Memlekettik til - Qazaqstan halqynyń rýhanı negizi - M.Sabyr
Onyń aıtýynsha, Elbasynyń «Ult jospary - qazaqstandyq armanǵa bastaıtyn jol» maqalasynda «Qazirgi zamanǵy álemde barlyq damyǵan memleketter - birtutas ulttar. Olar biryńǵaı ekonomıkalyq, saıası jáne mádenı ret-tártippen ómir súredi» dep kórsetilgen. Endigi uly meje - Qazaqstan halqyn birtutas ult retinde qalyptastyrý. Adamzat jaralǵaly beri talaı ult qalyptasty, jaýgershilik zamanda joıyldy, ózge ultqa sińip ketti degendeı, nebir jaǵdaılar boldy. Qudaıǵa shúkir, qazaq ulty ózegin ǵasyrlar qoınaýyna tartyp, sózi joǵalmaı, ózi joǵalmaı, búginge jetti. Búginde qazaq ulty - Qazaqstan Respýblıkasynyń negizin quraýshy ult. Sonymen qatar sońǵy ǵasyrlardaǵy aýmaly-tókpeli zamandarda Qazaq elin kóptegen ult ókilderi qonystanǵany belgili. Bul kóptúrlilik elimizdiń ereksheligi deýge bolady. Elimizdegi qazaq ulty men dıasporalar Qazaqstan halqyn quraıdy. Eldegi halyqty qazaq jurty, qazaq eli dep jalpylaı ataý qalyptasyp keledi. Biraq ta «qazaq eli», «qazaq jurty» uǵymdary qazaq ulty paradıgmasyn almastyra almaıdy. Ult uǵy-
my qazaqtyń tildik, etnogenetıkalyq, mádenı, áleýmettik-ekonomıkalyq birtutastyǵynyń belgisi. Álemdegi damyǵan memleketterdegi sııaqty memleket halqyn birtutastandyrý úshin Qazaqstan azamaty, Qazaqstan halqy kategorııalaryn qazaq ulty mańyna toptastyrý, birtektilendirý qajettiligi týyndap otyr. Bul jerde respýblıka halqynyń 65 paıyzyn alyp otyrǵan etnogenetıkalyq tegi bar, el ıesi, jer ıesi qazaq ulty gegemondyq ról atqarady.
Qazaq tili, ádebıeti, óneri, mádenıeti, tarıhy memlekettik biriktirýshi ıdeıalarǵa, ulttyq ıdeıaǵa aınalýy qajet. Barlyq halyqtar qazaq ultynyń mańyna toptasqanda ǵana búgingi birtutas ult uǵymy etnosaıası shyndyqqa aınalady.
Elbasy N. Á. Nazarbaev «Tarıh tolqynynda» kitabynda «Biz óz memlekettigimizdi uzaq merzimge qurǵymyz kelse, onda halyq rýhanııatynyń bastaýlaryn túsingenimiz jón» dep atap kórsetti. San ǵasyrlar boıy qalyptasqan qazaqtyń ulttyq mádenıeti Qazaqstan Respýblıkasynyń barlyq azamattaryn biriktirýge de, birtektiligimizdi nyǵaıtýǵa da qudireti jetedi. Órkenıet halyqaralyq uǵym bolsa, mádenıet - ulttyq kategorııa. Rýhanı mádenıet ulttyń til, tarıh, aqyl-oı estetıkasy, qundylyqtar jıyntyǵy. Rýhanı mádenıettiń basty tiregi - til. Qazaq tili, búgingi memlekettik til - azamattyq jáne mádenı birtektilik jasaýǵa tikeleı aparatyn dańǵyl jol. Memleket - turǵyndar jıyntyǵy, saıası bılik, ekonomıkalyq júıe ǵana emes, sonymen birge tildik keńistik te. Qandaı da bolsyn bir tildiń keńistigi, álbette bir mádenıettiń keńistigin jasaıdy. Qazaqstanda qazaq tili qazaq mádenıetiniń keńistigin jasap keledi, jasaı da beredi. «Biz barsha qazaqstandyqtardy biriktirýdiń asa mańyzdy faktory retinde memlekettik tildi odan ári damytý úshin barlyq kúsh-jigerimizdi jumsaýǵa tıispiz», - dep Elbasymyz atap kórsetti. Sonymen qatar Nursultan Ábishuly memlekettik tildi meńgerý táýelsizdiktiń orasan zor jetistigi dep aıryqsha atady. Memlekettik tildi biletin qazaqstandyqtar sanyn 2020 jylǵa qaraı 95 paıyzǵa jetkizý mindetin qoıdy. QHA-nyń XXII sessııasynda Elbasy naqty aıtty: «Kez kelgen ult, memleket - bul, birinshi kezekte, onyń biregeı memlekettik tili». Elimizde memlekettik til saıasaty syndarly júrgizilip keledi. Degenmen memlekettik til barlyq salada óz deńgeıinde qoldanylmaı turǵanyn jasyra almaımyz.
Elbasynyń bastamasymen qurylǵan Qazaqstan halqy assambleıasy etnosaralyq jáne konfessııaaralyq tatýlyqty qamtamasyz etip otyrǵan saıası ınstıtýtqa aınaldy. Yntymaq pen jasampaz eńbektiń arqasynda Táýelsizdiktiń 25 jyldyq mereıtoıyn tolaǵaı tabystarmen qarsylamaqpyz. Nesibe birlikpen artady, yntymaqqa yrys bitedi degen osy.
Elbasy atap kórsetkenindeı, «Qazaqstan halqy assambleıasy el halqynyń memlekettik tildi meńgerýge baǵyttalǵan jalpyulttyq úrdisine bastaýshy bolýy tıis». Qazaqstandyq birtutas ulttyń tili memlekettik til bolý kerek. Son-
da ǵana Máńgilik el ulttyq ıdeıasynyń qanaty bekı túsedi.
Sońǵy jyldar Prezıdentimiz usynǵan «Úsh tuǵyrly til» saıasaty qoǵamda qyzý pikirtalas týdyryp turǵany aqıqat. Elimizdiń damyp, órkendeýi úshin bolashaq urpaqtyń birneshe tildi meńgergeni quptarlyq is. Memlekettik til orys, aǵylshyn tilderiniń kóleńkesinde qalyp qoımaı ma degen kúdikke Elbasy: «Qazaq tili úsh tildiń bireýi bolyp qalmaıdy. Úsh tildiń birinshisi, negizgisi, bastysy, mańyzdysy bola beredi» - dep eskertti. Degenmen, Bilim jáne ǵylym mınıstrligi tarapynan usynylyp jatqan orta bilim men joǵary bilim salasyndaǵy reformalar pedagog mamandardy da, ata-analardy da alańdatyp otyrǵany shyndyq. Ásirese, balabaqshadan bastap úsh tildi úıretemiz dep kirisip ketkender de bar. Menińshe, bul úlken qatelikke, ókinishke uryndyrýy múmkin. Úsh tildi tolyq bilmeıtin, rýhanı turǵydan kemtar, ulttyq tamyrdan qol úzgen máńgúrt urpaq daıyndasaq, ata-babanyń arýaǵy, keler urpaqtyń qoly bizdiń jaǵamyzda keter. Qazaq qoǵamynda qazaq-orys qostildiligi jaqsy damyǵan, kerisinshe orys-qazaq qos tildiligi kenjelep damýda. Saıasattyń yqpalymen júrgizilgen eki tildiliktiń paıdasyn da, zııanynda kórip otyrǵan qazaq ulty. Bir jaqty júrgizilgen til saıasatynyń kesirinen ultymyz taza qazaq, shala qazaq, ada qazaq bolyp bólinip, bir-birimizdi túsinbeı júrmiz. Ótkenniń ókinishin eskerip, tarıhtan taǵylym alyp, taǵy kemshilikter jibermeýdi oılaýymyz kerek. Elbasy sózine júginsek: biz tilimizden de, dilimizden de aıyrylyp qala jazdaǵan ult emespiz be.
Qazaq balasy ana tilinde oqyp, dúnıetanymy týǵan tilinde qalyptassa ǵana elim deıtin azamat ósip shyǵady. Ultqa qyzmet etý bilimnen emes, minezden (Á. Bókeıhan). Minez, adamı bolmys ózekti janǵa ana tilmen darıdy. Al ekinshi, úshinshi tilder qosymsha aqparat kózi, qatynas quraly. Ana tilimen, ana sútimen kirmegen aqyl oı, bilim tana sútimen kirmeıdi. Qaı tildi qaı jastan, qaı synyptan bastap oqytýdy psıhologııalyq jáne pedagogıkalyq turǵydan zerdelep baryp bastaý kerek. Bul máselege pedagog mamandar óz kózqarastaryn bildirýi qajet dep oılaımyn. Sonymen qatar akademık A. Jumádildaevtyń «Eger biz jaratylystaný ǵylymdaryn tek aǵylshyn tilinde ótkizemiz desek, onda biz tilden aıyryldyq dep esepteńiz» degen sózi shyndyq. Bul áreket: qazaq tilin ǵylym salasynan yǵystyryp, otbasy tili deńgeıine túsirý. Ǵylym óz tilińde bolǵanda ǵana juǵymdy, túsinikti bolady. Qazaq tiliniń ádebı, ǵylymı áleýeti ushan-teńiz. Ókinishke oraı, kezinde V. Radlov, S. Malov sııaqty uly ǵalymdar tamsanǵan, tańdanǵan baı tildiń múmkindigin ózimiz qoldana almaı otyrmyz.
«Ádebıet pen óner uly bolmaı, ult uly bola almaıdy» dep Ǵabıt Músirepov eskertken. Qazaq ádebıeti álemdik ádebıetke úlken úles qosty. Ádebı tilimizdiń 15 tomdyq túsindirme sózdigin jaryqqa shyǵardyq. Mundaı mol sózdik qory bar ulttar álemde az. Qazaq tili - elimizde azamattyq jáne mádenı birtektilik jasaýǵa tikeleı úles qosa alatyn asa zor rýhanı qubylys. Tilimizdiń orasan múmkindigin barynsha paıdalana almasaq, kiná tilden emes, ózimizden, nemquraılyǵymyzdan jáne til saıasatynyń tolyqqandy júrgizilmeýinen dep aıta alamyz.
Prezıdenttiń tikeleı basshylyǵymen álem elderinde bolmaǵan erekshe baǵdarlama «Mádenı mura» baǵdarlamasy dúnıege keldi. Kóptegen ádebı, mádenı, etnografııalyq, tarıhı-arheologııalyq muralarymyz, jádigerlerimiz ortaǵa oraldy. Táýelsizdik tusynda óner qoǵamdyq oı-sanany oıatýshy, baǵyttaýshy qubylys dárejesine kóterildi. Ásirese, aıtys óneri qazaq mádenıetiniń estetıkalyq, etıkalyq jáne demokratııalyq sıpatyn pash etti. Jyrshylar, kúıshiler, termeshiler baıqaýlary tarıhı tamyrdyń únin qulaqqa estirtti. «Qazaqtyń myń áni», «Qazaqtyń myń kúıi» sııaqty elektrondyq nusqada shyǵarylǵan jınaqtar qazaq mádenıetiniń tolyqqandylyǵyn kórsetti. Osynyń bári qoǵamymyzǵa ulttyq, azamattyq birtektilikti qalyptastyrýǵa úles qosýda. Rýhanı mádenıettiń taǵy bir basty ustyny - ult tarıhy, memleket tarıhy. Belgili antropolog ǵalym, akademık Orazaq Smaǵulov dáleldegendeı, «Qazaq halqy jáne onyń tegi antropologııalyq turǵydan 4 myń jyl jasap kele jatqan birtutas, bólýge kelmeıtin antropologııalyq ujym, gomogendik popýlıatsııa, ıaǵnı bıologııalyq, genetıkalyq ulttyq birlikte». Minekeı, yqylym zamannan enshisi bólinbegen, irgesi ajyramaǵan, keregesi ydyramaǵan qazaq jurtynyń tarıhı tamyry tym tereńde. Ótken jyly Qazaq handyǵynyń
550 jyldyǵyn atap óttik. QR Prezıdenti N. Nazarbaev «1465 jyl sultandar Kereı men Jánibek alǵash ret handyq quryp, bizdiń tarıhymyz qazaq memlekettiligin osy kezden bastaıdy. Múmkin, bul termın bizdiń qazirgi túsinigimizdegi, búgingi shekaramyzdaǵy búkil álemge tanymal jáne bedeldi bolǵanymyzdaı memleket bola almaǵan da shyǵar. Biraq sol zamandaǵy basqa barlyq memleketter týraly da osylaı aıtýǵa bolady. Eń mańyzdysy, sol kezde memleketimizdiń negizi qalanǵandyǵy, al bizderdiń ata-babalarymyzdyń uly isterin jalǵastyrǵanymyz» , - degen edi. Búgingi Uly dala eli bolyp otyrǵan táýelsiz Qazaqstan - ejelgi zamanǵy memlekettilikti qaıta jandandyryp otyrǵan jasampaz el. Qazaq ulty tarıhy men Qazaqstan tarıhynan elimizdi mekendep otyrǵan basqa ult ókilderi bóline almaıdy. Sońǵy 2-3 ǵasyrda ortaq tarıhı kezeńderdi bastan keshtik. Patshalyq ımperııanyń otarlyq saıasaty, Qazan tóńkerisi, Keńes úkimeti jyldary, Uly Otan soǵysy, Keńes odaǵynyń ydyraýy, Egemen Qazaqstannyń nyǵaıý jolyndaǵy saıası kúrester, bunyń bári - ortaq tarıh. «Tarıhty qurmettemeseń, bolashaq seniń mańdaıyńa tas laqtyrady» - deıdi ǵalymdar. Qazaqstan halqynyń ókili ózi mekendegen el men jer tarıhyna nemquraıly bolmasqa tıis. Ortaq tarıh - bizdi eldikke, memleketshildikke bastaıtyn jol.
Ár túrli kózqarastar men múddelerdi úılestirý, memlekettiń turǵyndaryn memlekettiń azamatyna aınaldyrý, Qazaqstan halqyn birtekti, birtutas ultqa aınaldyrý - bizdiń eń basty maqsatymyz bolýy kerek. Halyq birtutas ult bolmaı, jer tutas bolmaıdy. Endigi jerde qazaq ulty bas bolyp óziniń yntymaq birligin kórsetip, basqa etnostardy aınalasyna toptastyryp, shyn máninde, eldiktiń tutastyǵyn qamtamasyz etetin sharalardy jalǵastyra berýi tıis.
QR Konstıtýtsııasynyń 2-babynda: «Qazaqstan Respýblıkasy - Prezıdenttik basqarý nysanyndaǵy birtutas memleket» delingen. «Qazaqstan - 2050» Strategııasynda aıtylǵanyndaı, «Qazaqstan - biregeı el... Biz kóp ultty sıpaty bar, birtutas elmiz». Bizde kóp ulttar emes, shyn máninde, zań tilimen aıtsaq, kóp ult ókilderi ǵana turady, olardyń keıbir memleketterdegideı ózderiniń jeke qurylymdary men mártebeleri joq. Biz Konstıtýtsııada kórsetilgendeı, birtutas elmiz. Biz Qazaqstanda130 ulttyń ókilderi turady dep daýryǵýdy qoıýmyz kerek. Qazaqstan halqy bir etnomádenı keńistik te, biregeı tildik keńistikte ómir súrgen de ǵana birtekti, birtutas, birbútin ultqa aınala alady. Bul turǵyda damyǵan Túrkııa, Frantsııa sııaqty elderdiń tájirıbesi bizge úlgi. Túrkııa azamaty - ol shyqqan tegine
qaramastan túrik ulty. Túrik tilimen, túrik mádenıetimen ómir súredi. Atatúriktiń myna sózin jadymyzda ustaǵan durys: «Men -túrik ultynanmyn deıtin adam bárinen buryn jáne mindetti túrde túrik tilinde sóıleýge tıis. Túrik tilinde sóılemeıtin adam óziniń túrik qaýymyna jáne túrik mádenıetine jatatynyn qanshama qaıtalasa da, buǵan sený durys bolmaıdy».
«Ókinishke oraı, bizdiń elde eshbir eldiń tájirıbesinde joq qubylys - memlekettik tildi bilmeıtin memlekettik qyzmetkerler laýazymdy qyzmetter atqaryp júr. Ábish Kekilbaevqa súıensek, tilsizdik atasyzdyqqa aparady, atasyzdyq otansyzdyq, otansyzdyq opasyzdyq, opasyzdyq ımansyzdyq. Strategııada «qazaq tili bizdiń rýhanı negizimiz» dep aıtylǵan, ıaǵnı memlekettik til - Qazaqstan halqynyń rýhanı negizi. Qazaqstannyń bolashaǵy qazaq tilinde», dedi M.Sabyr.