Móńke bı Tileýuly

Móńke bı, Noǵaıly Móńke bı, Shekti Móńke bı (shamamen 1675 - ólgen jyly belgisiz) – belgili bı, Ábilqaıyr han keńesshileriniń biri, jyraý.

Қazirgi Aқtөbe oblysy Shalқar aýdany maңaıynda dүnıege kelgen. Ata tegi shejire boıynsha өz әkesi Tileý әri қaraı Aıt, Bөlek, Қalý, Sıraқ, Mұsa han, Ýaқas bı, Nұraddın bolyp jalғasa beredi. Әbilқaıyr han dүnıe salғan soң Nұraly hannyң bıligin taný týraly Elızaveta Petrovnaғa jazylғan hatқa Orta jүzdiң bedeldi adamdary Jәnibek tarhan men kereı Naýryz bı bastaғan toppen, sondaı-aқ Kishi jүzdiң 30 bı, batyrlarymen birge қol қoıғan. Mөңke bı өz zamanynda «erdiң құnyn eki aýyz sөzben sheshken sұңғyla bı», keler kүndi aınytpaı boljaıtyn sәýegeı jәne dala danalyғynyң kөrinisi ispetti oı-tұjyrymyn taғylymdy poetıkalyқ jyrғa aınaldyrғan jyraý retinde tanyldy. Onyң fılosofııalyқ tolғaýlary, rıtorıkalyқ sұraқ-jaýap, boljaý, bılik, kesim, sheshim tүrindegi mұralary өzindik ereksheligimen kөzge tүsedi. Mөңke bı fılosofııasy қazaқtar қandaı myқty өrkenıettiң әseri bolsa da kөshpeli bolyp қalýy kerek deıtin kredony ұstanýdan týғan fılosofııa. Kөshpeli tirliktiң tini bұzylmaғan қoғamda zaman aңysyn aңdap, onyң keleshek keskin-keıpin dәl boljaı bilý Mөңke bı shyғarmashylyғynyң basty belgisi. Mөңke bıdiң Syrym batyrғa қoıғan astyrtyn sұraқtary men oғan Syrymnyң қaıtarғan jaýaptary, sonymen қatar onyң sherkesh Tүrke bı, tana Nүrke bılermen keңese otyryp aıtty deıtin «Bұl, bұl үırek, bұl үırek» deıtin tolғaýlary belgili. Sonymen қatar Mөңke bıdiң bizdiң zamanymyzғa «Өttiң, jalғan-aı», «Shalқyma», «Қıқý dәýren», «Jıyn, alқa, keңes» atty tөrt kүıi jetken. Degenmen onyң kүıleri bұdan da kөp bolýy mүmkin. Mөңke kүıleriniң basқa bireýlerge telinip ketýi de ғajap emes. Mөңke haқynda Nұrjan Naýshabaev, Balқy Bazar, Nұrpeıis Baıғanın jәne taғy basқalar sөz қozғap, өleң arnady. Onyң kөrkem beınesi J.Aımaýytovtyң «Aқbilek» romany men «El қorғany» pesasynda, Ә.Kekilbaevtyң «Үrker» romanynda kөrinis tapty. Mөңke bıdiң өmiri men shyғarmashylyқ mұrasy týraly әr jyldary A.Jұbanov, T.Kәkishev, S.Negımov, B.Adambaev, Қ.Sydıyқұly, M.Tileýjanov, S.Baımenshe, B.Omarұly, J.Asanov, K.Tөleýbaıұly, M.Құl-Mұhammed taғy basқa da ғalymdar ғylymı-zertteý eңbekterin jazdy. Mөңke bı tarıhymyzda esimi құrmetpen atalatyn, үlken fılosof, tereң oıshyl, ұly aқyn. Қara қyldy қaқ jarғan, myң jyldyғyn boljaғan dala kemeңgeri Mөңke bıdiң ұrpaқtary Aқtөbe oblysynyң kөptegen aýdandarynda tұrady. Aқtөbe oblysynyң Shalқar aýdanyndaғy Қaıyr aýylyna Mөңke bıdiң esimi berilgen. Respýblıkaғa tanymal mүsinshi Құraқbaı Egizbaevtyң granıtten oıyp jasaғan Mөңke bı mүsini Aқtөbe қalasynda ornatylғan.Derekkөzderi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 6 tom Қazaқstan tarıhy entsıklopedııalyқ anyқtamalyғy