Memorgandar endi dáıeksiz derekterdi tapsyra almaıdy — depýtat
ASTANA. KAZINFORM — Májiliste depýtattar bastamashylyq jasaǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine memlekettik statıstıka jáne derekterdi basqarý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań jobasy qaralyp jatyr. Ózgertýler statıtıkalyq derekterdi jınaý tetigin jetildirýge baǵyttalǵan. Zań jobasynda Ulttyq statıstıka bıýrosyn memlekettik organdar men ekinshi deńgeıli bankter jınaıtyn statıstıkalyq aqparattardy jınaý operatoryna aınaldarý kózdeledi. Osy oraıda Kazinform agenttigine suhbat bergen Májilis depýtaty Ekaterına Smyshlıaeva usynylyp otyrǵan ózgerister jaıly egjeı-tegjeıli aıtyp berdi.
— Ekaterına Vasılevna, qazirgi ýaqytta statıstıka jınaý jaıy qalaı bolyp jatyr? Atalǵan zań jobasyn qabyldaý qajettigi neden týyndap otyr?
— Búginde Qazaqstannyń ulttyq statıstıkalyq júıesi memlekettik organdardyń statıstıkalyq esebi men vedomstvolyq derekterine súıene otyryp, resmı statıstıkalyq aqparatty qalyptastyrady. Ol elde bar «úlken derekterdiń» jalpy kóleminiń shaǵyn, resmı bóligin ǵana quraıdy. Demek, derekterdiń basym bóligi resmı statıstıkadan tys qalyptasady ári belsendi túrde qoldanylady degen sóz. Degenmen, álemniń kóptegen ekonomıkasynda qazirdiń ózinde úlken derekter iskerlik protsesti basqarýdyń negizgi sanalady. Mundaı ádistiń bolashaǵy zor.
Biraq, úlken derekterdiń búkil áleýetin qoldaný úshin Ulttyq statıstıka bıýrosynyń búkil jumysyn, múmkin odan keıin Ulttyq derekter bıýrosyn transformatsııalaý jáne tsıfrlandyrý qajet. Ol shyn máninde tsıfrlyq vedomstvoǵa aınalýy tıis. Bul jaıynda osy ýaqytqa deıin Memleket basshysy da aıtqan bolatyn.
Úlken derekterdi tıimdi paıdalaný ǵana emes, sonymen birge aqparattardy qolmen jınaý shyǵyndarynyń qysqarýy da nátıjege aınalady, respondentterge júkteme tómendeıdi, bir-birin qaıtalatyn protsester men qatelikter joıylady.
Qazirgi ýaqytta tsıfrlandyrý tómennen bastaldy. 2023 jyly zańǵa ózgertýler engizilip, ol qaǵaz formany alyp tastaýǵa jáne statıstıkalyq esep-qısapty tek elektrondy formatta qabyldaýǵa kóshýge múmkindik berdi. Bul respondentter tártipin aıtarlyqtaı arttyrdy. Búginde esep-qısaptyń 97 paıyzy ýaqytyly tapsyrylady. Buǵan qosa, qoldanystaǵy zań biz joǵaryda atap ótken aqparatpen jumys isteýdiń eskirgen protsesin sıpattaıdy. Sondyqtan da ózgerister qajet. Zań jobasymen memlekettik statıstıkany damytýdyń tújyrymdamalyq baǵyttary aıqyndalǵan. Ol statıstıkalyq derekterdi avtomattandyrylǵan, barynsha tolyq jınaýdy, jedel óńdeýdi uıymdastyrýǵa jáne de eń bastysy sapasyn baqylaýǵa múmkindik beredi.
— Búginde statıstıka boıynsha qansha esep-qısap bar? Olar bir-birin qaıtalap otyr ma?
— 2022 jyly statıstıkalyq esep-qısap sany — 146. Munyń ústine statıstıkalyq esep-qısaptyń basym bóligi ózge memlekettik organdardyń esep-qısabyn qaıtalap otyratyn. Al bul respondentterge júktemeni aıtarlyqtaı arttyra túsetindigi anyq. 2023 jyly aqparattyq júıelerdi yqpaldastyrý esebinen olardyń sanyn 128-ge, al 2024 jyly 120-statıstıkalyq formaǵa qysqartýǵa múmkindik týdy. Zań jobasy qabyldanǵannan keıin formalardy qysqartý protsesi aıtarlyqtaı jedeldeı túsedi. Eseptemelerdi kásipkerlik sýbektileri, bıýdjettik uıymdar tapsyrady, saýalnamaǵa qarapaıym azamattar qatysady. Bul — júkteme. Al der ýaqytynda tapsyrmaǵany nemese kúmándi derekter úshin jaýapkershilik qarastyrylǵan. Biraq, qazirgi ýaqytta ákimshilik derekkóziniń derekter bazasynda jeke-jeke qurylym jáne jetildirýdiń túrli deńgeıi bar. Bul da olardyń yqpaldasýyn qıyndata túsedi.
Salalar boıynsha derekterdi retke keltirý jáne olardyń senimdiligin arttyrý úshin zań jobasynda el ekonomıkasy men tirshilikti qamtamasyz etýdiń barlyq salasy boıynsha ortalyqtandyrylǵan ulttyq tizilimderge quqyqtyq mártebe beriledi. Ulttyq tizilimder etalondyq derekter bazasy sııaqty bolady. Onda tek tazartylǵan, formatty-logıkalyq baqylaýdan ótken derekter ǵan saqtalady. Bul da derekterdiń sapasy men shynaıylyǵyna qatysty problemany sheshedi.
Ulttyq tizilimder túrli maqsattar úshin (memlekettik qyzmetter, bıznes orta men azamattardyń ózara is-qımyly) senimdi derekterdiń biryńǵaı derekkózi retinde bazaǵa aınalady. Osylaısha, túrli vedomstvolardyń memlekettik derekter bazasyndaǵy derekterdiń qaıtalaný problemasy sheshiledi, memlekettik organdarmen ózara is-qımyldyń kóptegen ákimshilik protsedýralary ońtaılandyrylady. Derekter qalaı jınalatyndyǵy da zań jobasymen reglamentteledi.
— Bankter, tabıǵı monopolııa sýbektileri, uıaly baılanys operatorlary qalyptastyratyn balama derekter jaıynda tolyǵyraq aıtyp berseńiz. Endi statıstıkany qalyptastyrý barysynda atalǵan derekterdi qoldanýǵa quqyqtyq múmkindik engizilmek. Osy ýaqytqa deıin bıýro olardyń derekterin qoldana almaıtyn ba edi?
— Jyldam ózgeretin jaǵdaıǵa jedel áreket etý úshin derektermen ýaqytyly qamtamasyz etý mańyzdy. Bul maqsatta balama derekkózderi qoldanylýy múmkin — tranzaktsııalyq belsendilik kórsetkishteri, júk tasymalynyń kólemi, elektr energııasyn tutyný, uıaly baılanys operatorlarynyń derekteri jáne shynaıy ýaqyt rejımindegi ózge de kórsetkishter.
Munan bólek, aqparattyq resýrstardy árbir qoldanýshy tsıfrlyq iz qaldyrady. Ol memlekettik, sonymen qatar balama derekkózderinde jınaqtala beredi. Bul derekterdi ózgelermen — jalpyǵa qoljetimdi nemese jeke derektermen ushtastyrǵanda jekelegen ındıkatorlardy shyǵarý, bıznes-modelderdi ázirleý nemese qazaqstandyqtardyń jalpy ıgiligi jolynda sheshimder qabyldaý úshin qajetti zańdylyqtardy ashýǵa mol múmkindikter beredi.
Búginde qupııalyq erejeleri men básekelestikke baılanysty sebeptermen, sonymen qatar aqparattardy alý jáne almasýmen baılanysty shyǵystardyń saldarynan atalǵan derekterge qoljetýde shekteýler bar. Bul rette balama derekkózeri qazirdiń ózinde halyqaralyq tájirıbede belsendi túrde qoldanylady. Zań jobasyn ázirleý barysynda biz dál osyndaı halyqaralyq tájirıbeni zerdelegen edik. Balama derekterdiń resmı statıstıkadan aıyrmashylyǵy jyldam ári kez kelgen ýaqytta qalyptastyrylady. Keleshekte, derekkózderine sapaly ári turaqty qoljetimdilik quptalǵannan keıin olar statıstıkalyq eseptemelerdiń aıtarlyqtaı bóligin almastyra alady. Balama derekterdi saraptamaǵa engizý birtindep júzege asyrylady. Olardy standarttaý, qaıtadan tekserý úshin kóp ózgertýler jasaý qajet. Degenmen, ýaqyt óte kele olar statıstıkanyń ajyrymas bóligine aınalady.
— Balama derekter qalaı alynbaq?
— Zań jobasynda bıýroǵa balama derekter ıelerimen derekterdi tegin, biraq tek statıstıkalyq maqsatta ǵana berý týraly kelisimder jasasý quziretin júkteý usynylady.
— Ulttyq statıstıka bıýrosy memlekettik organdar túzetin derekterge baqylaýdy qalaı júzege asyrmaq? Olardyń durystyǵy men naqtylyǵy qalaı tekseriledi?
— Sapany basqarý júıesi — bul ulttyq statıstıkanyń bir bóligi. Biraq, statıstıkalyq esep-qısap sapasy ǵana qamtamasyz etiledi jáne memlekettik aqparattyq júıelerdi jınaqtalatyn derekterdiń sapasyn baǵalaý tetigi joq.
Munymen mamandar — data-baqylaýshylar jumys isteıtin bolady. Derekterdiń sapasyn baǵalaý ólshemsharttary ázirlenedi. Sóz mynadaı 8 negizgi kórsetkish jaıynda bolyp otyr: naqtylyq, tolyqtyq, kelisýshilik, tolyqtylyq, ózektilik, biregeılik, durystyq jáne ýaqytylyq. Derekterdiń osy ólshemsharttardyń birine saı kelmeýi olardy kúmándi dep esepteýge negiz bolady.
— Statıstıka júıesi reformalanǵannan keıin qalaı jumys isteıtindigin naqty mysaldarmen aıtyp berseńiz…
— Qazirdiń ózinde úlken derekter operatorlarymen jáne kompanııalarmen — esep-qısaptyń avtomattandyrylǵan júıesin ázirleýshilermen seriktestik negizde statıstkanyń jekelegen salalarynda úlken derekterdi paıdalanýǵa qatysty birqatar ilki joba júzege asyrylyp jatyr. Búginde fıskaldyq chekter boıynsha baǵa statıstıkasyndaǵy ınflıatsııany qalyptastyrý úshin fıskaldyq derekter operatorynyń derekterin paıdalanýǵa qatysty pılottyq joba júrgizildi. Fıskaldyq derekterdi paıdalaný tutynýshylyq sebetine kóbirek taýar pozıtsııasyn qosýǵa múmkindik beredi, bastapqy aqparattyń tıimdiligi men sapasyn arttyrady, baǵalyq tekserýlerdiń joǵary jıiligin qamtamasyz etedi.
Buǵan qosa, bıýro ınternettegi baǵa derekterin avtomatty túrde jınaý jáne taldaý quralyn ázirledi. Damyǵan elderdiń kópshiligi baǵalardy tirkeý kezinde ınternet-saıttardyń betterinen derekterdi skanerleý jáne alý sııaqty balama derekkózderin qoldanady. Baǵalardy tirkeýdiń qoldanystaǵy tetigi fıskaldyq derekter operatorlarynyń derekteri negizinde avtomattandyrylǵan monıtorıngke aýystyrylatyn bolady. Aýyl sharýashylyǵyndaǵy baǵa ındeksterin, ónerkásiptegi óndirýshilerdi, kóterme saýdany, eksporttyq jetkizilimderdi qurý kezinde paıdalaný múmkindigi úshin elektrondyq shot-faktýralardyń derekterine taldaý júrgizildi.
Qyzmetkerlerdiń sany men halyqtyń jumyspen qamtylýy týraly derekterdi qalyptastyrý protsesi mindetti zeınetaqy jarnalaryn aýdarý negizinde kórsetkishtermen tolyqtyrylady.
Mobıldi pozıtsııalaý derekteri týrızm jáne kóshi-qon boıynsha qoldanystaǵy statıstıkalyq derekterge mańyzdy qosymsha bolady. Qazirdiń ózinde derekterdi jınaý jáne óńdeý úshin jasandy ıntellekt tehnologııalary qoldanyla bastady. Ýaqyt óte kele bul múmkindikter tek keńeıe túsedi.
— Suhbatyńyzǵa raqmet!
