M.Áýezovtiń memorıaldy murajaı̆-úı̆i – fotoreportaj
ALMATY. KAZINFORM – Búgin — qazaq ádebıetiniń klassıgi, qoǵam qaıratkeri, Qazaqstan ǵylym akademııasynyń tuńǵysh akademıgi Muhtar Áýezovtyń týǵan kúni. Qazaqtyń birtýar zańǵar jazýshysynyń shyǵarmashylyǵy men ómirbaıanan syr shertetin M.Áýezovtiń memorıaldy murajaı̆-úı̆inen fotoreportaj usynamyz.
M.O. Áýezovtiń ádebı-memorıaldyq murajaı úıi – Almaty qalasynyń respýblıkalyq mańyzy bar tarıh jáne mádenıet eskertkishteriniń tizimine engen qala qurylysy jáne sáýlet túrine jatatyn tarıhı nysan.
Ýkıpedııa deregine saı, 1949 jyly Stalındik syı̆lyqty alǵannan keı̆in Muhtar Áýezov M.Tólebaev kóshesi 185-úı̆ meken-jaı̆ynda ornalasqan jer ýchaskesin eki muǵalimnen satyp alady.
Osynda salynatyn úı̆diń dızaı̆nyn jazýshy alǵashqy Úkimet Úı̆i (1931 jyl) men GATOB (qazirgi Abaı̆ atyndaǵy Memlekettik opera jáne balet teatry) ǵımarattaryn salǵan keńestik tanymal sáýletshi Georgıı̆ Gerasımovpen birge jasaı̆dy.
Eki qabattan turatyn bul úı̆de Muhtar Áýezov ómiriniń sońǵy on jylyn (1951-1961 jj.) ótkizdi. Jazýshy 1951 jyldyń 18 tamyzynda ádebıet zertteýshisi Z.S.Kedrınaǵa jazǵan hatynda bul úı̆ge januıasymen 1951 jyly maýsymnyń aıaǵynda kóship kelgenin, al úı̆ qurylysy 1950 jyldyń mamyr aı̆ynda bastalǵany aıtylǵan.
Qalamger áı̆gili tórt tomdyq «Abaı̆ joly» epopeıasynda osy úıde aıaqtaǵan.
1961 jyly Muhtar Áýezovtiń dúnıeden ozýyna baı̆lanysty QazKSR Mınıstrler Keńesi jazýshy esimin máńgilik este qaldyrý maqsatynda onyń turǵan úı̆in murajaı̆ etý týraly Qaýly shyǵarady (1961 jyly 10 tamyz).
1963 jyly qarashanyń 28-juldyzynda Muhtar Áýezovtiń ádebı-memorıaldyq murajaı̆-úı̆i óziniń alǵashqy kelýshilerine esigin ashty.
2000 jyldary murajaı̆ M.O. Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń quramyna qosylyp, murajaı̆ janynda qosalqy ǵımaratta Muhtar Áýezovtiń shyǵarmashylyǵy men ómirin zerdeleýge baǵyttalǵan ǵylymı-zertteý ortalyǵy jumys isteı̆ bastady.
Murajaı uly jazýshynyń murasyn jınaqtap, nasıhattaý, shyǵarmashylyq ómir joly men qoǵamdyq qyzmetin, ádebıet salasyndaǵy izdenisterin jan-jaqty taný baǵytynda ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizedi.
Murajaıda qazaq ıntellıgentsııasynyń qaımaǵy bolǵan M. Áýezovtiń aralasý ortasy, dostary men jaqyndary turǵysynan sıpattaıtyn 11 zal bar.
Muhtar Áýezov (1897 – 1961)
Muhtar Omarhanuly burynǵy Semeı ýezi, Shyńǵys bolysyna qarasty Qasqabulaq aýylynda týǵan. Jasynda Semeıdegi medresede, odan keıin bes synyptyq orys mektebinde, 1915–1919 jyldary muǵalimder semınarııasynda bilim alǵan. 1917 jyly semınarııada oqyp júrgen kezinde «Eńlik–Kebek» pesasyn jazady. ıAǵnı tól ádebıetimizdegi alǵashqy pesanyń avtory – Muhtar Áýezov.
Qalamger osy pesasynan keıin «Qorǵansyzdyń kúni» atty alǵashqy áńgimesi arqyly óziniń jazýshylyq erekshe darynyn aıqyn tanytty. Sol jyldarda Semeıde, Orynborda ár túrli qyzmet isteı júrip, Alash partııasynyń kósemderi Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly, basqa da belgili ádebıet, mádenıet qaıratkerlerimen jaqyndasady. «Abaı» jýrnalyn shyǵarýǵa atsalysady.
«Oıan, qazaq» dep uran tastaǵan qozǵalys, olardyń demokratııalyq ıdeıalary Áýezovtiń ómirlik maqsat nysanasyn belgileýine tirek boldy. Alashorda qaıratkerleri ókimet oryndarynan, resmı saıasattan yǵystyryla bastaǵan soń, 1923 jyldan bastap kórkem ádebıet salasyna bar kúsh-qýatyn jumsap, ónimdi eńbek etýge kirisedi.
1923-1926 jyldary «Oqyǵan azamat», «Qyr sýretteri», «Úılený», «Eskilik kóleńkesinde», «Kinámshil boıjetken», «Qaraly sulý» áńgimesin jazady. 1923-1928 jyldary Lenıngrad ýnıversıtetinde oqyp, til men ádebıet fakýltetin bitiredi.
Odan keıin Tashkentte Ortaazııa memlekettik ýnıversıtetiniń aspırantýrasynda shyǵys folklory boıynsha mamandandy. Lenıngradta (qazirgi Sankt-Peterbýrg) oqyǵan sońǵy jylynda «QarashQarash» pen «Kókserek» povesin jazyp shyǵarǵan.
Muhtar Áýezov saıası qyzmetten bas tartqannan keıin biryńǵaı zertteýge oıysyp, oǵan ondaǵan jyldar boıy ultshyldyq, baıshyldyq ıdeıalaryn jaqtaýshy degen kiná taǵylyp keldi. Qýdalaý kórip, 1930–1932 jyldary qamaýda boldy. Tutqynnan qutylý maqsatymen ashyq hat jazdy.
Áýezovtiń tarıhı taqyrypqa barýynyń tamyry tereńde jatyr. «Han Kene» men «Qıly zaman», «Aıman-Sholpan», «Qaraqypshaq Qobylandy» dramalary da osyny ańǵartady. Bulardyń keıbireýi el arasynda keń taraǵan, burynnan belgili sıýjetke qurylsa, «Han Kene», «Qıly zaman» tarıhta bolǵan naqtyly oqıǵalardy arqaý etken.
Ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldary Abaı murasyna ár qıly baǵa berilip júrgen kezde Áýezov úshin Abaıdy tereńdep, keńinen tanýdy ózine ómirlik maqsat etý - úlken erlik te bolǵany haq.
Kesek, keń tynysty, san mıllıon oqyrmandardyń júregine jol tabatyn kórkem shyǵarma arqyly Abaıdy álemge áıgileý úshin Áýezov qandaı qajet bolsa, Áýezovtiń dúnıe júzi mádenıetiniń bıigine kóterilýine Abaı murasy, Abaıdyń ónerpazdyq, oıshyldyq dástúrindeı úlken tirek sondaı qajet edi.
1936 jyly «Qazaq ádebıeti» gazetinde «Tatıananyń qyrdaǵy áni» deıtin prozalyq úzindi jarııalandy. Bul – bolashaq romannyń bir taraýy edi. Osydan soń, 1940 jyly, L.Sobolevpen birlesip «Abaı» tragedııasyn jazdy.
Muhtar Omarhanuly 15 jyl boı «Abaı joly» atty óziniń 4 tomdyq dańqty tarıhı romanepopeıasyn jazdy. Munyń «Abaı» atalǵan birinshi kitaby 1942 jyly, ekinshisi 1947 jyly jaryq kórdi. Orys tiline aýdarylǵan. «Abaı» romanynyń eki kitaby 1949 jyly 1-dárejeli KSRO Memlekettik syılyǵyn aldy.
Tórt kitappen bitken epopeıa 1959 jyly Lenındik syılyqqa ıe boldy. «Abaı joly» 30 tilge aýdarylyp, dúıim dúnıe oqyrmanynan óte joǵary baǵa aldy. Úlken ǵalym, pedagog Áýezov qazaq ádebıeti tarıhyn zertteý, ádebıet kadrlaryn daıarlaý jóninde sheksiz kóp eńbek sińirdi.
Abaıtaný ǵylymynyń negizin saldy, kóp tomdy «Qazaq ádebıeti tarıhynyń» qazaq folkloryna arnalǵan tomynyń (1960) negizgi avtory jáne redaktory boldy. Qyrǵyzdyń «Manas» eposy týraly monografııa jazdy.
