Mirjaqyp Dýlatov

Mirjaqyp Dýlatov (1885-1935) – Alash qozǵalysynyń qaıratkeri, 20-shy ǵasyrdyń bas kezindegi qazaq mádenıeti men ádebıetiniń iri ókili, aqyn, dramatýrg.

Қostanaı oblysynyң Jangeldın aýdanynda týғan. Alғashynda aýyl moldasynan hat tanyp, keıin Torғaıdaғy Y.Altynsarın yқpalymen ashylғan 2 synyptyқ orys-қazaқ mektebinde bilim aldy. Aýyl mұғalimi degen kýәlik alyp, aýylda bala oқytty. 1904 jyly Omby қalasyna қonys aýdaryp, onda A.Baıtұrsynov, Ә.Bөkeıhanovpen tanysty. Omby, Қarқaraly, Oral, Peterbor қalalarynda kөrnekti қoғam қaıratkerlerimen pikirlesý, saıası қozғalystarғa aralasý onyң saıası-әleýmettik kөzarasynyң қalyptasýyna yқpal etti. Ol 1905 jyly қazannyң 17-inde Reseı үkimetine қazaқ halқy atynan joldanғan Қarқaraly құzyrhatyn daıyndaýshylardyң biri boldy. 1906 jyly Konstıtýtsııalyқ demokrattar partııasy delegattary қatarynda Peterborғa barady. Tүrli sıpatty jıyndar men saıası kүshter ұıymdastyrғan kөshe sherýlerine, ereýilderge қatysady. Osy kezden bastap Reseı үkimeti құpııa polıtsııasynyң saıası senimsiz adamdar tizimine ilinedi. 1907 jyly Peterborda jalғyz ғana nөmeri shyққan «Serke» gazetinde M.Dýlatovtyң «Jastarғa» atty өleңi basyldy. Al alғashқy өleңder jınaғy 1909 jyly Қazan қalasyndaғy «Sharқ» baspasynan «Oıan, қazaқ!» degen atpen jaryқ kөrdi. Қazaқ oқyrmandary үshin bұl kitaptyң әseri үlken boldy, aýyl arasynda қoldan-қolғa tarap az ýaқyttyң ishinde aқynnyң esimi tanymal boldy. Reseı әkimderi tarapynan bұl kitapty oқýғa tyıym salynyp, қolғa tүsken danalary tәrkilendi. Қoғam қaıratkeri Қyzyljarda sot keңsesinde tilmashtyқ қyzmet atқaryp, mұғalimdigin de jalғastyrdy, қazaқ balalaryna orys tilinen dәris berdi. Sol kezde biraz ýaқyt M.Jұmabaev odan dәris aldy. 1910 jyly Қazandaғy Karımovter baspasynan «Baқytsyz Jamal» romany jaryқ kөrdi. Қazaқ basylymdaryna, әsirese, «Aıқap» jýrnalyna үzbeı maқala jazyp tұrdy. 1911 jyly әr өlkedegi el tұrmysyn өz kөzimen kөrý nıetimen қazaқ aýyldaryn aralap, Қyzyljardan Semeı oblysyna қaraı saıahatқa shyғady. Құpııa polıtsııa tyңshylarynyң қataң aңdýyna alynғan ol sol jyly maýsymnyң 7-inde Semeı қalasyna kelgende tүsken үıine tintý jүrgizilip, tұtқyndalady da, 19 aı қamaýda otyrady. 1912 jyly Orynborғa kelip, ondaғy қazaқ zııalylary aқyl қosyp, el sanasyn oıata berý maқsatymen baspasөz қyzmetin қolғa alýdy ұıғarady. 1913-1918 jyldary «Қazaқ» gazetiniң bas redaktory A.Baıtұrsynovtyң orynbasary, jaýapty hatshy қyzmetinde boldy. Osy kezeңde onyң «Azamat», «Baқytsyz Jamal» (ekinshi ret), «Terme» kitaptary jaryқ kөrdi. 1917 jyly aқpannyң 25-inde Torғaı gýbernatory M.Eversman Ә.Bөkeıhanovtyң ұsynysymen M.Dýlatovқa jәne dәriger Ә.Aldııarovқa arnaıy kýәlik berip, Mınsk maңy men Baranovıch қalasynda tyl jұmystarynda jүrgen қazaқtarғa қoldaý kөrsetip, jetekshilik etýge jiberedi. M.Dýlatov Mınskide Ә.Bөkeıhanov ұıymdastyrғan «Erkin dala» atty saıası үıirmeniң isin jandandyryp, қazaқ jastarynyң kөzқarasyn қalyptastyrýғa yқpal etti. M.Dýlatov 1916 jylғy oқıғalardyң zardabynan қyrғynғa ұshyrap, bosқynғa aınalғan elge kөmektesý maқsatynda, Semeı қalasynda, қazaқ tarıhyndaғy eң alғashқy «Janar» jәrdem қoryn ұıymdastyrdy. Osy jyldary Alash қozғalysy men Alashorda үkimetiniң jұmysyna belsen aralasty. Ol Alash қozғalysy jetekshileriniң biri retinde 1917 jyly Orynborda өtken 1-2-shi jalpyқazaқ sezine belsene қatysyp, «Alash» partııasynyң baғdarlamasyn jazdy. 1917 jyly Қyzyljarda sot mekemelerinde, 1918-1920 jyldary Tashkent қalasynda Tүrkistan Respýblıkasynyң «Aқ jol» gazetinde қyzmet etti. 1922 jyly Alash қozғalysyna қatysқany үshin қamaýғa alynyp, Orynborғa jөneltiledi de, sonda қamaýdan bosatylady. Semeı қalasynda 1922 jyly naýryzdyң 9-ynda қazaқ zııalylary bas қosyp, ashyққan eldi aman saқtap қalý үshin senimdi azamattardy elge shyғaryp, sharýasy kүıli azamattardan jylý retinde mal jııý kerek degen baılamғa toқtaıdy. M.Dýlatov men J.Aımaýytov osy iske basshylyқ jasap, eki-үsh aıda 15 myң bas iri қara jıyp, ashyққan eldi-mekenderge jiberdi. 1922-1926 jyldary Orynbordaғy Қazaқ halyқ aғartý ınstıtýtynda oқytýshy, Қyzyljarda, Semeıde sot mekemelerinde, Қyzylordada merzimdi baspasөz oryndarynda қyzmet etti. 1928 jyldyң jeltoқsanynda қamaýғa alynyp, eki jyldan keıin atý jazasyna kesiledi, keıin on jylғa abaқtyғa aýystyrylady. Belomor-Baltyқ arnasynyң құrylysy boıynda Sosnovsk stansysyndaғy lagerde jazasyn өteıdi. 1935 jyly қazannyң 5-inde osy lagerdiң lazaretinde aýyr naýқastan қaıtys boldy. Sүıegi 1992 jyly қyrkүıektiң 1-18 aralyғynda Torғaı өңirindegi өz esimimen atalatyn aýyl beıitine әkelinip, қaıta jerlendi. M.Dýlatov ? kөrnekti saıasatker. Reseı ımperııasynyң otarlyқ saıasaty, ataқonysy men mal-mүlkinen, dәýletinen aıryla bastaғan halқynyң mұң-zary, aýyr tұrmysy ony saıası kүres jolyna shyғardy. Ol «Қazaқ» gazeti betinde alýan tүrli saıası-әleýmettik mәselelerdi kөterdi. Zәbir, zorlyқ kөrgen қarapaıym adam құқy men otarlyқ ezgi tepkisindegi қazaқ eli týraly tynbaı jazdy. Onyң shyғarmalary zorlyққa қarsy tұrýғa, kүresýge үndeıdi. «Jastarғa» өleңi men «Bizdiң maқsatymyz» maқalasynan bastap barlyқ shyғarmalary osy maқsatty ғana kөzdeıdi. M.Dýlatovtyң 20 ғasyrdyң basyndaғy қazaқ әdebıetinde bostandyқ, azattyқ, teңdik taқyryptaryn oқý, өner, bilim, өrkenıet mәselelerimen baılanysty қozғaғan. «Oıan, қazaқ!» jınaғyndaғy barsha shyғarmalary otarlyқ қanaýғa ұshyraғan қazaқ halқy basyndaғy keleli mәselelerdi қozғap, ony kүreske shaқyrdy. «Terme», «Azamat» jınaқtaryndaғy өleңderinde қazaқ eline bostandyқ aңsaғan oılaryn jalғastyrdy. Қazaқ prozasy tarıhyna orny bar «Baқytsyz Jamal» romany қazaқ қyzdarynyң basyndaғy aýyr jaı-kүıdi, қazaқ dalasyna ene bastaғan jaңa қatynastardy sýretteıdi. Onyң «Balқııa» pesasy қazaқ aýylyndaғy maңyzdy әleýmettik mәselelerdi қozғaғan, ondaғy oıaný men oılaný protsesteriniң jemisteri retinde әreket ete bastaғan қazaқ jastarynyң tүrli tıpterin beıneleıdi. M.Dýlatov shyғarmashylyғynyң үlken salasy ? jýrnalıstıka. Ol «Aıқap» jýrnalynan «Eңbekshi қazaққa» deıingi aralyқtaғy baspasөz ұıymdarynyң қyzmetine belsene aralasty. Әsirese өzi negizin қalaýshylardyң biri bolғan «Қazaқ» gazeti Қazaқstanda өtip jatқan saıası-әleýmettik, mәdenı-sharýashylyқ, oқý-aғartý, өner-bilim salalaryndaғy әreketterdiң kөsh basynda tұrdy. Қoғamdyқ sanany oıatýda, қazaқ jýrnalısteriniң alғashқy býynyn қalyptastyrýda, tәrbıeleýde өlsheýsiz үles қosty. Onyң merzimdi baspasөz, baspa isi men oқý-aғartý týraly jazbalary da saıası-әleýmettik oılarғa toly. Ol 1916 jylғy maýsym jarlyғynan soң Rsesı үkimeti men қazaқ halқy betpe-bet kelgen қıyn kүnderde de asa kүrdeli saıası mәselelerdiң ýshyғyp ketpeýi үshin kүresti. Қazaқstannyң asa kөrnekti қoғam қaıratkereri jaıynda ocherk, әңgime, portret, tarıhı dereknamalaryn orys, tatar basylymdarynda da jarııalady. Olardy өzge halyқtarғa tanytýғa kүsh saldy. «Abaı», «Han Abylaı», «Қazaқ aқyny», «Қaziret Sұltan», «Ahmet Baıtýrsynovıch Baıtýrsynov», t.b. irgeli zertteý maқalalaryn jazdy. Қoғam қaıratkeri Қazaқstan men қazaқ halқynyң tegi, tarıhy týraly eңbekter jazyp қaldyrdy. Әsirese «Қazaқ, қyrғyzdyң ata-tegi» týraly kөlemdi shyғarmasy 20 ғasyr basyndaғy osy sıpattaғy eңbeker arasynan tarıhı derektik mazmұnymen nazar aýdartady. Eңbekte 18 ғasyrda қazaқ eli týraly jazғan G.Mıller, P.Pallas, I.Georgıı, N.Rychkov, F.Fısher, 19 ғasyrdaғy G.Klaport, K.Reıter eңbekterindegi kөptegen pikirlerdiң teristigin, tarıhı mәlimetter bұrmalanatyny atap kөrsetiledi. Қazaқ tarıhyn zertteýshiler arasynan A.Levshındi aıryқsha baғalaıdy. Orys, tүrik, қytaı, t.b. halyқtardyң tanymal tarıhshylarynyң eңbekterine sүıene otyryp, қazaқ, қyrғyz halyқtarynyң tegi týraly baısaldy oı aıtady. «Қazaқ» etnonıminiң tarıhta belgili bolýy týraly naқty derekter keltire otyryp, ony bertinde ғana toptasқan қrama halyқ dep esepteıtin kөzқarasty tarıhı, jүıeli negizdi dәleldermen joққa shyғarady. O.Sınkovskıı, V.Grıgorev, E.Meır, V.Radlov, N.Ibragımov, t.b. pikirleriniң tarıhı derekten gөri boljamdy sıpatyn kөrsetedi. Ol Ferdoýsıdiң «Shahnamasyndaғy» қazaқtar týraly mәlimetterge, қazaқtar jaıynda 10 ғasyrdaғy Vamberı pikirine sүıene otyryp, қazaқ ataýynyң tarıhy ejelgi dәýirlermen astasady degen pikirge toқtalady. M.Dýlatovtyң aғartýshylyқ қyzmeti aýylda bala oқytýdan bastaldy. Oқý-pedagogtik қyzmet - өmir boıy қalamgerdiң aıryқsha kөңil aýdarғan, қoly bosaғan sәtte yқylaspen aınalysқan jұmystarynyң biri. Қazaқ halyқ aғartý ınstıtýtynda ұstazdyқ etken jyldary ol osy salanyң өzekti mәseleleri týraly өtkir maқalalar jazdy, jaңa shaңyraқ kөterip jatқan oқý oryndaryna arnap «Esep құraly. Bastaýysh mektep oқýshylaryna», «Esep құraly. Bastaýysh mektepte ekinshi jyl oқytylatyn», «Қıraғat kitaby» oқý құraldaryn shyғardy. Erte oıanyp, erte eseıgen өr minezdi M.Dýlatov қashanda kүres shebiniң aldynda boldy. Jalyndy sөzimen de, tyndyrymdy isimen de өzinen keıingi jastarғa әser etip, olardy halyқ isine alaңsyz berilýge үndedi. Jazýshylyқ, қoғamdyқ қyzmetke pedagogtik mindetti қosarlap kөterýi de onyң halқyn berile sүıetindiginiң aıғaғy edi. El beınetine өgiz bolyp jegilip, erteңi үshin janyn қıғan қoғam қaıratkeri: «Em taba almaı dertiңe men erteden, Sol bir қaıғyң өzegimdi өrtegen. Tyrp etpeısiң bas kөterip kөrpeden, Eңseң nege tүsti mұnsha, elim-aı», - dep dүnıeden armanda өtti. Derekkөzi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 3 tom «Tarıhı tұlғalar» kitaby