Araldyń túbinde qalǵan kemeler qaıda ketti
QYZYLORDA. KAZINFORM — Araldyń aıbyny asqaqtap turǵanda aıdynynda júzgen kemelerdiń talaıynan aıyrylyp qaldyq. Saqtap qala alǵanymyz saýsaqpen sanarlyq. Kazinform tilshisi osy eki sanattaǵy sý kólikteriniń jaı-kúıine úńilip kórdi.
Biz taban tiregen Balyqshylar mýzeıiniń aldynda Lev Berg, Tólegen Álimbetov, Tólegen Toqtarov kemeleri tur.
— Bilýimshe, osy kúni teńizde júzgen nebári 12-13 keme qalypty. Sonyń tórteýi bizdiń mýzeıde, ıaǵnı memlekettiń qorǵaýynda. Qalǵanyn halyq metall qabyldaıtyn orynǵa ótkizip jatqan kórinedi. Keıbir aýylda tipti áldeqashan ótkizip jibergen. Buǵan deıin mınıstrlikke sol kemelerdiń biren-saranyn bolsa da alyp qalyp, ekspozıtsııa qoryna qosý jóninde usynys bildirgenmin. Depýtattar muny Májilis minberinde kóterdi. Biraq usynys sóz júzinen ári aspady. Eń bolmasa, kemelerdi bólshektep tıep ákeletin tehnıka qarastyrǵanda ózimiz-aq alyp keler edik. Negizi ár balyqshylar aýylynda bir keme, bir zákir turýy kerek dep esepteımin. Qalaı desek te, bul — bizdiń tarıhymyz, — deıdi mýzeı meńgerýshisi Álisher Sarjanov.
Jýrnalıst Erǵalı Abdýlla Balyqshylar mýzeıindegi Tólegen Toqtarov kemesi týraly erekshe málimetpen bólisti.
— Bul teńizde ondaǵan jyl qyzmet etken «Aral balyq óndirisi» birlestiginiń eń sońǵy bolyp toqtaǵan kemesi ekenin jastar bilmeýi múmkin. Keme kapıtany Sándibek Álıevtiń eńbek kitapshasynda 1979 jyly 22 naýryzda teńiz navıgatsııasynyń ashylmaýyna baılanysty Tólegen Toqtarov kemesiniń ekıpajy birjola taratylyp, keme kapıtany balyq óndirisi bólimderiniń birine jumysqa aýysqany kórsetilgen. Bul teńizdiń tartylýy kózge kórinip, Aral balyqshylary jer-jerge údere kóshe bastaǵan almaǵaıyp kez edi. Aral teńiziniń sońǵy kemesi sortań jaǵalaýdyń qaıyr qumyna tumsyq tirep toqtaǵan, — dedi áriptesimiz.
Araldyq Serik Dúısenbaev 2012 jyldan beri gıd ári aýdarmashy bolyp eńbek etip keledi.
Týrıster ony Ortalyq Azııanyń týrıstik nysandary týraly aqparat qamtylǵan sheteldik kitaptar arqyly tabady eken.
Keıipkerimiz Balyqshylar mýzeıindegi kemelerdiń boıalǵanyn estise, sheteldik saıahatshylardyń beti qaıtyp qalatynyn jetkizdi.
— Fotograftar men kınogerler teńizdiń tabanynan tabylǵan kemelerdi tot basqan, eskirgen kúıinde kórgisi ári foto-vıdeoǵa túsirgisi keledi. Boıalǵan sý kólikteri de tarıhtyń bir bóligi bolǵanymen olar úshin feık sanalady. Ózim Ózbekstanǵa baryp kórgen joqpyn, biraq bir biletinim, ol jaqta bes-alty kemeni bir jerge jınap qoıǵan. Sol arqyly ózbek aǵaıyn týrısterge qolaıly jaǵdaı jasap otyr. Aral teńiziniń Ózbekstan jaǵyndaǵy bóligine jetý ońaı emes. Eki kún ýaqyt ketedi. Biraq Moınaqtaǵy kemeler úshin jol uzaqtyǵy olarǵa kedergi emes. Týrıster habarlasqanda Aral teńiziniń Qazaqstan jaǵynda eski kemeler shoǵyry bar-joǵyn suraıdy. Joq desem, kóbi kelýden bas tartady. Týrıster mundaı sapar kezinde tek kemeni kórip, bizdiń qyzmetimizdi ǵana paıdalanbaıdy. Qyzylordanyń vokzalyna keledi, Araldyń qonaqúıine ornalasyp, kafesinen tamaqtanady. Balyqshynyń kemesine minse de bes-on tıynyn tastap ketedi. Mine, biz osy tabystan aıyrylyp qalyp otyrmyz, — dedi Serik Dúısenbaev.
Ol qaırańda qalǵan kemeler jaıynan bólek týrızmdi túletýdegi kedergilerdi atady.
— Týrısterdi 30 shaqty ǵana úı ornalasqan Tastúbek degen jerge aparamyz. Samaýrynǵa sháı qoıý, balyq aýlaý, qýyrý, túıe saýý — olar úshin ekzotıka. Balyqshylar aýdy tús qaıta salyp, erteńine kún shyqpaı turyp jınap alady. Týrıster balyqshylardyń úıine qonyp, osy protsesti kóredi. Aralǵa kelgen sheteldik meımandardy osyndaı lokatsııalarǵa aparamyz. Aýylǵa baryp, mal tańbalap, tóldep jatqanyn kórse de olja. Joldyń sapasyn áli de jaqsartý kerek. Biraq sol kedir-budyrǵa sheteldikter «qazaq ekstrım» dep at qoıyp alǵan. Sońǵy 4-5 jyldan beri Kókaraldy strategııalyq mańyzdy nysan dep kúzetip turatyn boldy. Kishi Aral teńiziniń Qazaqstan jaǵy Kókaral bógetin salyp, teńizdiń soltústik bóligin saqtap qalǵanyn estigen soń týrıster sony kórýge keledi. Biraq aldynan osyndaı kedergi shyǵady. Myńdaǵan shaqyrymdy artqa tastap jetkende ony kórýine tyıym salý durys emes dep esepteımin. Týrızmdi damytý týraly áńgimemiz ádemi, al isimiz mynaý, — dedi gıd.
Kóneniń kózindeı bolǵan kemelerdiń endi birin Aral aýdanyndaǵy Uıaly aýylynyń ornynan 18 shaqyrym beriden tabasyz.
«Satýrn» kemesiniń tarıhyn Qazaly aýdany Káýkeı aýylynyń turǵyny, muǵalim Sáken Qabylov jaqsy biledi.
— Buryn bul keme Aral qalasyna qatynap turǵan. Keıinirek Uıaly aýyldyq keńesine qarasty eldi mekenderge azyq-túlik, tuşy sý, turmysqa qajetti materıal tasymaldaý úshin qoldanylǵan. Jarty ǵasyrdan beri teńiz tabanynda qalǵan. Bıiktigi — 3 metr, uzyndyǵy — 19, eni — 6 metr. Barlyq qańqasy aǵashtan qurastyrylǵan. Kemeni qaıtken kúnde de saqtap qalýymyz kerek, — dedi bizben telefon arqyly tildesken keıipkerimiz.
Aıta keteıik, kórshi aýdandaǵy Káýkeı, Ajar eldi mekenderi jaǵalaýǵa jaqyn. Al bul kemeniń qoldy bolyp ketpeýine aǵashtan jasalǵany sebep.
Gıd Serik Dúısenbaevtyń aıtýynsha, Aral aýdanynda sý kólikteri negizinen úsh jerde shoǵyrlanǵan. Olar — eski port, Jalańash aýylynyń irgesi jáne teńizdiń Shyǵanaq degen bóligi.
Sońǵysyn 2016 jyly kesip alyp ketken.
— Adamdar bólshektep metall qabyldaıtyn jerge ótkizip jibergen. Bul úsheýin de bir de bir keme qalmaǵan soń Aqespege aparyp júrgenbiz. Onda 6 keme bar bolatyn. Sý qaıtqan kezde úsheýi qaırańda qalyp, olar da jeke qolǵa ótip ketti. Saqtalǵan 2 kemeniń biri boıalǵan, — dedi ol.
Olardy da bolmashy aqshaǵa satyp jibergisi kelgender bolypty. Tek úlkenderdiń ták-tágimen tyıym salyndy.
— Metalǵa ótkizgisi kelgender boldy. Ondaı adamdar aýyldastar arasynda da kezdesti. Bul tarıh ekenin aıtyp, qarsy turdym. Sonyń arqasynda ǵana 2 kemeni saqtap qala aldyq, — deıdi Aral aýdany Qulandy aýyldyq okrýgi Aqbasty eldi mekeniniń turǵyny Jaras Qalybaev.
Buǵan deıin biz sońǵy bes jyl ishinde Qyzylorda oblysynyń Aral aýdanynda 8 eldi meken tarap ketkenin jazǵanbyz.
