Májilis depýtaty Jeksenbaı Dúısebaev:Ótken tarıhtan sabaq alý úshin jas urpaq halyqtyń basynan keshken qaıǵyly náýbetti júrekpen uǵyna bilý qajet
Eger 1930 jyldardaғy nәýbetter bolmaғanda, 1989 jyly қazaқ halқynyң sany tabıғı өsim boıynsha 32 mıllıonnan asyp tүsýge tıisti eken. Jәne bir derekter keltirýge bolady. Tarıhshylardyң zertteýine sүıensek, 1921-54 jyldar aralyғynda bұrynғy Keңester odaғynyң 3 mln 777 myң adamy jappaı jazalaýғa ұshyraғan. Onyң 642 myңy eң aýyr үkimge, ıaғnı, өlim jazasyna kesilgen eken! Қazaқstanda 100 myңnan astam adam stalındik қýғyn-sүrginge ұshyrap, onyң 25 myңnan astamy atý jazasyna kesilipti. Eң kөp adam shyғyny bizdiң elimizde bolypty. Mәjilis depýtaty Jeksenbaı Dүısebaev stalındik қýғyn-sүrginge қatysty өz oılaryn ortaғa saldy.
- Jeksenbaı Қartabaıұly, әr eldiң, әrbir halyқtyң basynan keshken қasireti bolady. Қazaқ halқy өtken ғasyrdyң 30 jyldary nebir nәýbetterdi bastan keshirdi. Bizdiң elimizde mamyrdyң 31-i қýғyn-sүrgin құrbandaryn eske alý kүni. Bұl 1997 jyly Elbasynyң Jarlyғymen bekitildi. Osy bir қasiretti kүnge oraı Sizdiң pikiriңiz?
- Shetelderdiң tarıhyna kөz salsaқ, Keңes үkimetindeı өz halқyn өzi jappaı қyrғan memleket joқ shyғar. 1937 jyldary el ishindegi azamattar «Halyқ jaýy» degen jaman atқa taңylyp, jazyқsyz sottaldy, үshtik sotynyң sheshimimen dereý atyldy. Қansha arystarymyzdyң sүıegi қaı jerde қalғany әli kүnge belgisiz. Әsirese, oқyғan, bılik basynda қyzmet istep jүrgen azamattar jappaı қýғynғa ұshyrady. Olardyң өzderi ғana sottalmaı, әıelderi de tүrmege jabyldy. Balalary jan-jaққa toz-toz bolyp ketti. Bylaısha aıtқanda, baқyty ұıyp otyrғan talaı shaңyraқtyң tөbesi ortasyna tүsti.
- Otbasy mүshelerin tүgel jazalaý basқa eshbir elde bolmaғan ғoı, solaı ma?
- Iә, bұl halyқtyң basyna tүsken nәýbet boldy. Ol tarıhta stalındik repressııa degen ataýmen қaldy. Bizdiң elimiz қýғyn-sүrginge ұshyraғandardy mamyrdyң 31-inde eske alý kүni dep belgiledi. Men mұny өsip kele jatқan jas ұrpaқ үshin қajet dүnıe dep esepteımin. Jazyқsyz құrban bolғandardy eske alý kүni eldiң basyna mұndaı kүn týmasyn, endi қaıtalanbasyn, halyққa қasiret bұlty үıirilmesin degen nıetten týғan. Aқmola oblysynyң bұrynғy Malınovka mekeni қazir Aқmol aýyly dep atalady. Mұnda 1937 jyly ashylғan «26-nүkte» degen «ALJIR» tүrmesi boldy. «ALJIR» bolýy «Akmolınskıı lager jen ızmennıkov Rodıny» degen ataýdan shyққan. Bұl meken Astana қalasynan 20 shaқyrym jerde ornalasқan. 2007 jyly қaңtarda Tselınograd aýdanynyң ortalyғy sol Aқmol aýylyna kөship bardy. Men ol kezde atalғan aýdannyң әkimi edim. Memleket basshysy Nұrsұltan Nazarbaev қýғyn-sүrginge ұshyraғandarғa sol aýylda eskertkish keshenin ornatyp, mұrajaı ashý jөninde bastama kөterip, tapsyrma berdi. Mұrajaı keshenin salý jұmysy Aқmola oblysy men Astana қalasy jәne Tselınograd aýdanyna jүkteldi. Mұrajaı kesheni 2007 jyldyң naýryzynda bastalyp, mamyrdyң soңynda bitti. 31 mamyrda Elbasy өzi baryp, ashқan bolatyn. Ol este қalarlyқ kүn boldy. Keshende «Saıası қýғyn-sүrgin jәne totalıtarızm құrbandarynyң «ALJIR» memorıaldy-mұrajaı kesheni. Қazaқstan Respýblıkasynyң tұңғysh Prezıdenti Nұrsұltan Әbishұly Nazarbaevtyң bastamasymen salynғan» dep tasқa oıylyp jazylғan belgi bar. Jazyқsyz azapқa tүsken analardyң ғұmyryn sýrettegen mұrajaı keshenin kөrgen adamnyң jүregi shymyrlamaı tұra almaıdy.
- 1937-38 jyldardaғy oқıғalarғa 70 jyldan astam ýaқyt өtti. Mұrajaı keshenine materıaldar қaıdan jınaldy?
- Birқatary jergilikti jerden tabyldy. Mұraғattardan alyndy. Elimizdiң mұrajaılarynan jınaldy. Jazғan hattary, azapty jyldardaғy sýretteri saқtalғan. Әli de materıaldar jınalý үstinde. El arysy bolғan adamdardyң әıelderi men balalary osynda tұtқynda ұstalғandyғy jaıly mәlimetter kөp jınaldy. 1950 jyldarғa deıin ALJIR-de naқty 8 myңdaı adam otyrғany jөninde derek bar. Onyң birқatary osy jerde baқılyқ bolғan. Dәl osyndaı tүrme Қaraғandy oblysynda boldy, ol «KarLag» dep ataldy. Sol kezdegi stalındik basshylyқtyң ұıғarymymen osyndaı lagerler Қazaқstanda ornalasқan ғoı. Barlyқ Keңes odaғy boıynsha sottalғan azamattardyң әıelderi osy «ALJIR» tүrmesine әkelindi. Olardyң birқatary bұl өңirge tұraқtap қaldy, elge baýyr basyp ketti. Ұrpaқtary қazirge deıin habarlasyp tұrady. Jappaı қýғyn-sүrgin eldiң damýyna, halyқtyң өsýine өziniң keri әserin tıgizdi. Degenmen onyң bәri keıin, ıaғnı, 1953 jyldan bastap әshkerelenip, «Halyқ jaýy» atanғandar aқtaldy.
- Bizdiң ұlt zııalylarynan kimderdiң әıelderi osy «ALJIR» abaқtysynda bolғan eken?
- Tұrar Rysқұlovtyң, Sәken Seıfýllınniң jәne basқa azamattardyң әıelderi jөrgektegi sәbılerimen osy lagerge jiberilgen. Tұrardyң әıeli Әzıza men enesi Әlısa da osynda bolypty. Enesi «ALJIR» lagerinde қaıtys bolyp, sonda jerlengen. Sәkenniң әıeli Gүlbahram osynda kele jatқanda, balasy Aıan jolda қaıtys bolady. Beıimbet Maılınniң әıeli Gүljamal, Temirbek Jүrgenovtiң әıeli Dәmesh te osynda «jazasyn» өtegen. G.Serebrıakova, Z.Plesetskaıalar bolғan. Armııa basshysy bolғan ataқty Blıýherdiң sheshesi, қolbasshy Týhachevskııdiң eki қaryndasy da «ALJIR» tүrmesiniң tұtқyndary bolғany anyқtalyp otyr. Bұdan basқa Reseı, Ýkraına jәne basқa respýblıkalardaғy ataқty basshylar, ғalymdar men jazýshylardyң әıelderi osy tүrmege әkelingen. «ALJIR» өz aldyna bөlek aýyl sııaқty bolyp tұrғan ғoı. Өzderiniң tigin tsehtary men shaғyn sharýashylyқtary bolғan, baraқtarda tұrғan. Ataқty әnshiler de bolypty. Bұl jerde қaıtys balғandardyң zırattary da bar. Bastaryna bastapқyda қalaқ ornatқan shyғar, қazir tek tөbeshik kүıinde jatyr.
- «ALJIR» tүrmesi bolғan jerge, onda ornatylғan mұrajaı keshenine baryp kөretin adamdar az bolmas?
- Қazir өz elimizdiң әr өңirinen de, shetelden de arnaıy kelip, azap tozaғyna aınalғan tүrmeniң ornyn kөrip jatқa adamdar barshylyқ. Zertteýshi tarıhshylar da keledi dep estımin. Kezinde osynda kүnderin өtegen jandardyң үrim-bұtaқtary da kelip kөredi. Әsirese, mektep basshylary men mұғalimderiniң bastamasymen oқýshylar ұıymdasқan tүrde baryp, tarıhı derektermen tanysýda.
- Өz ata-babalaryңyzdyң ishinde stalındik қýғyn-sүrginge ұshyraғandar bolғan joқ pa?
- Joқ, әke-sheshelerimiz ondaı қasiretti bastan keshpegen. Kөp jaғdaıda ataқty adamdar sottalғan ғoı. Arasynda қarapaıym adamdar da sottalyp ketkenin tarıhtan jaқsy bilemiz.
- 1920-30 jyldary baılardy jәne orta dәýletti adamdardy kәmpeskeleý, kollektıvtendirý jұmystary қazaқ halқyna az қasiret әkelgen joқ. Odan keıin asharshylyқta halyқtyң teң jartysy құrban boldy. Siz өsken Kүlshin aýylynda ashtyққa ұshyraғandardyң az bolmaғany, olardyң birazy Aқmola қalasyna kelip, қazirgi temir jol vokzalynyң қasynda jerkepede tұryp, kөbi sol jerde қaza bolғany jaıly marқұm Қımash Syzdyқov jazғan edi. Siz қandaı oı қosasyz?
- 1932-33 jyldary Қazaқstandy Goloşekın basқaryp tұrғan kezde elde jappaı ashtyқ bolғany belgili. Tarıhta 2,5 mln қazaқ қyrylғany jөninde jazylyp jүr. Bұdan da kөp bolýy mүmkin. Aldymen baılardy jazalady, odan keıin kollektıvtendirý naýқany bastalyp, barlyқ adamnyң maldaryn jınap aldy, halyқ ashtyққa ұshyrady. El azdy, jan-jaққa kөship ketti. Jan saқtaý үshin soltүstiktegiler Reseıge қashty, shyғystaғylar Қytaıғa, batys pen oңtүstiktegiler Tүrikmen, Өzbekstan jerlerine baryp, bas saýғalady. Kүlshin aýylynda da ashtyқ nәýbeti bolғan. Қımash aқsaқal өz kөzimen kөrgenderin jazғan, ondaı oқıғalar bolғany ras. Қ.Syzdyқov өtken jyly 92 jasynda dүnıeden ozdy. Kөpti biletin қarııa edi. Ol Oral oblysynda қyzmet atқardy, 1952 jyldan bastap Aқmola oblysyna kөship kelip, Kalının, Tselınograd, Қorғaljyn, Sandyқtaý aýdandarynda birinshi hatshy jәne aýdandyқ atқarý komıtetiniң tөraғasy bolyp istedi. Sondyқtan Қımash aқsaқaldyң 1930 jyldardaғy ashtyқ týraly jazғanynyң barlyғy shyndyқ ekeni kүmәnsiz. Өzi ol kezde Aқmola қalasyndaғy temir jol құrylysy ýchılışesinde oқyp jүrgen ғoı. Keңester odaғynda stalındik repressııadan aman қalғan halyқ joқ shyғar, sirә. Alaıda, қýғyn-sүrginge, asharshylyққa kөp ұshyraғan halyқ, ol - қazaқ halқy. Arystarymyzdyң қýғyn-sүrginge ұshyraғanyn sol kezdiң қatal jүıesinen bolғan қasiret ekenin bүgingi jәne erteңgi ұrpaқ bilip өsýi қajet. Eskertkishter men mұrajaılar sol үshin қyzmet etedi. Bұl jastarymyzғa osyndaı oқıғalardy boldyrmaý maқsatyndaғy үlken sabaқ. Өtken tarıhtan sabaқ alý үshin jas ұrpaқ mұrajaı keshenderin, eskertkishterdi kөrip, halyқtyң basynan keshken қaıғyly nәýbetti jүrekpen ұғyna bilýi қajet.
- Қasiretti jyldardy ұrpaқ sanasynda saқtaý týraly tolymdy pikir bildirgeniңizge raқmet.