general keldi. Sholaq tonyn sheship jatyp Rahımovten:- Bir táýir tamaqtyń ısi shyǵyp tur ǵoı, ne ázirlep jatyrsyńdar? - dep surady. -Burynǵy tamaqtardan jalyǵyp ketken soń, joldas general, búgin palaý pisirsek pe dep edik, - dedi Rahımov, jýylmaǵan qolyn qoıarǵa jer tappaı apyl-ǵupyl súrtip. - Palaý jasaýǵa qajetiniń bári bar ma sizderde? - Bári de bar, joldas general. -E, onda jasańdar,-dedi oryndyqqa otyra berip,-kópten palaý jegem joq. Shyǵystyń tamaǵyn saǵyndym. Eger shynymen palaý pisirip jatsańyzdar, onda men sizderge qonaq bolamyn, - dep general ne der eken degendeı ekeýmizge de qarady. - E, bolyńyz, bolyńyz, joldas general. Rahımov shyǵyp bara jatyr edi: - Maǵan bola asyqpańyz, Rahımov joldas. Kádimgi ózbekshe bolsyn, jaqsylap jasańyzdar. General menimen biraz áńgimeleskennen keıin planshetinen kartasyn aldy da, alǵa jaıyp saldy. Tesile qarap otyrdy da, meni jaǵdaımen tanystyrdy. Baǵanaǵy syrtqa shyǵyp ketken shal kelip edi, general ornynan turyp, qol berip amandasty. - Iá, Ivan Tımofeevıch, densaýlyǵyńyz qalaı? - Rahmet, joldas general, ázirshe tiri júrmin ǵoı. Al, óz densaýlyǵyńyz she? - Meni Ivan Vasılevıch - aq deseńizshi, Ivan Tımofeevıch. Ekeýmiz attas ekenbiz ǵoı. Men generaldan ruqsat alyp, sharýamen kettim. Qaıtyp kelsem Jan qazandy qaqpaqpen jaýyp ústinen qalyń orap tastapty. Eń syrtynan óziniń syrmaly keýdeshesin bastyrypty. Ózbekshelep ol maǵan bý shyǵarmasa kúrishtiń maıdy boıyna tartatyndyǵyn, sodan keıin ylbyrap pisetinin túsindirdi. 20-30 mınýt osylaı jaýyp qoıam, sodan keıin aldaryńyzǵa ákelem, joldas kombat, - dedi. Sınchenko samaýyrǵa tamyzyqqa aǵash usaqtap otyr. Al Rahımov qııardan, jýadan, shalǵamnan salat jasap otyr. - Bul aradan ketkińiz kelmeı me, Ivan Tımofeevıch, bir qańǵyrǵan mına kep tóbeńizden tússe qaıtesiz, - dedi general. - Atamekenimnen qaıda baramyn, - dep kúrsindi álgi shal. - Ómir boıy osy úıde turdym, jumaqtyń tórinde bolǵyr Matrena Mıhaılovnam osy úıde bes bala tapty, men de osy úıde ólgim keledi. Bári bet-betimen basy aýǵan jaqqa ketti: eki ulym Qyzyl Armııa qatarynda, urysta, bir kishi qyzym ınstıtýttan dáriger bolyp týra maıdanǵa ketti. Al, úlken ulym men qyzym nemerelerimdi alyp, nemister Volokolamskini alǵannan keıin Moskvadan ári kóship ketti. Men osy úıdi kúzetip qaldym. Sizder nemisti tyqsyryp qýǵannan keıin múmkin semıa bop atamekenge olar da oralar. - Meniń úlken qyzym da oqýyn bitire almady. Ol da urysta medsestra bolyp istep júr, - dedi general.- Ol ne bolǵanyn, qyzyńdy tipti oqýyn bitirtpeı maıdanǵa jibergeniń ne. - Qyzymnyń ózi ketti. Soǵys bizdiń bárimizge birdeı ǵoı, aqsaqal. Otan soǵysy ǵoı, Ivan Tımofeevıch. - Iá... Osy araǵa siz ekinshi ret kelip otyrsyz, jalpy qyzyq adam ekensiz, Ivan Vasılevıch. Bárine jumsaq aıtasyz, daýysyńyzdyń qańqyldap shyqqanyn bir estimedim, «mynany bylaı etý kerek, sizdiń bylaı etýińizdi suraımyn» deısiz de júresiz. Sizdiń buıryǵyńyzdyń ózi de birtúrli jumsaq buıryq. Biraq, jurttyń bári uıyp tyńdaıdy, oryndaıdy. Jan býyn burqyratyp palaýdy aldymyzǵa ákep qoıdy. Rahımov Nıkolaı ekeýi shyny tabaqshalarǵa salynǵan salatty, qasyqtardy ákele jatyr. General ornynan turyp qolyn jýýǵa ketti. Álgi shal ketkisi kelip edi, biraq general ony jibermedi.- Ekeýmiz jaqsy áńgimelestik, endi birge otyryp tamaq jelik. Shal kópke deıin kónbep edi, general da qoımady ony. Qoıarda qoımaı ákelip otyrǵyzdy. Bárimiz de izet saqtap, generaldyń alýyn kútip otyrmyz. - Palaýdy qasyqpen jegen kimdi kórdiń, - dedi ol qasyq usynyp jatqan Rahımovqa, - káne ortaq tabaqtan qolmen ózbekshelep alaıyq. - Qojaıynǵa qarady da, - muny palaý dep ataıdy, Ivan Tımofeevıch, mine, bylaı qolmen jeıdi dep, general tabaqtyń shetinen oń qolynyń ushymen palaýdy aldy da, bir kúrishti shashaý shyǵarmaı, kádimgi palaý jep kánigi bolǵan ózbekshe aýzyna apardy. - Qolmen jegenge ne jetsin, qasyqpen alsań dámi tipti basqa kórinedi. Esik jaqta turǵan Sınchenko araqty kórsetip Rahımovke ym qaqty. - Joldas general, «Narkomovskaıany» usynýǵa ruqsat etińiz, - dep Rahımov qıpaq qaqty. - Baǵanadan beri ne qarap otyrys, tipti as aldynda osynyń ózinen bastaǵanymyz jaqsy bolatyn edi ǵoı. Káne, bar bolsa quıyńyz. Sınchenko flıagadan araqty quıdy da, otyrǵandardyń aldaryna qoıdy. General sol qolymen rıýmkany alyp, bizdiń jeńisimiz úshin tost kóterdi. - Qudaı qoldasyn, qudaı qoldasyn, -- dep shal kúbirlep estiler-estilmes birdeńelerdi aıtyp, qolyndaǵy buıryqty jerge qoıa saldy da, shoqynyp aldy. Sóıtti de, - Ivan Vasılevıch, sizdiń densaýlyǵyńyz úshin, - dep rıýmkany qaıta kóterdi. Tamaq sońynan shaı keldi. Kún eńkeıdi. Kesh batty. - Al, isherimizdi iship, jerimizdi jedik, dámdi palaýǵa toıdyq. Nysap kerek shyǵar endi. Rahmet, joldastar. General bárimizben qol alysyp qoshtasty. Ásirese qojaıyn kart pen Janǵa erekshe iltıpat kórsetti. Janǵa dámdi palaý jasaǵany úshin maqtaý sózder aıtyp ázildedi. Mundaı dámdi taǵam jeý úshin taǵy da bir ret qonaqqa keletinin ózbekshelep qaljyń aralastyra aıtty. Jan generaldyń munshama jaıdary minezine qatty rıza bolyp, sol sátte óziniń qyzyl ásker ekenin de umytyp, óz ultynyń saltynsha keýdesine qolyn qýsyryp, basyn ızep, taǵzym etip shyǵaryp saldy.Syrtqa shyqqan soń, general Rahımovpen taǵy da qoshtasty da, maǵan: -Siz meni shyǵaryp salmaısyz ba, joldas Momyshuly. Sizben áńgimemiz áli aıaqtalǵan joq kórinedi. Sizdiń shanamen júrýdi jaqtyrmaıtynyńyzdy bilemin, sonda da kelińiz, meniń qasyma otyryńyz, al, atqosshyńyz ben meniń adıýtantym artymyzdan erin otyrsyn, - dedi. Biz ormanǵa jetkenshe general tis jaryp sóz qatpady. Aǵash arasyndaǵy qarańǵy alleıamen tartyp kelemiz. Qos torynyń tuıaqtarynyń dúbirinen, shana tabanynyń yzǵyǵan sybysynan basqa eshnárse estilmeıdi. - Áli esimde. Almatyda bir kezdeskenimizde siz úshinshi ııýlden keıin ǵana ózimdi shyn ofıtser dep sanadym degenińiz. Umytqan joqsyz ba? - Iá, umytqan joqpyn. Esimde, joldas general. - Meniń sol bir sáttegi túsinýimshe siz Qolbasshy sózinen soń ǵana ózińizdiń komandırlik jaýapkershiligińizdi uqqandaı edińiz. Bizdiń komandırlerdiń kópshiliginiń dál sizshe uqqandyǵyna kámil senemin. Qolbasshy mundaı jaýapty sózdi partııanyń atynan, Ortalyq Komıtettiń atynan aıtty ǵoı. Men sizden, joldas Momyshuly, kópten beri bir jáıdi suraǵym kelip, suraı almaı júr edim. Endi suramaı bolmaıtyn shyǵar. - Surańyz, joldas general. - Siz osy ýaqytqa deıin partııaǵa nege ótpeı júrsiz? - dep suraqty tike qoıdy. Kombattardyń ishindegi partııada joǵy men ǵana edim, buǵan, ásirese bizdiń polktyń komıssary Logvınenko tipten rıza emes - ti. Sondyqtan da generaldyń bul suraǵy maǵan asa jaıly suraq bolǵan joq. Men de birden jaýap bere almaı úndemeı qaldym. - Sizdiń patrıottyq, azamattyq, shynaıy taza qasıetterińizge men eshbir shek keltirmeımin. Siz jóninde, joldas Momyshuly, meniń eshbir kúdigim joq. Biraq partııa qataryna ótýge sizge ne bóget boldy? Siz 1924-1936 jylǵa deıin komsomol qatarynda bolypsyz ǵoı. «Oho, muny da bilip qoıǵan eken ǵoı» degen oı sap ete tústi. Parlap jekken at birde osqyryp, birde pysqyryp, jele jortyp keledi. Jeńil shana shoqalaq jerlerge kelgende tolqyndaǵy qaıyńsha teńselip. aýytqyp baryp túzelip ketedi. Biz qarańǵy túsken taý ishinde kele jatqandaımyz. Generaldyń adıýtanty men Sınchenko bizdi birese qýyp jetip, birese artta uzap qalyp qoıyp kele jatty. Qarańǵy orman múlgip túr. Men generalǵa 1936 jyly Qıyr - Shyǵysta uzaq joryqta júrgen kezde komsomol bıletimdi joǵaltyp alǵanymdy aıttym. Qıyr - Shyǵystyń bir shalǵaıynan ekinshi shalǵaıyna aýa kóship júrgen áskerlik ómirde burynǵy esepte turǵan jerimnen qansha baılanys jasasam da, esh habar ala almaı, aqyry komsomoldan óz-ózimnen shyǵyp qaldym. Odan ári generalǵa partııaǵa ótýge ózimdi ázir emespin dep sanaıtyndyǵymdy aıttym. -- Men sonaý 1916 jylǵy ımperıalıstik soǵystan beri maıdandamyn, eski armııanyń qatarynda feldfebel shenine deıin kóterilgenim bar. Odan keıin 1929 jylǵa deıin azamat soǵysynda men barlyq maıdandarda da bolǵan shyǵarmyn. Mine, endi ózderińmen birge Uly Otan soǵysynda júrmin. Bir jaǵynan sizdiń asyqpaǵanyńyz da teris emes, partııaǵa ótýge men de asyqqan joqpyn, azamat soǵysynyń aıaq kezinde, 1923 jyly óttim. Partııa jolynyń artyq, adaldyǵyna kózim jetip baryp óttim. Siz ózińizdi ázir emespin depsanaıtyn kórinesiz. Soǵys búgin-erteń bite qalmaıdy. Sizdi soǵystyń ózi ázirleıdi. Taǵdyr jamanshylyqqa jazbasyn, amanshylyq bolsa siz naǵyz kommýnıst - komandır bolasyz dep senemin. Shanany aıdap kele jatqan qyzyl áskerge general attardy toqtatýdy buıyrdy.- Budan ári uzamaı-aq qoıyńyz, onsyz da men sizdi biraz jerge deıin alyp kettim. Meniń qolymdy alǵan boıy biraz ustap turdy da: - Bizdiń Otanǵa shabýyl jasap otyrǵan fashızm. Biz qaıtken kúnde de Oktıabrdiń uly jeńisin qorǵap qalýymyz kerek. Men atqosshy Sınchenkomen birge shtabqa qaıtyp kele jatyrmyn. Astymdaǵy kúreń qasqa at aıaqtaryn alshań tastap keledi, birese pysqyrady, birese qarshyldatyp aýyzdyǵyn shaınaıdy. Qanshama qıyn joldan ótken, talaı soǵysty bastan keshirgen aşy da aýyr azamat soǵysynyń azabyn da kórgen, revolıýtsııanyń jeńisterin qorqaýlardan qorǵaýǵa qatysqan, jaý júrek úlken adamnyń menimen óz tustastaryndaı da jaıly sóılesýi, aqylgóısimeı, nasıhatshysymaı erkin de joldassha sóılesýi qandaı ǵajap. Ol sóziniń aıaǵyn árdaıym «aıtqanyma túsindińiz be», «jaqsylap oılanyp kórińiz» dep bitirýshi edi. Sol kúnderi ol «Otanymyzdyń táýelsizdigi men bostandyǵyn qorǵap qalý kerek» degen sózdi pálendeı jıi qaıtalamaıtyn. Biz qarańǵy alleıamen únsiz aıańdap kelemiz. Kókeıimde kommýnıst Ivan Vasılevıch Panfılovtyń: «Uly Oktıabrdiń jeńisterin qaıtken kúnde de qorǵap qalý kerek» degen sózi uıalaǵan. Bir kúni men generalǵa mynadaı jaıdy aıttym: Sovhoz mańynda nemis barlaýshylarynyń bir vzvody bizdiń batalonnyń úshinshi rotasynyń qym-qıǵash oǵynyń astynda qaldy. Nemister arly-berli jantalasyp, qashýǵa tyrysty, jan ushyrdy. Biraq pýlemetchıkter olardy ótkizbedi. Bir de nemis kete almady. Aýyr jaralanǵan bir serjant qana tiri bolyp shyqty. Ony batalon shtabyna nosılkaǵa salyp alyp keldi. Jyly odeıalmen jaqsylap oralǵan, qolynda ádemi qolǵaby bar. Nemis qalshyldap, dirildegi jatyr. Barlyq suraqqa da eshteńe bilmeımin dep jaýap berýde. Ol sý suraǵan kezde men ózimizdiń feldsher qart Kıreevten serjantqa sý berýge bola ma dep suradym. Ol meniń qulaǵyma kelip sybyrlady: - Onyń birneshe jerden omyrtqasy úzilgen, ishin de oq tesip ketken. Nemis sýdy qaǵyp saldy da, aýyr kúrsinip bylaı dedi:- Rahmet, bolshevıkter mundaı meıirimdi dep oılamaýshy edim. Biz serjantqa odan ári suraq qoıǵanymyz joq. Kıreev onyń qasynan qarys attap shyqqan joq. Nemis eki ıyǵynan dem alyp jatyr. Basyn kóterýdi surady da: - Ólip baram. Kómersizder, - dep Kıreevtiń qolynda jan tapsyrdy. Kıreev onyń kózin jumdy da, basyn jaılap jastyqqa saldy. Jaý soldatynyń ólimi qaı - qaısymyzǵa bolsa da batyp turǵandaı. Sóıtsek alǵash aıbat shekkende jaraly sorlynyń qoly tońǵan eken. Muny bilgen leıtenant Vasılıı Popov oǵan óziniń qolǵabyn kıgizipti. General sál oılanyp turyp: - Urys dalasynda basqasha, onda soǵystyń óz zańy bar, onda eshkimdi eshkim aıamaıdy - óltirý, tutqyndaý... Al, dushpan qolǵa túsken kezde, ásirese jaralanyp túsken kezde oǵan adamsha meıirimdi kózqaras bolǵany durys. Muny bizden áskerı etıka talap etedi.Mine, bizdiń general osyndaı bolǵan edi. Taǵy bir esimde qalǵany bizde olja radıoqabyldaǵysh bar bolatyn. Stepanov onyń mańyna eshkimdi jýytpaı, ózi ǵana ustaıtyn edi. Bir kúni bólmege kirip kelsem, ol radıoqabyldaǵyshyn aınaldyryp jatyr eken. Qasynda Bozjanov, Kraev, Rahımov tur. Alǵashqy sátte túńkildegen úzik - úzik dybystar estildi, tyryldaǵan ún qulaqqa túrpideı tıdi. Bir ýaqytta nemisterdiń baqyldaǵany jetti qulaǵymyzǵa. Sodan keıin «ýralaǵan» daýystar estildi. Telefonıst maǵan trýbkany usynyp edi. Rahımov Stepanovqa «tyryldatpaı qoıa tur» degendeı yńǵaı bildirdi. - Joldas Momyshuly! degen generaldyń úni estildi. - Sizderde radıoqabyldaǵysh bar ma? - Bar, joldas general. - Onda Moskva» tyńdaı qoıyńyzdar! Stepanov ary-beri burap Moskvany ustaýǵa tyrysty. Otyrǵandardyń bári de otqa tóngen balalardaı radıoqabyldaǵyshtyń tóńiregine shúpirleı qalypty. Taǵy da aıqaı - shý, qulaq jeıtin tyryl, úzdik-úzdik gýil, nemisterdiń bajyl - baldyry. - Búgin aıdyń neshe jańasy? - dep surady Kraev. Bozjanov saýsaqtaryn sanap - sanap turdy da: - 6-shy noıabr eken ǵoı, - dedi. Bir ýaqytta radıoqabyldaǵysh yshqynyp baryp ún qatty. Bárimiz de tyna qaldyq. Árqaısymyzǵa tanys, sabyrly sózderi, salmaqty ún estildi. «...Jaý Ýkraınanyń kóbin, Belorýssııany, Moldavııany, Lıtvany, Latvııany, Estonııany, basqa birsypyra oblystardy jaýlap aldy, Donbasqa ótti, Lenıngradtyń ústine qara bult bolyp tóndi, bizdiń dańqty astanamyz - Moskvaǵa qaýip týǵyzyp otyr». «...Bizdiń armııamyz ben flotymyzdyń jaýyngerleri Otanymyzdyń namysy men bostandyǵyn saqtap, qutyrǵan jaýdyń shabýyldaryn erlikpen toıtara otyryp, júrektilik pen batyrlyqtyń úlgilerin kórsete otyryp, jaýdyń qanyn sýdaı aǵyzdy. Biraq, jaý qyrǵynǵa ushyraǵanyna qaramaı, ol óziniń soldattarynyń qanyn tıtteı de baǵalamaıdy, ol qatardan shyǵyp qalǵan adamdarynyń ornyna maıdanǵa ústi-ústine jańa otrıadtaryn aıdap salýda, qys túskenge deıin Lenıngrad pen Moskvany alý úshin ol barlyq kúshin aıamaı jumsaýda, óıtkeni qystan oǵan eshbir jaqsylyq kútýge bolmaıtynyn ol biledi». «...Alaıda, faktiler «qaýyrt» jospardyń barynsha saıaz oıdan shyqqandyǵyn jáne negizsizdigin kórsetti». «...Batys Evropada joly bolǵan «qaýyrt soǵystyń» shyǵysta joly bolmaı, iske aspaýynyń sebebi ne?» «...Moskva men Lenıngradty qorǵaý maıdanynda bizdiń; dıvızııalardyń jaqyn arada nemisterdiń otyz shamaly shynyqqan dıvızııalaryn qurtyp jiberýi Otan soǵysynyń orta ishinde jańa sovet jaýyngerleri men komandırleri, letchıkteri, artıllerısteri, mınometchıkteri, tankısteri, jaıaý áskerleri, morıaktary shyńdalyp shyǵatynyn jáne qazirdiń ózinde shyńdalyp shyǵyp jatqanyn, erteńgi kúni olar nemis armııasynyń záresin alatyn zor kúshke aınalatynyn kórsetedi». (Dý qol shapalaqtaý.)«Osy jaǵdaılardyń bárin qosqanda «qaýyrt soǵystyń» shyǵysta qalaı da iske aspaıtyndyǵyn kún ilgeri sheshkendiginde eshbir kúmán joq». «...Gıtlershilerdi ultshyldar dep esepteýge bola ma? Joq, bolmaıdy. Shynynda gıtlershilder qazir ultshyldar emes, olar ımperıalıster». «...Gıtlershilder partııasy ımperıalısterdegi, ımperıalıst bolǵanda, dúnıejúziniń barlyq ımperıalısteri ishindegi eń jyrtqysh jáne qaraqshy ımperıalısterdiń partııasy». «Gıtlershilerdi sotsıalıster dep esepteýge bola ma? Joq, bolmaıdy». «...Gıtlershilder partııasy - demokratııalyq bostandyqtardyń dushpandarynyń partııasy, ortaǵasyrlyq reaktsııanyń jáne qara júrektik pogromshylardyń partııasy». «...Qandaı sharamen bolsa - deıdi Gıtler, - nemisterdiń dúnıe júzin jaýlap alýy kerek. Eger biz eń aldymen slavıan halyqtaryn, orystardy, polıaktardy, chehtardy, slovaktardy, bolgarlardy, ýkraındardy, belorýstardy yǵystyryp qurtyp jiberýimiz kerek. Muny isteýimizge eshqandaı sebep joq». «...Adam deıdi Gıtler, týǵannan kúnáli bolyp týady, olardy tek kúsh arqyly ǵana basqarýǵa bolady. Olarmen aınalysqanda qandaı ádis qoldanýdyń da artyqshylyǵy joq. Saıasat talap etken ýaqytta, ótirik te aıtý kerek, satyp ta ketý kerek, tipti óltirý de kerek». «...Óltire berińder deıdi Gerıng, bizge qarsy bolǵan árbir adamdy óltire berińder, óltire berińder, býǵan sizder jaýapty emessiz, men jaýaptymyn, sondyqtan óltire berińder». «Men adamdy deıdi Gıtler, ojdan dep atalatyn qorlaýshy báleden azat etemin. Bilim sııaqty, ojdan da adamdy jarymjan qylady. Meniń artyqshylyǵym sol, eshbir teorııalyq nemese moraldyq ar-uıat degender meni toqtata almaıdy». Nemis komanda 25 sentıabrde 489 jaıaý ásker polkyna bergen, nemistiń ólgen ýnter ofıtserden tabylǵan bir buıryǵynda bylaı delingen: «600 metr jerge kelgen árbir orysqa oq atýǵa buıyramyn. Orys ózine batyl jaý qarsy kelip otyrǵanyn, odan eshbir meıirim kútýge bolmaıtynyn bilýi kerek». Maıdandaǵy Frankfýrtta týǵan leıtenant Gýstav Tsıgelden tabylǵan nemis komandovanıesiniń soldattarǵa arnaǵan bir úndeýinde bylaı delingen: «Sende júrek te, júıke de bolmasyn, soǵysta olardyń keregi joq. Esirkeýshilik, aıaýshylyq degenderdi atymen joı, kez kelgen orysty, sovet adamyn óltire ber, meıli ol kart bolsyn, nemese áıel bolsyn, qyz, ıá bala bolsyn, toqtalma óltire ber, bul arqyly sen ózińdi apattan qorǵaısyń, ózińniń semıańnyń bolashaǵyn qamtamasyz etesiń jáne dańqyń máńgige qalady». Gıtler partııasy men Gıtler komandovanıesi lıderleriniń programmasy men nusqaýlary adamdyq beınesin joıyp, jabaıy andar dárejesine deıin tómendegen adamdardyń programmasy men nusqaýlary mine osyndaı. Mine osyndaı ojdan men abyroıdan aırylǵan aıýandyq moraldi adamdar shimirikpesten ýly orys ultyn, Plehanov pen Lenınniń, Belınskıı men Chernyshevskııdiń, Pýshkın men Tolstoıdyń, Glınka men Chaıkovskııdiń, Gorkıı men Chehovtyń, Sechenov pen Pavlovtyń, Repın men Sýrıkovtyń, Sývorov pen Kýtýzovtyń ultyn qurtýǵa shaqyrady!Nemis basqynshylary KSRO halyqtaryna qarsy qyrǵyn soǵys jasaǵysy keldi. Bola qoısyn, eger nemister qyrǵyn soǵysty qalasa ony ózderi de kóredi. (uzaq dý qol shapalaqtaý.) Lenın soǵystyń eki túri barlyǵyn aıyrdy, basqynshylyq soǵystar, demek, ádiletsiz soǵystar jáne azattyq jolyndaǵy, ádiletti soǵystar. Nemister qazir basqynshylyq, ádiletsizdik soǵys, basqanyń jerin tartyp alýdy, basqa halyqtardy baǵyndyryp alýdy kózdegen soǵystar júrgizip otyr. Sondyqtan da adal adamdar nemis basqynshylaryn jaý dep bilip, oǵan qarsy attanýǵa tıis. Gıtlershil Germanııaǵa qaraǵanda, Sovet Odaǵy men onyń odaqtastary azattyq, ádilettik jolynda, Evropa men KSR Odaǵynyń qýdalanylǵan halyqtaryn Gıtlerdiń azat etý jolynda soǵys júrgizip otyr. Sondyqtan da barlyq adal adamdar KSRO, Velıkobrıtanııa, taǵy basqa odaqtastar armııasy azat etýshi armııa dep bilip, oǵan bolysýlary kerek. Áńgime Evropanyń halyqtary men terrıtorııalary týraly bolsyn nemese Azııanyń, onyń ishinde Irannyń halyqtary men terrıtorııalary týraly bolsyn, bárinde de, basqalardyń terrıtorııasyn jaýlap alýdy, basqa halyqtardy baǵyndyrýdy kózdeý bizde bolmaıdy, soǵysta ondaı maqsat kózdeýimiz múmkin emes. Bizdiń birinshi kózdeıtin maqsatymyz ózimizdiń terrıtorııamyz ben ózimizdiń halqymyzdy nemis - fashıst tepkisinen azat etý bolyp otyr. Bizden kómek kútken slavıan halyqtaryna, Evropanyń quldyqtaǵy basqa halyqtaryna ózimizdiń talabymyzdy, ózimizdiń rejımimizdi usyný bizde bolmaıdy, soǵysta ondaı maqsat kózdeýimiz múmkin emes. Bizdiń «maqsatymyz bul halyqtardyń Gıtler quldyǵyna qarsy azattyq kúresine kómektesý, osydan keıin olardyń óz jerinde óz qalaýynsha tirshilik etýine tolyq bostandyq berý. Basqa halyqtardyń ishki isterine eshbir qol suǵý bolmaıdy. Biraq búl maqsattardy iske asyrý úshin bizdiń Otanymyzdy quldaýǵa kelip otyrǵan nemis basqynshylarynyń soǵystyq qýatyn qıratý kerek, nemis okkýpanttaryn birin qaldyrmaı qurtý kerek. (Uzaq, dý qol shapalaqtaý.) Biraq bul úshin bizdiń armııamyzǵa, bizdiń flotymyzǵa búkil elimiz shyn mánisinde, belsene kómektesetin bolýy qajet, bizdiń júmysshylarymyz ben qyzmetshilerimiz, erkekterimiz ben áıelderimiz kásiporyndarynda tynbaı istep, maıdanǵa tankterdi, tankke qarsy atatyn myltyqtar men zeńbirekterdi, pýlemetterdi, vıntovkalardy, urys jabdyqtaryn barǵan saıyn molaıtyp beretin bolýy qajet, bizdiń kolhozshylarymyz, erkekterimiz ben áıelderimiz ózderiniń egis jerinde tynbaı istep, maıdanǵa jáne elimizge astyqty, etti, ónerkásibine shıkizatty burynǵydan da eselep mol beretin bolýy qajet, búkil bizdiń elimiz, KSRO- niń barlyq halqy bizdiń armııamyzben, flotymyzben birge Otanymyzdyń namysy men bostandyǵy úshin, nemis armııalaryn qıratý jolynda alyp bostandyq soǵysyn júrgizip otyrǵan biryńǵaı jaýyngerlik lager bolyp uıymdasýy qajet. (Dý qol shapalaqtaý.) Bizdiń endigi mindetimiz osy. Biz búl mindeti oryndaı alamyz jáne oryndaýǵa tıispiz. Osy mindetti oryndaǵanda ǵana, nemis basqynshylaryn talqandaǵanda ǵana biz uzaq jáne ádiletti beıbitshilikke jetemiz».- Joldastar, árqaısyń óz rotalaryńa baryńdar da estip -bilgenderińdi soldattarǵa aıtyńdar, - dep tarqattym men tyńdaǵandardy. Tynyshtyq... Kóz aldymyzda orlarmen, okoptarmen jyrym - jyrym bolǵan Moskva ólkesiniń jeri. Qysqy aıaz kógere býlanyp tur... Keshegideı búgin de komandırler men saıası qyzmetkerler rotalarǵa radıodan tyńdaǵandaryn aıtýǵa ketti. Men Kraevten birge so l irge jaqqa qaraı kele jatyrmyn. - Joldas kombat, bir-eki soz aıtýǵa bolar ma eken? - Aıta ǵoı, Semen. - Kim bilsin, Mosvkada Qyzyl Alańda áskerler saltanatpen sapta turǵan shyǵar... Siz qalaı oılaısyz, nemister Qyzyl Alańǵa da samoletterin qaptatar ma eken? Álde onda da bulyńǵyr tuman eken. Bizdiń estigenimizdi nemis estimedi deısiz be, olar da qarap otyrmas, - dep qaýiptene sóıledi Kraev. - Tuman bóget emes, Kraev. Demek, Qyzyl Alańda parad júrgizilip jatqanyna qaraǵanda Moskva kóginiń myqty senimdi qorǵanysta bolǵany. Jaýyngerler orman shetinde otyr. Biz kelgen soń olar oryndarynan týrdy. Otyryp temeki tartýlaryna ruqsat ettim de, Kraevqa áńgime ótkiz dedim. Ol alshaqtaı basyp ortaǵa keldi de jótelip aldy. Qolǵabyn sheship qoınyna tyqty da: - Joldastar, búgin, mine qazir Qyzyl Alańda Moskva garnızonynyń saltanatty parady bolyp jatyr. Qolbasshy partııa men úkimet atynan sóz sóıledi. Ol bizdi Oktıabr revolıýtsııasynyń 24 jyldyǵymen quttyqtady, "ıa joldastar, bul jyldy bizdiń elimiz óte qıyn jaǵdaıda meıramdap otyr. Jaý kóp jerimizdi alyp qoıdy. Lenıngrad pen Moskvaǵa óte taqaý. Bizdiń Qyzyl Armııa jaýmen qaharmandyqpen kúresýde. Armııa men halyq jaýǵa qarsy kúreste burynǵydan da toptasa tústi. Birlik osaldaǵan joq - nyǵaıdy, kúsheıdi. Esterińizde bolar, 1918 jyly ınterventter bizdiń kóp jerimizdi alyp qoıǵan edi, al endi mine, nemister alyp otyr, biraq sol kezde bizdiń ákelerimiz, joldastar, eshbir qıyndyqqa qaramastan, ashtyqqa da, jalańashtyqqa da, qarýdyń azdyǵyna da tózip batyrlarsha kúresti. Al bizde she? Bizde tamaq ta bar, kıim de bar, árqaısysynda qarý-jaraq. Eger shyndap erlikpen kúressek nemisti býdan ári jibermeıtindigimizdi bárimiz de bilemiz, Volokolamsk túbinde ony kórsettik te. Moskvadan sadaǵa ketsin, quzǵyn jaý. Áli-aq tym- tyraqaı bolyp keıin qaraı qashady. nemister nashar soǵyspaıdy..." - Osy araǵa kelgende Kraev múdirip qaldy da, músápirsip men jaqqa qarady. - Onyń ras, Kraev, nemisterdiń jaman soǵyspaıtynyn óz kózimizben kórip júrmiz ǵoı. Eger nemis nashar soǵysatyn bolsa, biz bul arada otyrmaǵan bolar edik, - dep qýattadym men ony. - Iá, joldastar! Biraq, biz de jaman soǵyspaımyz, - dedi Kraev odan ári. - Ony nemister de kórdi. Olardy qansha ret tumsyqtan uryp, qansha ret toqtattyq. Mine, Volokolamskide otyrǵanyna qansha boldy. Qashan qýyp shyqqansha biz quzǵyn jaýdy tópep ura beremiz, joldastar. Olar áli kóresisin kórgen joq. Jaýdy ázirge toqtatqanymyz ber jaǵy ǵana, ol qýyrdaqtyń kókesin túıe soıǵanda kóredi. Búgin Qolbasshy bizde detankter kop bolady dedi. Sodan keıin nemisterdi qýamyz. Aldy-artyna qaramaı qashar bálem der. Bizge, joldastar, búkil halyq qarap otyr, búkil halyq qorǵanym dep senip otyr. Myqtap soǵysýymyz kerek, halyq senimine daq túsirmeýimiz kerek... Qolbasshynyń myna sózi meniń esimde qaldy: «Búl soǵysta sizderdiń uly atalaryńnyń - Aleksandr Nevskııdiń, Dmıtrıı Donskoıdyń, Kýzma Mınınniń, Dmıtrıı Pojarskııdiń, Aleksandr Sývorovtyń, Mıhaıl Kýtýzovtyń árýaǵy qoldasyn. Uly Lenınniń jeńimpaz týy jiger bersin...». Kraev meni oń jaq kanatqa deıin ertip bardy da, rotasynyń basqa vzvodtarynda áńgime ótkizýge ketti. Kraevtyń sózinen qýat alyp men de shtabqa qaraı qaıtyp kele jatyrmyn. Eger barlyq komandırler men saıası qyzmetkerler Qolbasshynyń sózin Kraev sııaqty aıtyp bere alsa, onda jaman bolmaǵany. Meniń esimde generaldyń komandırler men saıası qyzmetkerlerdiń bir keńesinde aıtqan mynadaı sózi esime tústi. «Biz Volokolamskini berdik, biraq dushpandy ábden tıtyqtatyp berdik. Ol óziniń túpki maqsatyna jete alǵan joq. Biz onyń josparyn buzdyq, ýaqytsha bolsa da ilgeri qaraı jyljýdan bas tartýǵa ony májbúr ettik. Ol endi Volokolamskide óneri tasyǵandyqtan otyrǵan joq. Osyny jaýyngerlerge túsindirip aıtyńyzdar, olar bizdiń áskerler bekerden-beker sheginip kele jatyr dep oılamasyn. Ras, biz de ónerimiz tasyǵandyqtan sheginip otyrǵan joqpyz, sheginýge májbúr boldyq, biraq sheginýdiń de sheginýi bar. Durystap, aqylmen sheginý kerek. Nemis ýaqytsha toqtady. Biraq ol kúshin jınap jatyr. Onyń oıy endi bir julqynyp Moskvaǵa jetip almaq. Ótkize almaspyz. Biz aldaǵy ýaqytta da esin ketire soqqy berip, jaýdyń jeligin basýymyz kerek. Komandovanıeniń keıingi rezervterdi alǵa jetkizip jınaqtaýy úshin ýaqyt utýymyz kerek. Ýaqyt! Ýaqyt utý kerek! Qolbasshy aıtty: «Bizdiń isimiz ádil is, biz jeńemiz!» dedi. ıA, biz jeńýge tıispiz. Sondyqtan da jaǵdaı barǵan saıyn shıelenisip keledi. Jaý da jantalasýda. Onyń qatal qursaýy Moskva tóńiregin taryltyp, qýsyra túsýde. Bul qaısymyzdyń janymyzǵa batpaıdy deısiń. Qaısymyz osy qalany súımedik, qaısymyz osy qala týraly jyrdy shabyttana jyrlamadyq? Moskva aman bolsa eken, Moskva tynysh bolsa eken dep qaısymyz aıtpadyq. Kún asqan saıyn bizdiń shegine túsýimiz de Moskvaǵa qatty batýda. Biraq, biz berikpiz, berik bola bermekpiz! Ýaqyt! Ýaqytty utý kerek! Sonda Moskva jaý qolyna túspeıdi!». Ol kúnder - qatal da qaharly da kúnder edi. Uly Oktıabrdiń jeńisi, uly halyqtyń namysy jolynda qııan-keski soǵys júrip jatty. Sotsıalıstik revolıýtsııanyń, proletarlyq revolıýtsııanyń jeńisin osy bir qara túnek qaýipten qorǵap qala alamyz ba, joq pa? Álde qalaı bolady degen arpalysqan syn saǵaty edi. Ár júrek osylaısha qınala soǵyp, ár júzden meıirimsiz jaýǵa qaharly aıbat týdy. Jurtyń báriniń qabyrǵasy qaıysty. Sondyqtan da «janym arymnyń sadaǵasy» degen ata dástúrin ustap ólim qaýpine bas baılandy. Óıtkeni ar kindigi artymyzdaǵy Moskvada edi.
ShAPALAQPEN TARTYP JІBERDІ
Bizdiń dıvızııanyń artıllerııa nachalnıgi Vıtalıı Ivanovıch Markov keldi. Omyraýly, saýyry keń, býra sandy, bota tirsekti kúreń tóbeldiń ústindegi ol maǵan torǵaıdaı bolyp kórindi. Beli shoırylyp qalǵandaı, ol atynan súıretilip zorǵa tústi. Markovtyń kózi kirtıip, betin jıren túk basqan. Túri óte solǵyn, eńsesi tómen túsken, tyrjıǵan. Barlyq beınesinen qaıǵy basqan turpaty ańǵarylady. Jasy qyryqtan jańa asqan Markov shal bolyp kórindi.Markovti. meniń Panfılov qaza tapqannan keıin kórip otyrǵanym osy. Onyń eńsesin tómen túsirip, júdetip, janshyp qartaıtqan soǵys ústinde ári aǵasy, ári jaýynger dos- joldasy generaldyń qaıtys bolǵandyǵynyń kúıigi. Serkesin, serigin joǵaltqan aqbókendeı, Markovtyń tula boıyn qaıǵynyń zili basqan. Markov buryn saıǵaqtaı symbatty da, sypaıy da úlken ofıtserlerdiń biri edi. Al búgin, meniń aldymda, eńsesi tómen túsken qyryq jasar shal.tur - Taǵy da keıin shegin degen buıryq bar, - dedi ol. Odan soń biraz múdirińkirep turyp, - al sheginis kezinde jolymyzda jaýdyń paıdasyna qalyp bara jatqan kez kelgen múlikti órteýge de buıryq aldyq. - Eger órtemesek she? - Memleket pen memleket soǵysyp jatyr, al, siz ben biz tek qatardaǵy jaýyngermiz. - Qup! Órteımiz! ...Moskva ólkesindegi derevnıalardyń úıleri ylǵı aǵashtan salynady. Kop jyldardan beri úı qabyrǵasy bolyp qalanǵan qaraǵaı bóreneleri, ot tıgende qýraıdaı janady. Bizdiń órtshiler qoldaryndaǵy tamyzyqtaryn kótere ustap, ár úıge .ot qoıyp keledi. Qýarǵan bórene ot tıgen boıda - aq satyrlap jana bastaıdy. Jalyn órleı shapshyp, úı qabyrǵasyn órmelep, shatyrdy sharpı jóneledi. Syqyrlaǵan.qatty aıaz, bultsyz aspan, jaltyr tún. Derevnıa janyp, jalyny aspanǵa shapshyp, qoralar, úıler ot qushaǵynda qaldy. Kóshe jap-jaryq, yń-jyń, aıqaı-shý, . yzaly daýys, jylap-syqtaý men qarǵaý. Adamdar kórpe-tósegin qushaqtap, sasqalaqtap alasuryp, júgirip júr. Markov ekeýmizdiń qasymyzǵa aıaǵyn asyqpaı basyp bir egde tartqan áıel keldi. Býryl shash, basy jalań bas, ıyǵynda túbit oramal, suńǵaq boıly, tik ıyq, kelbetti, symbatty áıeldiń tula boıy býlyqqan ashý, kózqarasy - qarǵys pen laǵynetke toly. - Bularyń ne? - dedi ol tistene sóılep Markovqa. Ol tómen qarady. - Soǵys, Otan soǵysy, sheshe! -dedim men. - Bizdiń baspanamyz, ot - oshaǵymyz, kórpe-tósegimiz senińshe Otandiki emes, dushpandiki ǵoı. Qandaı esersoq seni komandır taǵaıyndady eken! -dep maǵan jaqyndap kelip, shapalaqpen tartyp kep jiberdi. Betim dý ete qalyp, kózim qaraýytqandaı boldy... Markov meni qoltyqtaı jóneldi... Qystaq janyp jatyr. Biz ketip bara jatyrmyz. Markov menimen qatar keledi. Jaıaýmyz. Ekeýmiz de ún joq. Sońymyzda aıaqtaryn súırete, sylp-sylp basqan batalon. Batalonda burynǵydaı kúbir de, sybyr da estilmeıdi. Áıel túgil erkekten taıaq jep kórmegen jazǵan basym dyń-dyń. Markov túnde qar ústinen ıne izdegendeı, eńkeıe túsip, menen jarty adymdaı alda keledi. - Durys, - dedi Markov kúrsinip. - Neni durystap kelesiz? - Durys! - dedi ol taǵy da kúrsinip. - Áıel seni...- Durysynda men emes, shapalaqty siz jeýińiz kerek edi, dedim men onyń sózin bólip, - shyn órteýshi sizsiz, biz sizdiń buıryǵyńyzdy oryndadyq.- Qyzbalyqqa jol berip óktem- óktem sóılep kelesiń, shyraǵym. Seniki de durys. Taıaq jegen sen ekeniń ras. Men de ońyp kele jatqanym joq. Al endi budan bylaı órteýshi bolmalyq. Joǵarǵy jaqtyń aldynda jaýapkershiliktiń barlyǵy da meniń moınymda bolsyn, - dedi Markov. Markov general Panfılovtyń senimdi seriginiń biri edi. Bir sóz kezeginde Markovtan men generaldyń qalaı qaıtys bolǵan jaıyn suradym. Jol júrip kele jatyr edik. Markov áńgimesin oraǵyta alystan bastady. -Bir joly joǵarydan habar keldi. «Komandır Panfılovtyń jaýyngerleri naǵyz tabandylyq kórsetip, dushpanmen aıqasýda. Kúshi basym dushpan qanshama aıanbaı áreketter istegenimen, qajyrly qaqtyǵystarda qatty toıtarys alyp, ataka ústine atakalap júrip, ázer degende táýligine bir jarym kılometrdeı - aq ilgeri basty» depti. Sovınformbıýronyń bir habarynda. Jańaǵy jaǵdaıdyń mazmuny eken. - Mynaý biz týraly ma? - dep surady general oqyp turyp. - ıA, biz týraly. Osylaı jazypty, joldas general. - Aq teńizden Qara teńizge deıingi maıdan shebindegi jalǵyz Panfılov men emes shyǵarmyn, menen basqa da Panfılov atty komandırler bar shyǵar, solardyń bireý i bop shyǵyp júrse, keıin uıatqa qalyp júrmelik. Sondyqtan bul jaǵdaıdy ázirshe eshkimge aıtpaı-aq qoıyńyz. Erteń búrsigúni gazet te kelip qalar. Eldiń sodan oqyǵany durys bolar, - dep general shtab ofıtserine habardy qaıtaryp jiberdi. Taǵy bir habar alyndy, onda bylaı depti: «KSRO Qorǵanys Halyq Komıssarynyń buıryǵy, 18 noıabr, 1941 jyl, № 339. Moskva. Kop soǵystarda bizdiń Sovettik Otanymyzdy gıtlershil basqynshylardan qorǵaýda, 316-atqyshtar dıvızııasy erlik, tabandylyq, tártiptilik pen uıymshyldyqtyń enegeli úlgilerin kórsetti. 316-atqyshtar dıvızııasy jaýdyń tort jaıaý ásker dıvızııasy men bir tank dıvızııasynyń atakalaryn batyl erlikpen toıtaryp tastady. Dıvızııa jaýyngerleri dushpanmen qasarysa aıqasyp, órekpigen, kúshi mol jaýdyń saǵyn syndyryp toqtatty da, ony izinshe keıin qýyp, kóp shyǵynǵa ushyratty. Dushpannyń seksen tankisin, birneshe batalon jaıaý áskerin joıdy. Joǵaryda aıtylǵanǵa súıenip, KSRO Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmnyń qaýlysyna sáıkes, Joǵarǵy Bas Komandashynyń Stavkasy buıyrady: 1. Soǵystarda tabandylyq, batyldyq jáne erlik kórsetkeni úshin 316-dıvızııa budan bylaı 8-gvardııalyqatqyshtar dıvızııasy dep atalsyn. Dıvızııa komandıri general-maıor Panfılov I. V. 2. KSRO Joǵarǵy Sovetiniń qaýlysyna sáıkes dıvızııaǵa Gvardııa Týy tapsyrylsyn». Maıdan shebinde aýyr halde bolsaq ta, general óte kóńildi edi. Shaı ústinde bizben ázildesip, árqaısymyzdy «Gvardeets» dep madaqtap otyrdy. Túni boıy telefon damyl tapqan joq: alǵy shepten qaýipti habarlar aıtylyp jatsa, joǵarǵy oryndar men kórshilerden quttyqtaý sózben telefondar soǵylyp jatty. Bárimen de general qaljyń - shynyn aralastyryp, sóılesýmen boldy. «Jalǵyz batyr maıdanǵa qalaı tulǵa bola qoısyn. Sizder sııaqty bedeldi kórshilerimiz bolmasa bizge mundaı ataq qaıda. Sol senimdi keleshekte de aqtaýǵa tyrysamyz ǵoı. Ataqty da, orderdi de kishkene burynyraq alypqoıdyq pa deımiz. Keshikpeı - aq sizdi de osyndaı abyroımen quttyqtaımyz ba degen úmittemiz. Iıa, shyn tilektespiz!» dep sóılesedi ol, quttyqtap telefon soqqandarmen. Bireýmen sóıleskende: «Iıa, Orta Azııa - meniń ekinshi týǵan jerim. Az ba, kóp pe, 17-18 jyl sonda qyzmet ettim. Sonda balaly - shaǵaly boldym. Balalardyń týǵan jeri de, eli de sol jaqta. Halqy óte sabaz, erjúrek keledi. Iıa, solaı.» «Men eshkimdi kózinshe maqtamaıtyn adammyn. Qazaqta mynadaı mátel bar, Sergeı Petrovıch: «Ulyń ósse - uly jaqsy men, qyzyń ósse - qyzy jaqsy men aýyldas bol», «jaqsy men kórshi bolsań jarısyń, jamanmen kórshi bolsań arısyń» degen. Iıa, sizben irgelestigimizge qýanamyz, sharapattaryńyz tıdi. Rahmet!». Aldyńǵy shepten soǵylǵan telefonǵa general tujyrymdy jaýap qatýmen boldy. «Bári baıaǵy kelisim boıynsha bolsyn. Eshnárseni ózgertýge bolmaıdy. Bir túnniń ishinde almaly - salmaly sheshim qabyldap, ushqalaqtyq isteı almaımyn. Bilemin, biraq men sizdiń ǵana qamyńyzdy oılap istegenim joq, jalpy jaǵdaı kóptiń qamyna baılanysty bolǵandyqtan solaı istelsin degenmin. Bárimizge de ońaı soǵyp otyrǵan joq. Kórshińizge «kóje ókpeni» qoıyp, onymen qoıyn - qoltyqtasa, aýyzbirlikpen is isteńiz. Iıa, baryńdy aıap otyrǵam joq. Taǵy da biraz kómek kórsetermiz. Adamdar tamaqtandy ma? Jaraqattanǵandardy tezden toqtatpaı jiberip otyryńyzdar. Jolda tońyp qalyp júrmesin. Iıa, solaı etińizder». Bir kezde nemister Gýsenovony alystan zeńbirekpen atqylaı bastady. - Áne, nemis te bizdi quttyqtaýyn bastady, -dedi Panfılov telefondy tekshege qoıa berip. Tań ata men generaldyń bólmesine kirdim. Ol qyrynyp bolyp, betin shaıyp týr eken. Meniń sálemimdi aldy da, aldyndaǵy aınaǵa, ózin synaǵan adamdaı, biraz tesile qarap týrdy. - Gvardeetstiń syrtqy beınesi tap - tuınaqtaı bolǵany durystaý bolar edi, biraq myna ájimi qurǵyr erterek túsip qalǵan ba, qalaı?! -dep betin sıpaı kúlin, - kórdińiz be, qatparlanyp turǵanyn, - dedi maǵan. - Ájimniń ár qatparynda ómirdiń izi ǵana emes, syrlary da jatyr ǵoı, - dedim men. - Qudaıǵa shúkir, siz ben biz jyp - jypmataı gvardeets emespiz. Oǵan ómirdiń salǵan tańbasy, jaýdyń salǵan eni kýá. Aıtpaqshy, men sizge aıttym ba, aıtqanym joq pa? - Neni, joldas general? - Bir gvardeets keshe meni qatty qysymǵa saldy. - Qalaısha- Bir rotaǵa baryp, olardyń shebin aralaýǵa týra keldi. Okopta bir top jaýyngerler otyr ekeý.-«Hal qalaı, joldastar? Kóńil kóterińki me?» dep suradym. Orta boıly jýan daýysty serjant ornynan turyp: «Halimiz maqtanarlyq emes, joldas general. Kóńilimiz de kóterińki dep aıtýǵa aýzym barmaıdy», - dep salǵany bar emes pe? Men sasqalaqtap qalýym kerek. «Nege? Nelikten?» - deı berippin. «Sizge qoıar kiná joq, joldas general. Biraq ózińiz suraǵan soń, bizden adal jaýap kerek. Okopta otyrýdan dushpannyń qaıdan soǵaryn bilmeı jaltaqtaýdan, sheginýden zeriktik, joldas general», - degeni ǵoı. Men ne aıtarymdy bilmeı biraz daǵdaryp qaldym. «Qorǵana bilgen kisi shabýyl jasaı da biledi, siz, serjant, meniń baıqaýymsha sátin kútip jatqan qajyrly, yzaly arystannyń bireýi kórinesiz. Jaqynda biz de jaý ordasyna oıran salyp atoılaımyz. Oǵan men de senemin, siz de senesiz», - dedim. Osy jaýyngerdiń sózi maǵan óte aýyr tıdi, Vıtalıı Ivanovıch.- Senseńiz, maǵan da jeńil tıip otyrǵan joq. - Qorǵanyp júrip, qaımyǵa sheginip, shabýyldy kóksegen jaýynger - el azamaty, namystyń quly... Bizdiń gvardııa ataǵyna ıe etken sondaılar, Vıtalıı Ivanovıch... - Ol serjanttyń aty-jóni kim eken? - Suramadym, suraı da almadym. Sebebi, surasam úrkitip alyp júrem be dep qoryqtym. Biraq onyń beınesi meniń kóz aldymda. Amanshylyq bolsa shabýylda kezdesip: «Endi qalaı, batyrym!» - dep onymen shyndap tanyspaqshymyn. Men ózim - qatardaǵy jaýynger, efreıtor, serjant, feldfebel mindetteriniń tuz-dámin birinshi jıhangerlik soǵystan tatqannyń birimin. Aldyńǵy sheptegi tutqa solar bolady. Olar jaman bolsa, myń jerden aqyldy buıryǵyń túkke aspaıdy. Serjant qatelesse,-bólimshe qyrylady, olarmen birge serjanttyń ózi de ketedi. Vzvodta da solaı. Al rotadan bastap, áńgime basqa. Meniń qýanǵanym: bizdiń dıvızııada er tulǵaly azamat serjanttar bar eken. Oǵan úsh dálelim bar: bireýi - jańaǵy serjant; ekinshisi - sondaılardyń jaýyngerlik tulǵalarynyń jeńisi - bizdiń gvardııa degen abyroıly ataǵymyz; úshinshi dálelim - bizdiń partııanyń eńbek jeńisi - sovettik patrıotızm ár jaýyngerdiń júreginde nyq uıalaǵan. Siz de oǵan jete túsinesiz. General kıindi. Biz dalaǵa shyqtyq. Aldaǵy sheptiń jaǵdaıyn boljaý úshin baqylaý tóbesine (NP) bet alyp bara jatyrmyz. Jaý jaǵy taǵy da atqylaı bastady. Aldymyzdan saperler rotasynyń bir sapy shyqty. Rota komandıri kapıtan generaldy kóre salyp: «Smırno! Ravnenıe napravo!» dep komanda berip generalǵa raport aıtty. General jaýyngerler sálemdesip bolǵan soń, kapıtanǵa bylaı dedi: - Oq astynda sap quryp júrmes bolar, joldas kapıtan. Bet alǵan jaqtaryńyzǵa bytyrap enteleńizder. - Jańaǵy jerden kop bolsa 150-200 qadamdaı-aq uzaǵanymyzda, bizden 4-5 qulash jerge, ulı kelip, bir aýyr mına gúrs etip jaryldy. Aldymda kele jatqan general teńselip baryp eki-úsh qadam basty da qulady. Men júgirip baryp, basyn súıeı bergenimde, maǵan qarap: «Býdý jıt!» dedi de qalǵyp ketti. Álgi mınanyń bas barmaqtyń basyndaı jańqasy generaldyń júregin tesip ótipti... Er ajaly qumalaqtaı qorǵasynnan degendeı, general qaıtys boldy, - dep sózin aıaqtaı berip, Markov bir kúrsinip aldy da, - sabaz oıǵa da, aqyǵa da tereń, adamgershiligi mol, úlkendi úlkendeı, kishini kishideı syılaı biletin kisi edi marqum. Syımaı ketti mańdaıǵa! - dedi ol sózin aıaqtap, taǵy da bir kúrsinip. Ekeýmiz biraz jerge deıin ún qatyspadyq.
MAIOR ELIN
Meniń polk komandırim Klıp Grıgorıı Efımovıch partııada joq ofıtserlerdiń biri edi. Orta boıly syry kóshken ustalǵan shana sııaqty sarǵylttaý; qatyp-semip qalǵan aryq kisi bolatyn) Qyryqtan jańa assa da shashy buryl tartqan, sabyrly, muńdy adamnyń biri edi. Meni general Panfılov soǵys qımyly bastalǵaly beri óziniń «jeke menshigine» alyp, ketigin tapqan jerge qalap paıdalanǵandyqtan,men«naǵashysynyń qolynda ósken baladaı», Elınmen kópke deıin tepe - teń bolyn soǵystarǵa qatysyp júrdim. Sol sebepti ol kisiniń atyn burynǵy jazbalarymda oqta-tekte ústirt qana atap keldim. Elın orystyń bir syrly, segiz qyrly azamattarynyń biri edi.Bizdiń dıvızııa quryla bastaǵannan beri ekeýmizdiń aramyz jaman bolyp kórgen emes. Ony men aǵa tuttym, ol meni ini tuta bildi. Elın eshýaqytta da meniń atymdy, nemese famılııamdy atap sóılemeıtin. Ol maǵan «sen» dep sóıleýshi edi. Áskerı ataǵymdy da sırek qoldanatyn. «Kombat odın» deıtin ol birnársege sheshim taýyp, meni ne aıyptaryn, ne aqtaryn bilmegende. Áıtpese «kombat pervyı» deıtin ol meniń isimdi maquldaǵanda. «Starshıı leıtenant pervogo batalona» deýshi edi ol maǵan yzalanyp urysqysy kelgende. Biraq bir ret te ashýyna erik berip, maǵan ursyp kórgen emes. Panfılov ólip, batalonymyz keıingi qorshaýdan shyqqan soń, biz ózimizdiń polktyń úıirine kelip qosyldyq. Birneshe soǵystarǵa qatystyq... Bir kúni meni polktyń shtabyna shaqyrdy. Men Jalmuhammed Bozjanovty qasyma erte attandym. Kelsem, Elın aýyzashar ústinde, bir jilikti kemirip otyr eken. - A, kombat pervyı, - dep ol meni ornynan týra qabyldady. - Búgin bir qunajyndy soıyp edik, sonyń toqpan jiligin mújip otyrmyn, kópten beri súıek ustamaǵan qolym myna jilikten aırylar emes. Qolymdy saǵan bere almaımyn. Otyr, kombat pervyı, tabaqtas bolaıyq, - dep maǵan qolyndaǵy jiliktiń basymen nusqap oryndyq usyndy. Men otyrdym. O l qalbalaqtap: - Sýlıma, Sýlıma! - dep adıýtantyn shaqyrdy. Adıýtant kelgende, - al, bizdiń flıagada kombat pervyıdyń sybaǵasy qalǵan bolsa, tez quı. Bul kisini aıaz soryp keldi ǵoı, - dedi. Adıýtant maǵan jarty stakan araq usyndy. - Qaǵyp tasta, kombat pervyı. Myna jambasty al. Aı, shirkin, atań qazaq emes pe, seniń et jeýińe qarap, meniń de aranym ashylyp barady, - dep ázildeı kúldi, jilik mújip otyryp, - keńinen keń otyryp áńgimelesermiz, jaqsylap toıyp al mynany asa, - dep qoıady. Men de ash bórideı, taza pisken jumsaq etti qarbyta asap, birde shaınap, birde shaınamastan jutyp otyrmyn. -Bárekeldi! -dedi Elın qolyn gazetpen súrtip. -Bárekeldi, erim! Myna etti jesińe qaraǵanda, seniń anyq qazaq ekenińdi bir baıqap qaldym, - dep qarq-qarq kúldi. - Qudaıǵa shúkir, basqa qolymyzdan kelmese de, et jeý bizdiń qazaqtyń qolynan keledi, joldas maıor,-dedim men onyń áziline jaýap retinde. Ol raqattana taǵy da kúldi. Shaı ishtik. Temeki tarttyq. Elın jaıbaraqat otyr. Asyǵar emes. Dastarqandy jınap bolǵannan keıin, Elın aldyma kartasyn jaıyp salyp: - Al, endi, kombat pervyı, iske kiriselik, - dedi. Elın aldymen meni jalpy jaǵdaımen tolyq tanystyrdy. Odan keıin polktyń hal-jaıyn aıtty. Sońynan meniń batalonymnyń mindetterin túsindirdi. Biz turǵan Pıatnıtsa derevnıasynyń aýmaǵyn búgin tań sáride atty ásker polkyna tapsyryp, batalon Lopastıno, Strýsovo, Sokolovo baǵyttaryna aýysýy qajet ekenin uǵyndyrdy. - Myna bos jatqan úsh-tórt kılometr jerdi sender bekiniske ustaısyńdar, - dedi ol sóziniń aıaǵynda. Biraz oılanyp turyp, bizdiń qalaısha aýysý, jańa orynǵa qalaı ornalasý kerektigi jóninde aqylyn aıtyp, keńes berdi. Men shuǵyl qaırylyp ketip bara jatqanymda toqtatty da: - Al, kombat pervyı, aıtpaqshy, álgi Popov Vasılıı deıtin, seniń 3-rotańnyń burynǵy komandırin budan bylaı qaıtemiz? Sol jigit týraly pikirińdi aıtyp ketshi? - dedi.- Tımkovo túbinde ol qashty. Odan beri men ózimen jolyqqanym joq, joldas maıor. - Jolyqtyrmaǵan men edim. - Onda menen ne surap tursyz?- Obaly ne kerek, Popov Tımkovodan kele salysymen-aq batalonǵa qaıta baramyn, pe kórsem de sonda kóreıin degen edi. Biraq seniń minezińdi bile turyp men ony jibere almadym. - Momyshuly tebe ne prostıt etogo. Lýchshe ostavaısıa zdes, poka ne ostynet», - dep ony jibermedim. - ıA emý ne proşaıý, no ı presledovat ego teper ne nameren. - Men Popovqa rıza bolǵan bir jerim - ol aıybyn moınyna ala bilgendigi. «Momyshuly óte qatal bolsa da, onyń qataldyǵy ádiletti» depti Popov joldastaryna. Bul da erliktiń bir túri. Árıne, Popov seniń aldyńda, jaýyngerlerdiń aldynda óz abyroıyn ózi tógip aldy. Sondyqtan komıssar ekeýmiz aqyldasyp otyryp, Popovty seniń qaramaǵyńa jibermeýdi durys dep taptyq. Ony kishireıtip, rota komandıriniń orynbasary etip taǵaıyndadyq. - Al, buny qaıtemiz degenińiz ne? - Eger sen Popovpen jolyǵa qalsań, kegińdi syrtyńa shyǵarýshy bolma. Ári-beriden keıin ishińe de saqtama. Oǵan aǵalyq, joldastyq meıirimińdi kórsete bil. Óz uıaty ózindegi kisini taptamas bolar. Ol jaman jaýynger emes. - Túsindim, joldas maıor. - Bárekeldi, demek kelistik qoı? - Kelistik, joldas maıor.
Roman Ádebı KZ portalynan alyndy.
Jalǵasy bar
