MAILIN BEIІMBET JARMAǴAMBETULY

MAILIN BEIІMBET (BIMUHAMED) JARMAǴAMBETULY (1894-1938) – XX ǵasyrdaǵy qazaq ádebıetiniń irgeli janrlaryn qalyptastyrýǵa aıtarlyqtaı úles qosqan asa kórnekti sýretker jazýshy, aqyn ári dramatýrg, qazaq ádebıetin qalyptastyrýshylardyń biri.

Bұrynғy Torғaı oblysy, Қostanaı ýezi, Dambar bolysyndaғy Aқtөbe degen jerde (қazirgi Қostanaı oblysy, Tobyl aýdany, Maılın keңshary) dүnıege keldi. Bir jasқa tolmaı jatyp әkesinen, altyғa shyғarda sheshesinen aıryldy. Alғash aýyl moldasynan oқyp saýat ashty. 1911-1915 jyldary Arғynbaı қajynyң medresesinde, Troıtsk қalasyndaғy Ýәzıfa medresesinde, Қostanaıdaғy oryssha-қazaқsha mektepte, Ýfadaғy Ғalııada medresesinde bilim aldy. Ғalııa medresesinde oқyғan jyldary tatardyң Ғ.Ibragımov, M.Ғafýrı, t.b. aқyn-jazýshylarymen shyғarmashylyқ baılanysta boldy. B.Maılın 1923-1937 jyldary aralyғynda «Aýyl», «Eңbekshi қazaқ», «Aýyl tili» gazetteriniң әdebı қyzmetkeri, redaktory, қazirgi «Egemen Қazaқstan» gazetiniң bөlim meңgerýshisi, redaktordyң orynbasary, «Қazaқ әdebıeti» gazetiniң bas redaktory қyzmetterin atқardy. B.Maılın ? poezııa, proza, drama salasynda birdeı өnimdi eңbek etken қalamger. Ol «Sadaқ» қoljazba jýrnalynda, «Aıқap» jýrnalynda, «Қazaқ» gazetinde jarııalanғan alғashқy өleңderinen bastap-aқ el өmiriniң san-salaly kөkeıkesti mәselelerine den қoıady. Sahara jұrtynyң mұң-mұқtajyn, arman-aңsaryn, әsirese azattyқ, teңdik taқyrybyn tilge tıek etedi. Beıimbettiң poezııalyқ shyғarmalaryndaғy Myrқymbaı ? tıptik keıipker deңgeıine kөterilgen jıyntyқ beıne. Myrқymbaı beınesi arқyly B.Maılın sol kezdegi қazaқ kedeıleriniң bolmys bitimin, ýaқyt, қoғam aıasyndaғy tirshilik tynysyn sýretkerlik shynshyldyқpen bederleı aldy. Қalamger қazaқ poezııasynda poema janrynyң өrisin ұzartyp, өresin bıiktetýge қomaқty үles қosty. Onyң «Baıdyң қyzy», «Rәzııa қyz», «Қashқyn kelinshek», «Zaıkүl», «Marjan», «Өtirikke bәıge», «Kempirdiң ertegisi», «Bөlis», «Myrқymbaı» poemalary taқyrybynyң әr alýandyғymen, oқıғalyқ tartymdylyғymen, өzindik til stılimen қazaқ poezııasynyң kөrnekti үlgileriniң biri bolyp tabylady. B.Maılın daryny onyң prozalyқ shyғarmalarynda aıryқsha jarқyrap kөrinedi. Әsirese, қazaқ prozasynda әңgime janry Beıimbet Maılın shyғarmalary arқyly kemeldene tүsti. Onyң әңgimeleri өmir shyndyғyn dөp basyp kөrsetetin realıstik tegeýrinimen, kөrkemdik bıik өresimen, taқyrybynyң әr alýandyғymen daralanady. Ol kөrkem әңgimeleri arқyly өzi өmir sүrgen zaman tynysy men қoғam өmirin entsıklopedııalyқ kemeldikpen somdaı alғan ұly sýretker. Onyң 15-ke tarta povesi bar. Alғashқy «Shұғanyң belgisi» povesi қazaқ prozasynyң klassıkalyқ shyғarmalarynyң biri bolyp tabylady. Jazýshynyң «Beren» povesinde bұryn saýatsyz ғұmyr keshken қazaқ қyzynyң oқyp, bilim alyp, halyқ aғartýshysy bolғany sýretteledi. Al «Azamat Azamatych» romanyna қazaқtyң jaңa ұlttyқ ıntelegentsııasynyң қalyptasýy arқaý bolғan. Sonymen қatar XX ғasyrdyң 20-30 jyldaryndaғy қazaқ aýylynyң tarıhı өzgeristeri, adamdar tanymynyң tүrli құbylystary aıaқtalmaı қalғan «Қoңsylar», «Tartys» romandarynda kөrkem sýreteledi. Қalamger drama salasynda 25-teı pesa, lıbretto, stsenarıı jazғan. «Shanshar molda» atty tұңғysh pesasynan bastap bir jәne eki aktili «Aýyl mektebi», «Neke қııar», «Kөzildirik», «Taltaңbaıdyң tәrtibi», «Jasyryn jıylys», «Shұғa», «Maıdan», «Jalbyr», «Amangeldi», taғy basқa dramalyқ shyғarmalary bar. «Amangeldi» stsenarıi boıynsha (V.Ivanov, Ғ.Mүsirepovpen birge) kınofılm tүsirildi. «Jalbyr» lıborettosy boıynsha opera (mýzykasy E.Brýsılovskııdiki) қoıyldy. Beıimbet Maılın shyғarmalary қazaқ әdebıetin barlyқ salada baıytқan rýhanı asyl қazyna retinde halқymen mәңgi birge jasaıtyn bolady. Zamandastary: «Maңdaıyna tүsken shashyn sұқ saýsaғyna oraı shırata otyryp, jazýdan bas almaıtyn edi», - desedi. Sondyқtan da kemel қalamgerdiң қyrshyn jasta ? қyryқtyң tөrtine jeter-jetpeste dүnıe salғanyna қaramaı, ataғy da zor, artyna қaldyrғan әdebı mұrasy da asa baı. Eren talant, birtoғa minezdi erinbeıtin eңbeққor jazýshy 1937 jyly naқaқtan қamaýғa alynyp, 1938 jyldyң aқpanynda S.Seıfýllın, I.Jansүgirovtermen birge totalıtarlyқ jүıeniң құrbany boldy. Қazaқtyң maңdaıyna syımaı ketken asa daryndy da ımanjүzdi azamaty Beıimbet Maılınniң tragedııalyқ taғdyry men қalamgerlik darynyn tanymal ғalym Toқtar Beıisқұlov zertteýde. Ol «Beıimbet Maılın ? pýblıtsıst» degen shaғyn kitapshasynan keıin әr kezderi «Қanatty қalamger», «Daryn daralyғy», «Beıimbetti atқan kim?», «Қıly zaman azaby», «Beıimbet Maılın jәne ұlttyқ өner» kitaptary men «Bı aғa» estelikter jınaғyn құrastyryp shyғardy. Derekkөzderi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 6 tom «Tarıhı tұlғalar» kitaby