Medıtsına ǵylymdarynyń kandıdaty Jibek Joldasova vaktsınatsııanyń qajettigi men men skeptıkterdiń dálelderi týraly
Jibek Joldasova – dáriger-psıhıatr jáne psıhoterapevt, medıtsına ǵylymdarynyń kandıdaty, densaýlyq saqtaý salasynyń úzdigi, Nevrozdar men Altsgeımer aýrýlaryn emdeý ortalyǵynyń jetekshisi.
Jaqynda ol Facebook-te COVID-19 qarsy ımmýnıtettiń jáne osy indetke qarsy ekpeniń arasyndaǵy baılanys týraly post jarııalady, sondaı-aq barlyq qazaqstandyqtardy vaktsınatsııaǵa shaqyrdy. Jarııalanymdy júzdegen adam oqyp, eki júzden astam pikir jazyldy. Olardyń kóbi – alǵys sózder.
Biz dárigermen vaktsınatsııa jáne Qazaqstandaǵy jaǵdaı týraly áńgimelestik.
– Siz postta bedeldi ǵylymı jýrnaldardyń derekteri negizinde keste jasadyńyz. Bul aqparattyq alańdaǵy kóńil-kúıdi ózgertý áreketi, janaıqaı ma, álde adamdarǵa vaktsınatsııanyń paıdasyn naqty jáne túsinikti etip jetkizý joly ma?
– Men túsindirýge tyrystym. Áleýmettik jelilerdegi baǵytty baıqaǵanda: «Qudaıym-aı, birdeńe isteý kerek» dep oıladym. ıAǵnı, men keıde, keminde jylyna bir ret, bes-alty jyl qatarynan vaktsınalar týraly jazyp turamyn. Búginde KVI-ge qarsy vaktsınatsııa asa ózekti. Onyń ústine, bul taqyryp boıynsha aqparat kóp, ol únemi jańartylyp otyrady. Jańa, áldeqaıda naqtyraq málimetter paıda bolady jáne bir jyl buryn bolǵan nárse durys bolmaýy múmkin. Barlyq osy derekterdi únemi oqyp, zerttep otyrý kerek.
– Koronavırýs týraly jańa jáne jańa ǵylymı málimetterdiń paıda bolýyn vaktsınatsııaǵa qarsy adamdar da dálel retinde qoldanylady. Olar pandemııa bastalǵanda bir aqparat, al qazir ol basqasha bolsa, ıaǵnı bul ótirik dep oılaıdy. Mysaly, vırýstyń zattyń betinde qansha ómir súre alatyndyǵy týraly málimetter ózgerdi. Bul osy jaıly barlyq aqparat shynaıy emes degendi bildire me?
– Vırýstardyń belgili bir berilý joldary bar. Mysaly, koronavırýs tobyna jatatyndar aýa tamshy joldarymen ótedi. 2000 jyldardyń basynda SARS, SARS jáne MERS vırýstary boldy. Biraq MERS vırýsyn qalaı jeńgeni týraly oqıǵany bári umytyp qaldy. Ol kezde vırýstyń bastapqy kózi – túıeler tabyldy. Olarǵa ekpe jasalǵan soń ınfektsııa basyldy. Bul keremet emes pe? Al qazir vırýs mýtatsııaǵa ushyrap, adamnan adamǵa juǵatyn dárejege jetti. Biraq endi ózimiz egilýimiz kerek, ony bári birdeı túsinip otyrǵan joq –endi túıelerdiń esh qatysy joq. Qandaı da bir sebeptermen, bul derekterdi qarapaıym adamdar esh jerde aıtpaıdy, al ǵalymdar bul týraly jaqsy biledi. Antıvaktsınatorlar vaktsınalar tym qysqa merzimde jasaldy jáne bárimiz tájirıbege qatysyp jatyrmyz, «Men –ańyzbyn» fılminiń stsenarııin qaıtalap jatyrmyz dep málimdeýde. Іs júzinde koronavırýstyq ınfektsııa burynnan belgili, ol ótken ǵasyrdyń ortasynda shyqqan. Buryn onyńmen balabaqshalarda balalar jıi aýyratyn – ol jeńil ótetin, belgileri sýyq tıgendegideı, tumaý kezindegideı. ıAǵnı, ádettegi koronavırýstyq ınfektsııa aramyzda burynnan bar. jáne ol óte egjeı-tegjeıli zerttelgen. Sonymen qatar, koronavırýstar týdyrǵan SARS-tiń paıda bolýy ımmýnologııa men vırýsologııaǵa serpin berdi. Shamamen 20 jyl buryn olarǵa qarsy vaktsına ázirlene bastady. Qazir bul derekter sál modıfıkatsııalandy. Sondyqtan vaktsınany jasaýǵa az ýaqyt ketti jáne ony erte tirkeýge ruqsat etildi. Nege osyny túsingileri Bul da paradoks.
– Vaktsınalardyń klınıkalyq synaqtary salystyrmaly túrde qysqa ýaqytqa sozyldy jáne saldary túgel zerttelmeýi múmkin degen dálelderge ne aıtasyz? Keıbireýler tipti vaktsınatsııa balalar men keıingi urpaqqa áser etýi yqtımal dep, vaktsınatsııadan keıin eshqandaı jaman áser bolmaıtynyna kepildik berýdi suraıdy.
– Medıtsınada kepildik berý jaǵdaıy óte qıyn. Ásirese, juqpaly aýrýlarǵa qatysty, vaktsınatsııa – bul aýrýdyń aýyr aǵymynyń aldyn alýdaǵy eń úlken kepil bolyp tabylady. Biz sheshek, qyzylsha, polıomıelıt, kókjótel, tyrysqaq jáne basqa da pandemııa men indetterdi bastan ótkerdik. Búgingi tańda vaktsınalar jetildirilýde jáne bul úlken jetistik. Olar jaqsartylyp, adamdar úshin qaýipsiz jáne tıimdirek bolýda. Árıne, sterıldi ımmýnıtet qalyptastyratyn vaktsınalar da bar, onda adamnyń ımmýnıteti oǵan qarsy egilgende ınfektsııany birden joıady. Ókinishke oraı, koronavırýsqa qarsy sterıldi ımmýnıtet joq. ıAǵnı, vaktsınatsııadan keıin vırýsty jeńe alatyn adamdar bar, al keıbireýleri aýrý juqtyryp alady, biraq ol jeńil túrde ótedi. Bul jerde eshkim de tolyqtaı kepildik bermeıdi. Biraq statıstıka bar jáne oǵan qarasaq, delta shtammyna qarsy tıimdilik 88% kóremiz. Bul keremet kórsetkishter. Qazir aqparattandyrylǵan kelisim beriledi. Mysaly, júrekke operatsııa jasamas buryn naýqasqa: «júregińizdiń jaǵdaıy osyndaı, operatsııanyń sátti ótý múmkindigi 85% quraıdy», – deıdi. Vaktsınalarmen de solaı – resmı, dáleldengen tıimdilik bar.
– Vaktsınatsııaǵa qarsy adamdar álemde vaktsınatsııadan keıin kóptegen asqynýlar tirkelgenin alǵa tartady. Mysaly, amerıkalyq VAERS jáne brıtandyq Yellow Card sııaqty jaǵymsyz reaktsııalardy baqylaý júıelerine súıenedi. Bul platformalarda aıtylǵan asqynýlar árdaıym vaktsınalarǵa baılanysty bola bermeıtini belgili. Biraq olardyń sany alańdaýshylyq týdyrady. Osy sııaqty habarlamalarǵa nazar aýdarý qajet pe?
– Vaktsınatsııaǵa qarsy adamdarda izdeý máselesi bar. Olar ádette izdeý júıelerine «Vaktsınanyń janama áserleri» dep ádeıi jazady. Mundaı izdeý ǵylymı negizdelmegen. Eger vaktsınanyń naqty janama áserlerin bilgimiz kelse, onda keńirek izdeý kerek. ıAǵnı, jalpy vaktsınatsııany. Sonda kóptegen shynaıy zertteýlerdiń negizinde shyn máninde ne bolǵany, neniń joqqa shyǵarylǵanyn, neniń sol qalpy qalǵanyn kórýge bolady. Eger vaktsına kem degende bir ret eleýli zııan keltirse, onda, árıne, onyń shyǵarylymy toqtatylady. Kóptegen dári-dármekpen solaı boldy, sonyń ishinde vaktsınalarmen, bul olardy jetildirý úshin jasaldy. Farmatsevtıka da medıtsına sııaqty zııan keltirý úshin jasalǵan joq. Medıtsınanyń «zııan keltirme» degen negizgi qaǵıdasy barlyq óndirýshiler, barlyq dárigerler men medıtsına qyzmetkerleri úshin saqtalady. Bul postýlat, árbir dárigerdiń jadynda. Sondyqtan qandaı da bir zaqymdaıtyn agent bólinse, dárilik zattar, vaktsınalar óndiriske jiberilmeıdi. Sondyqtan, aqparatty keńirek izdegende, biz neǵurlym tolyq sıpattama alamyz jáne qandaı jaǵdaılardyń asyra silteýshilik, al qaısysy sáıkestik bolyp tabylatynyn túsinemiz. Biraq antıvaktsınatorlar naq osylardy izdeıdi. Eger mundaı skeptıkti, mysaly, aýrýhanaǵa jibersek, ol sol jerden vaktsına alǵan, biraq aýyryp qalǵan naýqasty tabady. Naq sol adamnan vaktsınanyń qorǵamaıtynyn kórsetý úshin suhbat alady. Al vaktsınatsııalanbaǵan basqa naýqastar, ıaǵnı 99% antıvaktsınator úshin bos oryn bolyp qalady. Bul bir jaqty oılaý. Aqyr sońynda, Jerdiń jazyq ekenine senetin de adamdar bar. Olardyń da osy teorııany dáleldeý ádisteri bar. Mundaı birjaqty tásildi kez kelgen saladan tabýǵa bolady.
– Adamdardyń kóbi vaktsına DNQ-ǵa áser etýi múmkin jáne onyń saldary keıingi urpaqtan baıqalady dep sanaıdy. Dáriger, maman retinde bul teorııalyq turǵydan bolsyn, múmkin be, aıta alasyz ba?
– Zamanaýı tehnologııalar adamnyń DNQ-n ózgertýge múmkindik bermeıdi. Bizdiń aǵzamyzda trıllıondaǵan jasýsha bar. ıAǵnı, adamdy ózgertý úshin ár jasýshanyń DNQ ózgertý kerek. Muny qalaı jasaýǵa bolady – ázirge naqty jaýap joq. Al tiri vırýs ár jasýshaǵa enip, sol jerde kóbeıedi. Qazirgi zamanǵy vaktsınalarda tiri vırýs joq, ásirese vektorlyq jáne mRNQ vaktsınalarynda. Olardyń quramynda bul vırýstyń kishkene bóligi bar, bul aǵzada antıdeneler qalyptastyrady. ıAǵnı, bul jaǵdaıda genetıkalyq ózara árekettesý múldem joq.
– Degenmen, adamdardyń kóbi COVID-19 jeńil aýyrǵan adamdary kórip, vaktsınatsııadan góri aýyryp, ımmýnıtet qalyptastyrǵan qaýipsiz dep sanaıdy. Mundaı kózqaras qanshalyqty durys?
– Adam jaı aýyrǵan kezde ımmýnıtet paıda bolady, ol belgili bir vırýsqa qarsy jumys isteıdi. Eger kelesi joly dál sol vırýs aǵzaǵa ense, olar uqsas bolsa, onda antıdeneler oǵan tótep berýi múmkin. Bul rette antıdenelerdiń bolýy ımmýnıtettiń aýrýǵa qarsy tura alatynyna kepildik bermeıdi. Aýrýdy qaıta juqtyrý jaǵdaılary búkil álemde tirkelýde. Ǵalymdar olardy zerttep, taldap, vaktsınadan alynǵan ımmýnıtet jaqsyraq degen pikirge keldi, óıtkeni ol is júzinde mýtatsııalanbaıtyn spaık aqýyzyna antıdeneler qalyptastyrady. Eger kelesi joly aǵzaǵa delta, lıambda nemese basqa bir nusqasy ense, onda osy spaık aqýyz antıdeneleri vırýstyń kez kelgen mýtatsııa túrinen qorǵaı alady. Sondyqtan vaktsınadan keıingi ımmýnıtet árdaıym aýyrýdyń nátıjesinde alynǵan ımmýnıtetke qaraǵanda áldeqaıda jaqsy.
– Psıhoterapevt retinde vaktsına saldyratyn nemese vaktsınalanǵan, biraq týystary men tanystarynyń tarapynan jaǵymsyz jáne alańdatarlyq eskertýlerge tap bolǵan adamdar ne isteýi kerek, aıta alasyz ba? Mysaly, vaktsına bedeýlik týdyrady nemese DNQ ózgertedi dep adamdy ekpe almaýǵa kóndirse...
– Eger áleýmettik jeliler týraly aıtar bolsaq, onda pikirlerge jaýap bermeýdi úırenýińiz kerek. Kim jazsa da, jaýap berýdiń qajeti joq. Ary ketse, ony buǵattaýǵa bolady. Eger tanys adamdar men týystarǵa kelsek, onda bul olardyń tıisti aqparatqa qol jetkizbeýiniń nátıjesi ǵana ekenin túsiný kerek. Olar aqparatty fıltrden ótkizbeıdi, biraq dálelder úshin haıp jańalyqtardy paıdalanady. Al resmı medıtsınalyq bazany qarap, shyn máninde ne bolyp jatqanyn oqyp shyqsańyz – esh kúmán qalmaıdy. ıAǵnı, sizdi bedeýlik jáne basqa da qaýip-qaterlerge baılanysty vaktsınatsııadan bas tartýǵa kóndirmek bolǵan adamdar shynaıy aqparatty maqsatty túrde izdemeıdi. Bul yńǵaıly – aýyzben aıtý ońaı, ásirese osyndaı jaǵymsyz jańalyqtardy. Bul rette resmı statıstıkany eshkim de elemeıdi. Sońǵy táýlikte bizde 160 adam qaıtys boldy. Almatyda sońǵy táýlikte 700-ge jýyq adam aýrýhanaǵa jatqyzyldy! Budan da artyq bolýy múmkin. Aýrýhanalardan reportajdardy jıi kórsetip, onda adamdarmen, dárigerlermen ne bolyp jatqanyn kórsetý kerek. Áıtpese, vaktsınatsııaǵa qarsy adamdar nasıhattaıtyn kontent munyń bárin joqqa shyǵarady. Olar óz oılaryn emotsıonaldy túrde jetkizedi, al adamdar oǵan senedi.
– ıAǵnı, emotsııalar – adamdardy kez kelgen nársege kóndirýdiń senimdi tásili, solaı ma?
– Árıne. Qazir emotsıonaldy ıntellekt kýrstary nege tanymal? Sebebi bul massalardy basqarýdyń keremet quraly. Aqparat neǵurlym emotsıonaldy jetkizilse, soǵurlym jaqsy este qalady. Altsgeımer aýrýymen aýyratyn jáne este saqtaý qabileti buzylǵan patsıentterimde de ámbebap formýla bar: eger aqparat emotsııamen usynylsa, jaǵymdy-jaǵymsyz bolsyn, báribir, ol ony esinde saqtaıdy. Nege Altsgeımer aýrýyna shaldyqqan adamdar bylapyt sózderi bar ólender men taqpaqtardy jeńil este saqtaıdy? Sebebi emotsııalar qosylady. Deni saý adamdar úshin bul absolıýtti formýla – bireýdiń emotsııasyn kórgennen keıin biz olarǵa ońaı aralasamyz.
Jibek Joldasovanyń túpnusqa jarııalanymymen myna silteme boıynsha tanysýǵa bolady.
Sondaı-aq, Jibek Joldasovanyń «Polıton» pikirtalas klýbyndaǵy beıne suhbatyn kórýdi usynamyz.
