Májilis depýtaty Egor Kappel: Qazaqstannyń búgingi tańda ekonomıkalyq jaǵynan nyq turǵany ? halyqtyń birligi men yntymaǵynyń arqasy

ASTANA. Sáýirdiń 30-y. QazAqparat /Aıdyn Báımen/ - 2007 jyly Egor Kappel Qazaqstan halqy Assambleıasy atynan QR Parlamenti Májilisine depýtat bolyp saılandy. Búgingi tańda Májilistiń Ekonomıkalyq reforma jáne óńirlik damý komıtetiniń quramynda zań shyǵarý qyzmetimen aınalysyp keledi. «Jańa Qazaqstan» depýtattyq tobynyń múshesi.

Ol 1957 jyly Aқmola oblysy, Astrahan aýdanynda týғan. Osy oblysta aýdandyқ atқarý komıteti tөraғasynyң birinshi orynbasary, keңshar dırektory, Arshaly jәne Ereımentaý aýdandarynyң әkimi қyzmetterin atқardy. E.Kappel ҚazAқparat tilshisine sұhbat berdi. - Egor ıAkovlevıch, Қazaқstan halқynyң birligi merekesine oraı oı-pikirleriңizdi ortaғa salsaңyz? ? Әr jyldary taғdyr aıdap Қazaқstanғa ұlttar men ұlystar kөship keldi. Қazaқ halқynyң қonaқjaı, keңpeıildiginiң arқasynda osy elge jan-jaқtan kүshpen kөshirilgen nemis te, kәris te, basқa ұlttar da syıdy. Sonyң nәtıjesinde yntymaғy jarasyp, beıbit өmir sүrip jatyr. Men қazaқ halқyna alғys aıtamyn. Қazaқtardyң өzderi de azapty jyldardy bastan keshti. 1930-40 jyldary asharshylyқ pen қýғyn-sүrginde, Ұly Otan soғysy kezinde halyқ sany өte azaıyp ketkenin bilemiz. Soltүstik өңirde tұratyn қazaқtar ana tilinde sөıleýden қalyp bara jatқan edi. Tәýelsizdiktiң arқasynda tili, salt-dәstүri қaıta jaңғyrdy. Қazaқstannyң bүgingi taңda ekonomıkalyқ jaғynan nyқ tұrғany ? halyқtyң birligi men yntymaғynyң arқasy. Memlekettik tili, Әnұrany, Eltaңbasy, Týy bar eldiң jastary jaңa rýhta tәrbıelenýde. 1 mamyr ? Қazaқstannyң barlyқ halyқtarynyң ortaқ meıramy. Bұl kүni әr ұlt өziniң salt-dәstүrin, өnerin kөrsetedi. Elimizdegi 130 ұlt өkili Қazaқstan degen үlken shaңyraқtyң ýyқtary ispettes. Bұl kүni tek ұlttar ғana birigip қoımaı, eңbek ұjymdary, memlekettik mekemeler birlesip kontsertter қoısa, salt-dәstүrler boıynsha kөrinister kөrsetse, jarasymdy bolmaқ. - Kөp ұltty қazaқ eliniң mәrtebesi Parlamentte de kөrinis taýyp otyrғany anyқ. Өziңiz de Қazaқstan halқy Assambleıasynan saılandyңyz... - Қazaқstanda 130-dan astam ұlttyң өkili tatý-tәtti өmir sүrip jatyr. Mұny ұlttardyң jıyntyғy dep emes, өzindik қalyptasқan өneri, mәdenıeti, salt-dәstүri bar halyқtardyң bizge syılaғan baılyғy dep tүsingenimiz abzal. Қazaқstan ? өrkenıetke baғyt alғan el. 1995 jyly elimizde Қazaқstan halқy Assambleıasy құryldy, onyң tөraғasy Nұrsұltan Әbishұly Nazarbaev ekenin jaқsy bilesizder. Jaһandyқ өzgeristerge oraı, қoғamnyң jaңarýyna sәıkes Assambleıanyң rөlin kүsheıtý қajet boldy. 2007 jyly Kostıtýtsııaғa tolyқtyrýlar engizildi. Sonyң nәtıjesinde Mәjiliske Assambleıadan 9 depýtat saılandy. Bұl maңyzdy қadam dep bilemin. Onyң ishinde әr tүrli etnıkalyқ toptyң өkilderi bar. Alaıda, olar өz ұlttarynyң ғana өkili bolyp eseptelmeıdi. Elimizde tұratyn barlyқ ұlt pen ұlystardyң atynan saılanyp otyr. Eger Assambleıadan saılanғan depýtat tek өz ұltynyң mүddesin ғana қorғaıtyn bolsa, onda 9 emes, 130 ұlttan 130 depýtat saılaý kerek bolady ғoı. Sondyқtan olar barsha ұlttardyң atynan kelip otyr. Mәjiliste «Jaңa Қazaқstan» toby құryldy. Bүgingi taңda kөptegen ıgi sharalardyң ұıymdastyrýshysy bolyp otyr. ? Endi Қazaқstan halқy Assambleıasynyң қoғamdaғy rөli men yқpaly týraly aıtyp өtseңiz? ? Atalғan ұıymnyң maқsaty eldiң yntymaғyn nyғaıtý, osy maқsatқa barsha қazaқstandyқtardy biriktirý. «Қazaқstan halқy Assambleıasy týraly» zaң қabyldandy. Ol osy ұıymnyң құқyқtyқ negizi men mәrtebesin aıқyndap berdi. Bұl da halyқtar dostyғyn nyғaıtýғa қyzmet etedi dep esepteımin. 2008 jyly kүzde Қazaқstan halқy Assambleıasynyң 14 sessııasy өtti. Onda Memleket basshysy Assambleıa aldyna jaңa mindetter қoıdy. Sonyң birine toқtalsam, jastardy patrıottyқ rýhta tәrbıeleý baғytyndaғy jұmystardy aıtar edim. Bүgingi taңda orys tildi aғaıyndar 32 paıyzdy құraıdy. Bұғan barlyқ etnostar kirip otyr. Bizdiң tұrmysymyzda «tarıhı Otan», «ekinshi Otan» degen ұғymdar қoldanylyp jүr. Al Қazaқstanda týғan jastardyң mұndaı ekiұdaı ұғymy bolmaýy tıis. Әrıne, atalary Reseıde, ne Ýkraınada, nemese Қyrғyz elinde týғan soң, olardyң «tarıhı Otany» degen sezimderi bar shyғar. Al olardyң balalary osy elde dүnıege kelse, eki Otany bolýy mүmkin emes. Jas ұrpaққa osyny ұғyndyrýymyz kerek. Men қazaқtyң maқaldaryn aıtar edim. «Týғan jerdeı jer bolmas, týғan eldeı el bolmas» degen ataly sөz bar. Sol sekildi «Adamda eki Otan bolmaıdy» degen қanatty sөzdiң de maғynasy tereң. ? Ұlttar dostyғynyң jastarғa berer tәrbıesi týraly pikiriңizben bөlisseңiz? ? Men jastarғa «Ýaқytty bosқa өtkizbeңder. Memlekettik tildi meңgeriңder. Қazaқ tili ? tartymdy til», - dep aıtyp jүrmin. «Sen jүz paıyz tildi bilýiң kerek» dep қatty aıtқanymyz jөn bolmas. «Eger sen memlekettik tildi bilmeseң, bәsekege қabiletti bola almaısyң. Til bilseң, өmiriңde үlken jetistikterge қol jetkizesiң», - desek, jastar jaқsy ұғynatyny daýsyz. Bүgingi taңda ҚR Mәdenıet jәne aқparat mınıstrligi, onyң Til komıteti memlekettik tildi damytý maқsatynda tildi үırenemin degenderge қoldaý jasap, kөp ister atқaryp kele jatyr. Men atalғan mınıstrlik ұıymdastyrғan semınarlar men otyrystarғa қatysyp jүrmin. Bұryn өz ana tilin jetkilikti deңgeıde bilmegen қazaқtardyң қazir tildi biraz meңgerip үlgirgenin anyқ baıқaýғa bolady. Kөptegen laýazym ıeleri Mәjiliske kelgende baıandamalaryn қazaқ tilinde jasaıtyn deңgeıge jetti. Kүni keshe ҚR Қarjy mınıstri Bolat Jәmishev bәrimizdi taңғaldyryp baıandamasyn tүgeldeı memlekettik tilde oқyp shyқty. Әrıne, tөselip ketpese de, talpynysy jaқsy ekenin әriptesterim atap өtti. ? Tilin bilgen adam sol halyқtyң ishki jan-dүnıesin tereңirek sezine alady. Siz қazaқ tilin қanshalyқty bilesiz? ? Ereımentaý aýdanynda әkim bolyp қyzmet ettim. Onda tұrғyndardyң 82 paıyzy қazaқtar. Қazaқ halқynyң kөptegen jaқsy dәstүrlerin biz de boıymyzғa siңirip өstik. Қazir otbasymnyң birneshe ұlt өkilderinen құralғanyn aıtar edim. Kүıeý balam tatar, bir kelinim қazaқ, ekinshisi ýkraın қyzy. Қazaқstanda tұryp jatқandyқtan otbasymyzda қazaқ halқynyң dәstүri basymdyққa ıe. Meniң kөp adamғa aıta bermeıtin құpııam da bar. Ramazan aıynda oraza ұstaımyn. 1997 jyly әkem қaıtys boldy. Sonyң құrmetine sol kezden beri қaraı 11 jyldan asty otyz kүn orazany қataң ұstaımyn. Іshteı tazaramyn. Namazғa baramyn. Қazaқ tilin Abaıdyң ұly tili dep sanaımyn. Өmirde қatelikter jibergen shyғarmyn, қazir қatelerimdi tүzetip jүrmin. «Ұly Abaıdyң tilinde өte jetik sөıleýim kerek» dep өzime sөz berdim. Әzirge қazaқ tiline sheshen emespin. Үırený үstindemin. Parlamenttegi қazaқ tili sabaғyna tұraқty қatysyp jүrmin. Jınalysta әriptesterim қazaқsha sөılep otyrғanda aýdarmashysyz tүsinemin. Keıbir ғylymı nemese әdebı sөzderdi tүsinbeı қalýym mүmkin, degenmen sөıleýshiniң negizgi oıyn ұғynamyn. Tұrmystyқ deңgeıdegi қarym-қatynasқa қara jaıaý emespin. Men өzimdi orta jүzdiң ishindegi Қarakesekpin dep esepteımin. ? Ne sebepti? ? 1941 jyly Edil jaғalaýynan kөshirgende atalarymyz ben әjelerimiz Қaraғandy oblysynyң Қarқaraly aýdanyna kelip қonys tepken. Қazaқtardyң қamқorlyғyn kөp kөripti. Ol kezde әke-sheshem jas bolypty. Keıin әke-sheshem Aқmola oblysynyң Astrahan aýdanyna kөship kelipti, men sol aýdanda dүnıege keldim. Keıin Ereımentaýda қyzmet istegen kezimde sol jerdegi қazaқtardyң negizgi rýy Қanjyғaly bolғan soң, sol rýdy tereңirek zerdeledim. Ol da қazaқtyң belgili rýy. Әsirese, tarıhta қanjyғaly Bөgenbaıdyң rөli erekshe. Astanada Bөgenbaı batyrғa eskertkish ornatyldy, Bөgenbaı atynda daңғyl bar. Biz Bөgenbaı batyrdy Қazaқstannyң birinshi Қorғanys mınıstri dep sanaımyz. Onyң erlikteri jөnindegi әңgimelerdi jerlesteri maқtanyshpen aıtady. Jastarғa patrıottyқ tәrbıe berýde Bөgenbaıdaı batyrlardyң erlik isteri үlgi bolmaқ. ? Ata-analaryңyz қazaқ tilin bilip pe edi? - Atam men әjem қazaқ tilinde sөıledi. Alaıda, bala kezimde Oksanovka degen aýylda tұrdyқ. Onda negizinen ýkraın ұltynyң өkilderi basym boldy. Қatelespesem, eki-aқ үı қazaқ otbasy tұrdy. Maғan jaқsy bolғany, 9-10 synypty Jarsýat aýlynda oқydym. Sol kezde қazaқ tilin biraz meңgerip қaldym. Jarsýatta tұrғanda қazaқtyң tilimen birge dәstүrin de bile bastadym. Mektepte қazaқ tili sabaғy bolatyn edi. Keıin tyң ıgerýdiң әseri me, қazaқ mektepteri jabyldy, қazaқ tili oқytylmaı қaldy. Memlekettik tildi үıretýdi bala baқshadan bastaý kerek. Jәne de bir қalyptasқan jүıe bolғany abzal. Әıtpese, bala baқshada alfavıt pen sөzderdi үıretedi. Mektepke kelesiң, taғy da basynan bastap үıretedi. Kolledjge nemese ýnıversıtetke oқýғa tүsseң, taғy da alfavıtten bastaıdy. ? Balalaryңyz ben nemereleriңiz memlekettik tildi meңgerip jatyr ma? ? Қazaқ kelinim nemerelerime қazaқ tilin үıretýde. Men talap etip otyramyn. Eki ұlym memlekettik қyzmette isteıdi. Men olarғa: «Қazaқ tilin biliңder degenge renjimeңder. Eger қyzmet jolymen alғa basқylaryң kelse, ұlym meniң, memlekettik tildi үıren», - dep aқyl aıttym. Balalarymnyң yntasy bar. Jalpy, adam kөp tildi bilse, sol halyқtardyң mәdenıetimen jaқynyraқ tanysady. Bizder shetelge issaparmen baramyz. Sonda aғylshyn tilin bilseң, sheteldik әriptesteriңmen emen-jarқyn әңgimelesip, bұrynnan tanys adamdaı sөılesip ketesiң. Memlekettik tildi bilgen adam қazir Қazaқstanda bәsekege қabiletti bolady. Konkýrsқa tүskende eger ұlty basқa bolsa da, tildi jetik bilip tұrsa, sol azamat қyzmetke alynatyny aıdan anyқ. Үırenemin degen adamғa eshқandaı қıyndyғy joқ. Қalaıda tildi bilýiң kerek dep қysym jasap jatқan eshkim joқ. - Өziңizdiң ana tiliңizdi jaқsy bilesiz be? - Iә, nemis tilin bir kisideı bilemin. Germanııaғa issaparmen bara қalsam, қandastarymmen erkin tildese alamyn. - Sizdiң sүıikti asyңyz қandaı? - Jaңa pisken baýyrsaқty үıdiң қaımaғymen jegendi ұnatamyn. Soғym soıғan kezde қýyrdaқty sүısinip jeımin. - Қazaқtar sııaқty soғym soıasyz ba? - Iә, keңshar dırektory bolyp jүrgen kezimnen bastap otbasyma soғym soıý dәstүrin engizgenmin. Jyl saıyn soғymғa jylқy soıamyz. Jylқynyң eti dәmdi bolatynyn biz de bilip aldyқ. Mamyrdyң 1-i ? Қazaқstan halқynyң birligi merkesine oraı tilegiңiz? ? Қazaқstan azamattaryn birtұtas bolýғa shaқyrғan osy bir aıtýly meırammen құttyқtaımyn. Elbasy үnemi halyқtyң yntymaғy men birligin baılyқ dep aıtyp jүr. Shaңyraғymyz bıik bolyp, әrbir ұlttyң өkili dәm tatatyndaı dastarқanymyz taғamғa toly bolsyn. Қazaқstan halқyna үsh baılyқ tileımin. Birinshi ? densaýlyқ, ekinshi ? aқ jaýlyқ, үshinshi ? on saýlyқ. ? Raқmet әңgimeңizge.