Mońǵolııa dzıýdoshylary qazaq balýandarynyń «bas aýrýyna» aınalyp otyr - baspasózge sholý

ASTANA. QazAqparat - «QazAqparat» halyqaralyq aqparattyq agenttigi 16 qazan, beısenbi kúni jaryq kórgen respýblıkalyq buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy ózekti maqalalarǵa sholýdy usynady.

***

Ońtústik Qazaqstan oblysy Maqtaral aýdanyndaǵy «Mádenıet» orta mektebiniń dırektory atalǵan bilim mekemesiniń muǵalimin tapanshamen qorqytqan, dep jazady «Egemen Qazaqstan» gazeti búgingi sanyndaǵy « Ońtústik Qazaqstanda mektep dırektory shekten shyqqan áreketke bardy» degen maqalada.

Basylymnyń jazýynsha, dırektor Dınara Atabaeva aýyl mektebine bıyl ornalasqan jas muǵalim Nurmurat Shádıevten jumystan ketýin talap etken. Buǵan kelise qoımaǵan muǵalimge dırektor eki jigitti jumsap, solar arqyly qysym jasaǵan. Al álgi azamattar N.Shádıevke tapansha kezegen. Naqtylaı aıtqanda, dırektor muǵalimdi qyzmettik bólmesine shaqyrtyp alady da, ony syrtynan kilttep ketedi. Іle bólmege beıtanys eki jigit kirip, oǵan qarý kezengen. «Oń jaǵymdaǵy adam tapansha kezedi maǵan. Ekeýi «jazasyń, bolmasa, óltirip tastaımyz» dedi. Men amaldyń joqtyǵynan jazdym», - deıdi N.Shádıev. Sol kúni ınformatıka pániniń muǵalimi Shádıev qoly qaltyrap, kitabyn sómkesine sala almaǵan. Álgi eki bóten jigitti kórgender de bar eken. Olar betin búrkemelep júripti. Aýyl turǵyndary osy oqıǵadan keıin balalaryn mektepke jiberýge júrekteri daýalamaı otyr. Alaıda, bul derekke qatysty mektep dırektorynyń óz aıtary bar kórinedi.

Dınara Atabaeva: «Informatıka pániniń muǵalimi óz tegin qate jazatyn maman bolǵandyqtan, jumystan shyǵyńyz degenim ras, al qarý kezendi degeni, aqıqatqa jatpaıdy», - depti. Budan bólek ol: «Jeke is paraǵyna tirkeýge ómirbaıanyńdy jazyp bere salshy dep edim, ol bala jazyp bere almady. Tek qana aty-jónin jazdy, onyń ózi de qate», - deıdi mektep dırektory.

Qazir osy oqıǵaǵa baılanysty mektep muǵalimderi men ata-analardyń pikiri ekige jarylǵan. Olardyń bir toby N.Shádıevti jaqtap sóılese, ekinshi jaǵy dırektordy qorǵashtaýda.

Aıta keteıik, bul oqıǵaǵa baılanysty aryz túskenimen, polıtsııa qylmystyq is qozǵaýdan bas tartypty.

Tarıhı tulǵalardyń arasynda qazaq batyry - Janqoja Nurmuhametulynyń alatyn orny erekshe, dep jazady atalmysh basylym «Dáýir jáne dara tulǵa» atty maqalada.

Basylymnyń atap ótýinshe, XIX ǵasyrdyń birinshi shıreginiń aıaǵyna taman qazaq jerinde memlekettilik kúırep, onyń ornyna reseılik ákimshilik-basqarý júıesi ornyǵady. Bytyrańqylyq kezeń­degi halyqty - jartylaı jetim desek, memleketinen tolyǵymen aıy­rylǵan qazaq halqyn XIX ǵasyrdyń birinshi shıreginiń soń­ynda naǵyz jetim boldy deýge bolady. Biraq halyq joıylyp ketken joq. Óıtkeni, halqyn qor­ǵaıtyn tulǵalardyń qashanda el ishinen shyǵyp otyratyny belgili. Osyndaı qıyn zamanda Janqoja batyr sekildi tulǵanyń tarıh betine shyǵýy zańdy qubylys.

Janqoja batyr zamanyndaǵy Qazaq jeriniń batys bóligindegi jalpy saıası jaǵdaı osyndaı bolatyn. Endi batyrdyń ómir súrgen óńirindegi naqty saıası ahýalǵa toqtalsaq.

XIX ǵasyrdyń alǵashqy shıregi Syrdyń tómengi aǵysy boıy men Aral mańyndaǵy qazaq halqy úshin óte shıelenisti jaǵdaıda boldy. Bir jaǵynan Reseı, ekinshi jaǵynan Hıýa óńirge óz ústemdigin júrgizýge umtylsa, úshinshi ja­ǵynan jergilikti bıleýshi toptyń belsendi ókilderi janǵan otqa maı quıǵandaı, jeke-dara bılikke talasyp, jaǵdaıdy odan ári ý­shyqtyrady. Osy jyldary óńirdiń saıası ómirinde Arynǵazy han, Sherǵazy Qaıypuly, Janǵazy Sherǵazyuly (Mananbaı), Qarataı sultan, Sherǵazy han Aıshýaquly, Hıýa hany Muhammed Rahım han jáne taǵy basqa tulǵalar belsendilik kórsetedi.

Janqoja batyrdyń naǵyz tulǵalyq beınesi XIX ǵasyrdyń 20-40 jyldary anyq baıqalady. Hıýa bekinisterine shabýyldar jasaıdy, elden tartyp alynǵan maldardy keıin qaıtarady, tutqynǵa alynǵan jandardy bosatady. Tipti, Hıýanyń jazalaý­shy áskerimen ashyq maıdanǵa shyǵyp, olardy tas-talqan etip jeńedi. Qoqan handyǵynyń Syr boıyndaǵy bekinisterine shabýyldar uıymdastyrady. Batyrdyń osyndaı áreketteri ony ulttyq deńgeıge kóteredi. Osy ǵasyrdyń 30-50 jyldary Janqoja batyr Aral mańy men Syrdyń tómengi aǵysy boıyndaǵy eń bedeldi, eń tanymal tulǵaǵa aınalady.

Jalpy qoryta kele, Janqoja batyrdyń ómir súrgen zamany qazaq tarıhyndaǵy eń bir qıyn-qystaý kezeń boldy dep sanaımyz. Qazaq qoǵamyndaǵy bıleýshi toptar arasynda ishki birliktiń bolmaýy memlekettiń álsireýine, al odan keıin onyń kúıreýine alyp keledi. Qorǵanynan aıyrylǵan halyq bir jaǵynan Hıýa, Qoqan sekildi handyqtardyń ezgisine túsip, qorlyqtyń nebir túrin kórse, ekinshi jaǵynan Reseı otarshyldyǵynyń aýyr azabyna tap bolady. Jeke basynyń múddesin oılaǵan nebir bıleýshi top ókilderi satqyndyq jolyna tússe, Janqoja batyr sekildi qarapaıym halyqtan shyqqan tulǵalar namys pen eldikti tý etip ustap, bar kúshimen aıqasqa túsedi. Mine, osyndaı tulǵalardyń ómiri qazirgi qazaq halqy úshin ári úlgi, ári ónege bolsa kerek. Qazirgi zaman­daǵy kúrdeli úderister qashan­da tarıhtan sabaq alýǵa ıter­me­leıdi. Janqoja batyr zamanynyń eń basty tarıhı sabaǵy - ulttyq memleketti saqtaý bolsa kerek. Ol úshin qoǵamda, onyń músheleri arasynda birlik bolýy tıis. Sonda ǵana qazaq qoǵamy óziniń aldynda turǵan tarıhı mindetterdi sheshe alady, jańa zamannyń jańa talaptaryn oryndaı alady, dep jazady maqala avtory.

***

Búginde umyt bolyp bara jatqan kitap oqý dástúriniń adam sanasyna ǵana emes, densaýlyǵyna tıgizer oń áseri kóp eken. Jalpy, oqý barysynda adamnyń boıynda biraz ózgerister oryn alatyn kórinedi. ıAǵnı, este saqtaý qabileti jaqsaryp, túısigi joǵarylaıdy. Bile bilseńiz, tarıhta aty qalǵan myqty tulǵalardyń kóbisi kitap oqýdaǵy jyldamdyǵymen erekshelengen. Demek, jyldam oqý ádisin damyta túsken saıyn adamnyń túrli qabileti ashylýy múmkin, dep jazady «Aıqyn» gazeti búgingi sanyndaǵy «Kitapty jyldam oqyǵan jaqsy ma?» atty maqalasynda.

Basylymnyń atap ótýinshe, kitap oqýdyń paıdasyn bárimiz jaqsy bilemiz. Ol adamzattyń rýhanı azyǵy. Sondaı-aq ol bizdiń mıymyz ben kózimizdiń jattyǵý alańy ispetti. Oqyǵan saıyn, mıdyń jumysy jaqsarady. Al mıdyń durys jumys isteýi adamnyń shıraq júrýine oń yqpal etetini anyq. Kózge tıgizer áseri - qyraǵylyq pen baıqampazdyqty arttyrady. Rýhanı jaǵyn alatyn bolsaq, adamnyń kókirek kózi ashylyp, qorshaǵan ortaǵa basqa kózqaras­pen qaraıtyn bolady. Týra jáne aýyspaly maǵynasynda da adam­nyń kóp nársege kózi ashy­lady. Sondaı-aq oqý adam­nyń oıyn jınaqtaýǵa kómektesedi. Máselen, adam jan-jaǵyńdaǵy ý-shýǵa qaramas­tan kitap oqı alady. Demek, ol qandaı da bir qıyn sátte bar yntasyn kitapqa aýdaryp, qyzyqty áńgime oqysa, aýyr oılardan aıyǵyp, kádimgideı demalyp qalady. Bir sózben aıtqanda kóp oqý - adamnyń ózin-ózi damytýyna jol ashady.

Orta eseppen alǵanda, adam mınýtyna 200-250 sóz, ıaǵnı 2 bet oqyp shyǵady eken. Al álemdegi adamdardyń 5 paıyzy óte baıaý oqıtyndyqtan olar mınýtyna 180-220 sózdi ǵana oqyp úlgeredi. Bir qyzyǵy, asyqpaı oqý barysynda adam kitapta jazylǵan dúnıeniń 60 paıyzyn ǵana qabyldaı alady eken. Jyldam oqyǵanda, keri­sinshe, týyndynyń 80 paıyzyn túsinýge múmkindik týady. Jyldamdyqqa saı aq­parat tez qabyldanyp tez sińetin kórinedi. Sondaı-aq zertteýshiler jyldam oqyǵannan góri, asyqpaı oqyǵanda kózdiń tez talatynyn anyqtapty. Qarapaıym adam bir núktege qaraǵanda 10 áriptik belgini kórýi múmkin, ıaǵnı kóziniń kórý aýmaǵy bir mezette 1-2 sózdi qamtı alady. Al jyldam oqıtyn adamnyń múmkindikteri joǵary. Ol bir zer salǵanda 200-500 belgini, ıaǵnı, 33-83 sózdi biraq kóre alady eken.

1980 jyly Máskeýde alaýy tutanǵan HHІІ jazǵy Olımpıada oıyndarynda dzıýdodan Mońǵolııa quramasy aıdy aspanǵa shyǵaryp, qos júldeni oljalaǵanyn kóziqaraqty jankúıerler áli de umyta qoıǵan joq.Atap aıtsaq, 65 keli salmaq dárejesinde baq synaǵan Tsendıın Damdın kúmis medaldi ıelense, 71 keli salmaqta beldesken Ravdangıın Davaadalaı qolaǵa qol sozdy. Osylaısha, qos sańlaqtyń esimi jeńis tuǵyryna kóterilgen tuńǵysh mońǵol dzıýdoshylary retinde tarıhta qaldy, dep jazady atalǵan basylym «Mońǵolııa dzıýdoshylary qazaq balýandarynyń «bas aýrýyna» aınalyp otyr» atty maqalada.

Basylymnyń jazýynsha, Máskeý Olımpıadasynan keıin de Mońǵolııada kúrestiń bul túri birden eńse tikteı qoı­mady. Kelesi qomaqty tabysqa qol jetkizý úshin olarǵa uzaq ýaqyt boıy tynbaı eńbektený qajet boldy. Alaıda aldyndaǵy apaıtós aǵalary salyp ketken sara joldy jalǵastyrýǵa bel býǵan myńdaǵan jas órender esh damyl tapqan joq. Olar dzıýdo úıirmesiniń esigin aıqara ashty. Jattyǵý zalynda jankeshtilik tanytty. Tatamıde aıanbaı ter tókti, Іzdendi. Aldaryna bıik maqsat qoıdy. Aqyry ózderiniń ór minezderiniń arqasynda kóz­degen maqsattaryna qol jetkizdi. Áıgili Tsendıın Damdın men Ravdangıın Davaadalaıdyń erligin ýaqyt oza Dorjpalamyn Narmandah pen Hashbataar Tsagaanbaatar syndy sańlaqtar qaıtalady. Alǵashqysy - 1996 jyly Atlantada ótken oıyn­darda, ekinshisi 2004 jyly Afına Olımpıadasynda úshinshi tuǵyrǵa taban tiredi.

2008 jyl. Beıjiń Olım­pıa­dasy. 100 keli salmaq dáreje­siniń aqtyq aıqasy. Bul báseke­de qazaqstandyq Ashat Jitkeev pen mońǵolııalyq Tývshınbaıar Naıdan kúsh synasty. Kúlli Alash jurty demin ishke tartyp, óz jerlesiniń ti­leýin tiledi. Óıtkeni buǵan deıin Qazaqstannyń týy astynda óner kórsetken birde-bir balýan Olımp tu­ǵyryna kóterilmegen edi. Sol kóshti Ashat baýyrymyz bastap, Aspanasty elinde tóselgen tata­mıde altyn alady dep úmittendik. Alaıda armanymyz oryndal­mady. «Jan alysyp, jan beris­ken» aıqas Naıdannyń paıda­syna sheshilip, Beıjiń kóshinde Mońǵolııa ánurany shyrqaldy. Al Ashat Jitkeev kúmis medaldi qanaǵat tutty.

Buǵan deıin balýandarymyz uzaq ýaqyt boıy japon jigitterin jyǵa almaı júrgeni esimizde. Oǵan asa tańdanǵan joq edik. Sebebi Japonııa - dzıýdonyń Otany. ıAǵnı Kúnshyǵys eliniń órenderi kúrestiń bul túri boıynsha álemdegi kóshbasshy memleket sanalady. Desek te, keıinnen keıbir jerlesterimiz japondardy jyǵyp, keıbiri terezesi teń óner kórsetetindeı deńgeıge jetti. Óıtkeni qabiletimiz ben áleýetimizdi kórdi. Qazaqtardyń qanshalyqty qarýly ekenine kóz jetkizdi. Biraq odan keıin basqa problema paıda boldy. Búgingi tańda Mońǵolııa dzıýdoshylary qazaq balýandarynyń «bas aýrýyna» aınalyp otyr. Osy máseleni qalaı sheshýge bolady? Tyǵyryqtan shyǵýdyń joly qandaı? Osy sekildi ózekti máseleler otandyq qazaqstandyq bapkerlerdi oılandyrýǵa tıis, deıdi maqala avtory.