Mıtıng týraly jańa zań qaýipsizdikti qamtamasyz etedi – Marat Báshimov
Marat Báshimovtyń sala-salaǵa bóle júrgizilgen taldaýyn sózbe-sóz aýdaryp usynamyz.
1. Zań jobasy adam quqyqtary salasyndaǵy halyqaralyq kelisimderge, atap aıtqanda, BUU Azamattyq jáne saıası quqyqtar týraly halyqaralyq paktiniń 21-babyna sáıkes keledi. Sebebi eń bastysy «beıbit jınalystar ótkizýge qaqy bar» degen erik bildirý quqyǵy bekitilgen. Bul quqyqty paıdalaný tártibi zańǵa sáıkes belgilengen jáne demokratııalyq qoǵamda memleket pen qoǵamdyq qaýipsizdik, qoǵamdyq tártip, halyqtyń densaýlyǵy men moralyn qorǵaý nemese basqa adamdardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý múddelerinde qajet bolatyn jaǵdaılardy qospaǵanda, eshqandaı shekteýge ushyramaıdy». Bári de osy negizgi quqyqtyq normany ustanýǵa tyrysty. Halyqaralyq paktiniń osy normasyn qaıtalaıtyn Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń 32, 39 baptary da baryn eskerý kerek. Bul, tutastaı alǵanda, adam quqyqtary men negizgi bostandyǵyn qorǵaý týraly Eýropalyq konventsııanyń qaǵıdalaryna jáne EQYU nusqaýlaryna sáıkes keledi.
2. Zań jobasynda baıandalǵan beıbit jınalystardy ótkizý týraly prezýmptsııa - EQYU Beıbit jıyn bostandyǵy týraly nusqaýlarynda aıtylǵan negizgi qaǵıdalardyń biri. Sonymen qatar «tyıym salynbaǵannyń bárine ruqsat etiledi» degen taǵy bir qaǵıda kórinis tapty. Zań jobasy postkeńestik keńistiktegi eń lıberaldy zańdardyń biri. Mıtıngiler týraly habarlama qaǵıdatynyń merzimi – 5 jumys kúni. Reseı Federatsııasynda da habarlama qaǵıdaty bar. Biraq ol jaqta kópshilik is-shara ótetin kúnge deıin 10 kúnnen keshiktirmeı habarlaý kerek. Qyrǵyzstanda - 12 kúntizbelik kún bolsa, bul tártip Ózbekstanda - 30 kún.
3. Sonymen qatar mysaly, kórshimiz Reseı Federatsııasynyń mıtıng uıymdastyrýshylaryna qatań talaptar legi qoıylǵan. Reseıde Ákimshilik quqyq buzý týraly kodekstiń baptarynda kózdelgen ákimshilik quqyq buzýshylyqtar úshin ákimshilik jaýapkershilikke tartylǵan adam belgili bir ýaqyt boıy mıtıng uıymdastyra almaıdy. Bul rette 5.38 (Jınalystar, mıtıngiler, demonstratsııalar, sherýler men pıketter týraly zańnamany buzý), 19.3 (Polıtsııa qyzmetkeriniń, áskerı qyzmetshiniń, federaldy qaýipsizdik qyzmetteriniń qyzmetkeriniń, memlekettik kúzet organdarynyń qyzmetkeriniń, kóshi-qon salasyndaǵy federaldy memlekettik baqylaýdy (qadaǵalaýdy) júzege asyratyn organdardyń qyzmetkeriniń nemese qylmystyq-atqarý júıesi organynyń nemese mekemesiniń qyzmetkeriniń, Reseı Federatsııasynyń ulttyq ulanynyń ofıtseriniń zańdy buıryǵyna baǵynbaý), 20.1 (Usaq buzaqylyq), 20.18 (Kólik kommýnıkatsııalaryn buǵattaý jáne t.b. Basqa elderde keıbir shekteýler bar) baptaryna saı jaýapkershilikke tartylǵan azamattar týraly sóz bolyp otyr.
4. Bizde olaı emes. Basynda azamattardyń erik-jigerin tolyq qamtamasyz etý úshin úkimettik nusqany jasaýshylardyń ózi bul normany zań jobasyna kirgizbedi. Bul norma enip ketse, kóp adamǵa beıbit jıındardy uıymdastyrýǵa tyıym salynar edi.
5. Kópshilik mıtıngti tek saıası jıyn dep oılaıdy. Joq! Bul azamattardyń konstıtýtsııalyq quqyqtaryn qorǵaýdyń kez kelgen spektrin - ekonomıkalyq, áleýmettik, mádenı, bilim berý salalaryn da qamtýy múmkin.
6. Uıymdastyrýdyń yńǵaılylyǵyn, ınfraqurylymdy paıdalaný múmkindigin, sanıtarlyq normalar men erejelerdi saqtaýdy, uıymdastyrýshylar men jınalystarǵa qatysýshylardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin mamandandyrylǵan oryndar - qalalardyń ortalyq bóliginde ornalasýy kerek. Sonymen qatar mamandandyrylǵan oryndar týraly aqparattyń ashyqtyǵy men obektıvtiligi úshin ákimdik óz ınternet-resýrsynda olardyń tizimin jarııalaýǵa mindetti.
7. Zańmen tyıym salynbaǵan jerlerde pıket ótkizý múmkindigin zańdastyrý usynyldy. Mundaı tyıym salynǵan oryndardyń tizimi strategııalyq mańyzy bar nysandarmen, sondaı-aq paıdalaný qaýipsizdigi erejelerin saqtaýdy qajet etetin oryndarmen shekteledi. Mysaly, bul temirjol, sý, áýe jáne avtomobıl kóligi, magıstraldyq qubyrlar, baılanys jelileri jáne basqa nysandar bolýy múmkin.
8. Jýrnalısterdiń qyzmetin retteıtin erejeniń túgel derligi alynyp tastaldy.
9. Beıbit jınalystardy toqtatýdyń negizi retinde, mysaly azamattardyń ómiri men densaýlyǵyna, qoǵamdyq tártip pen qoǵamdyq qaýipsizdikke naqty qaýip týǵyzý, múlikke, onyń ishinde mamandandyrylǵan orynnyń eń kóp shekti deńgeıiniń asyp ketýi saldarynan keltirilgen zalal sııaqty jaǵdaılar keltirilgen. Endi ol aıqyn ári demokratııalyq sıpatqa ıe. Eń aldymen, qoǵamdyq baqylaý qamtamasyz etilýi kerek.
10. Óte aýqymdy jumys júrgizildi. Ony tek kóre bilý kerek. Zań jobasy kedergilerge qaramastan nasıhattaldy. Soza bersek ol zań jyldar boıy maquldaýlardyń, túzetýler men túrli kezeńniń shyrmaýynda qala berer edi. Zań shyǵarýshylyq qyzmetti túsinetin kez kelgen adam muny aıtady.
11. Zań jobasyn talqylaýǵa jáne ázirleýge qalyń jurtshylyq belsendi atsalysty. Kóptegen saıtta talqylandy. Azamattyq qoǵamnyń zań jobasyna osyndaı keń qatysýy jetkilikti lıberaldy jáne progressıvti qujat daıyndaýǵa múmkindik berdi. Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń músheleri - Erlan Saırov, Muhtar Taıjan, Asylbek Qojahmetov, Murat Ábenov, Ashat Sadyrbaı da atsalysty. Halyqaralyq sarapshylar men halyqaralyq uıym ókilderi bul zańnyń barlyq ýchaskede uzaq jáne jan-jaqty talqylanǵanyn atap ótti. Onyń ústine, zań ázirleýshi óz degeninde turyp almaı, ár tarappen máseleni talqylaýǵa tyrysty. Zań jobasy ózgertilip, óte lıberaldy sıpatqa ıe boldy. Jańashyldyqtar engizildi. Jalpy, ártúrli kózqaras aıtyldy. Bul durys boldy. Mámilege keldi. Bul múddelerdiń tepe-teńdigin kórsetti.
12. Beıbit jınalystar týraly zań jobasyn ázirleýdi Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń otyrysynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev tapsyrǵan bolatyn. Prezıdent tapsyrmaǵanda demokratııalyq jańa retteý tetikteri týraly sóz bolmas ta edi.
13. Jaqynda jańa zań qabyldanyp, problemalyq suraqtardyń kóbi kelmeske ketýi kerek. Bári de qoljetimdi, qaýipsiz ári yńǵaıly bola túspek. Barshamyz úshin mıtıngter ádettegi ári qarapaıym sıpatqa ıe bolary sózsiz. Ýaqyt kórsetedi.
«Koronavırýs qashan óletini belgisiz. Eger qazir zań qabyldanbasa, onda ony tek 2020 jyldyń kúzinde nemese 2021 jyly qabyldaýǵa týra keledi. Onda sol kezge deıin 1995 jyly qabyldanǵan zań kóp adamnyń ashýyn týǵyzary sózsiz. Ondaı jaǵdaıda tártip saqshysy bolsyn, polıtsııa, basqa da memlekettik organdar eski zańnyń normalaryna nazar aýdarýǵa májbúr bolady. Kúz - saıası qozǵalystyń, parlamenttik saılaýǵa daıyndyqtyń ýaqyty. Jańa zańnyń bolýyn olar da qoldaıdy. Sondyqtan alǵa ilgerileý bar. Bul óte jaqsy úrdis. Tótenshe jaǵdaıdan keıin jańa quqyqtyq retteý sóz bostandyǵyna qatysty kóptegen problemalyq máseleni jeńildetetin sııaqty», - dep túıdi Marat Báshimov.
