Matematıka salasynda talantty oqýshylar kóp, kórsetkishter de jaqsy - akademık A. Jumadildaev
Osy oraıda elimizdiń tanymal matematıgi, QR UǴA akademıgi, atalǵan Halyqaralyq olımpıadanyń ádilqazylar alqasynyń teń tóraǵasy Asqar Jumadildaevpen olımpıadanyń barysy men jas matematıkterdiń bolashaǵy jaıynda suhbatymyzdy usynamyz.
-Bizdiń qazaqstannyń jastary matematıka, fızıka pánderinen ótetin halyqaralyq jarystardan birinshi oryn alyp kelip jatyr. Shynymen, bizdiń qazaqstandyq balalar matematıkaǵa beıim be, álde bul jetistikter kezdeısoqtyq pa?
-Álemdik matematıkalyq olımpıadanyń bizdiń elde ótýin, TMD elderi ishinde mártebeli sharany Qazaqstanǵa senip tapsyrǵandyǵy kezdeısoqtyq emes. Kezdeısoqtyq bolatyn bolsa, olımpıada 6-shy ret ótkizilmeıdi, bizdiń elge munsha matematıkter kelmeıdi. Bul sharanyń bizde ótýi elimizdiń bilim deńgeıi men matematıkalyq ǵylymynyń kórsetkishi joǵary ekendigin aıǵaqtaıdy. Bizde matematıka salasynda talantty oqýshylar kóp, kórsetkishter de jaqsy. ıÝNESKO-nyń zertteý málimetteri boıynsha, tipti bizdiń 4-5-shi synyp oqýshylary jaqsy nátıjeler kórsetýde. Ótken jyly Anglııada úlken forým boldy. Bizdiń oqýshylar sol jarysta 5-shi oryndy jeńip alǵan bolatyn. Shet eldiń BAQ-da bizdiń eldi ozyp ketti, namysymyzǵa tıip ketti dep jazyp jatty. 5-shi oryn, ol úlken joǵary deńgeıli oryn. Ol da ǵylymnyń, balalardyń, ásirese qazaqtyń deńgeıin kórsetedi. Kezinde álem boıynsha sovettik bilim eń úzdik sanalatyn, ony joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Sol kezeńnen matematıka páninen eń jaqsy oqytý ádisteri qalyp, áli kúnge deıin jańa ózgeristerge ushyramaı oqytylýda. Bul árıne, biz úshin qýanyshty. Matematıka páni saıasat pen ıdeologııany qozǵamaıdy. Sol sebepten ózgeriske ushyramaıtyn sala.
- Dástúrge aınalǵan olımpıadanyń halyqaralyq ádil-qazylar alqasyna qansha esep usynylyp, qanshasy tańdap alyndy? Qatysýshylarǵa beriletin tapsyrmalar men esepter halyqaralyq olımpıada talaptaryna jaýap beredi me?
-Halyqaralyq ádil-qazylar alqasyna matematıka páni boıynsha jalpy sany 30-dan asa esep usynyldy. Olardyń ishinen jaqsy da qyzyqty degen 6 esep tańdap alyndy. Esepter qıyndyǵy jaǵynan halyqaralyq olımpıada talaptaryna jaýap beredi dep oılaımyn. Jalpy, meniń pikirimshe, eń jaqsy tapsyrmalar ádemi, qyzyqty da qıyn bolýy kerek. Eger olımpıada qatysýshylaryna mektep esepterin berseń, árıne olar úshin ol tapsyrmalar qyzyqsyz bolady, sol sebepten olarǵa qumarlyqtaryn arttyratyndaı qyzyq ta qıyn esepter usyný qajet. Bir jaǵynan ol esepterdi balalar shyǵara alatyndaı bolýy qajet. Taǵy bir talaby - ol esepti bári birdeı shyǵara almaýy tıis. Jyl saıynǵy tájirbıe barlyq esepterdiń shyǵarylmaıtyndyǵyn kórsetýde. Biraq, bári pánge baılanysty. Mysalǵa, matematıka páninen qıyn esepter berilse, al fızıka men ınformatıka pánderinen esepterdi shyǵarý keıde sáttilikke baılanysty bolyp jatady. Jalpy alǵanda esepter ár túrli deńgeıde teńdestirilgen bolýy qajet. Ádil-qazylar alqasy bul olımpıadaǵa bir jyl boıy tııanaqty daıyndaldy.
-Oqýshylar saıysta júzden júırik, myńnan myqty shyǵý úshin qandaı qabiletterin kórsete bilýleri qajet?
-Árıne, ol úshin birinshiden bilimi, odan keıin tapqyrlyǵy qajet. Ádette, tapsyrmalar logıkalyq oılaý qabiletine qaraı qurylady, standartty túrde bolmaıdy. Biraq, jalpy alǵanda esepter qıyn. Ol esepterdi tek tájirbıeleri, matematıkalyq mádenıeti bar oqýshylar sheshe alady. Eger bilimi tereń bolmasa, kóp jaǵdaıda ol oqýshy tapsyrmany oryndaı almaıdy.
-Jáýtikov atyndaǵy olımpıada týraly pikirińiz...
-2005 jyldan bastaý alyp, bıyl 6-shy ret ótkizilip otyrǵan Jáýtikov atyndaǵy olımpıada Qazaqstanda ótip otyrǵan ǵylymı saıystardyń biregeıi. Onyń halyqaralyq deıtin statýsy bar jáne bul olımpıadanyń basqa olımpıadalarǵa qaraǵanda ereksheligi - onda tek qana jeke qatysýshylar esep shyǵarýda ǵana emes, sonymen qatar búkil komandasymen, top múshelerimen jumys isteı alatyndyǵyn, komandalyq esepterin kórsete bilýleri qajet. Osy turǵydan alǵanda, mundaı olımpıadalar elimizde óte sırek ótedi. 6-shy ret ótkizilip otyrǵan olımpıadanyń álemde balamasy joq. Ótken jyly bul jarysqa 305 bala qatyssa, bıyl 319 oqýshy qatysyp otyr. Onyń ózi úlken jetistik. Olımpıadanyń qanaty keńeıip, qatysýshylardyń sany jyldan-jylǵa artyp kele jatqandyǵyn kórsetedi.
-Bıylǵy olımpıada osy jyly Astana qalasynda jazda ótetin 51-shi Álemdik matematıkalyq olımpıada qarsańynda ótýde. Sizdiń pikirińizshe, eki olımpıadanyń arasynda qandaı da bir baılanys bar ma?
-Halyqaralyq Jáýtikov olımpıadasynda 16 eldiń oqýshylary úsh pánnen saıysqa tússe, Álemdik jarysta álemniń 110 elinen qatysýshylar matematıka páninen ǵana jarysady. Aıyrmashylyq pánder sany men olımpıada dárejesinde, degenmen eki olımpıadanyń arasynda tyǵyz baılanys bar. Bıylǵa 6-shy ret ótip otyrǵan olımpıadany jazda bolatyn "Іri álemdik olımpıadanyń aldyndaǵy bas daıyndyq" dep aıtýǵa bolady.
-Sońǵy jyldary mektepterde matematıka páninen dáris beretin jas muǵalimderdiń kelmeıtindigi, jalpy jetispeıtindigi aıtylyp, jazylýda. Talantty oqýshyny talantty oqytýshy tárbıelep shyǵarady emes pe?! Bul máseleler sheshimi qazirden tabýy úshin dabyl qaǵatyn ýaqyt jetken sııaqty...
-Iá, ondaı problemalar bar. Bul matematıkterdiń kinási emes. Olar barlyq salada qajetti, olardy jumys berýshiler joǵary baǵalaıdy. Matematıkter kóptegen bank, qarjy qurylymdarynda jumys isteýde. Jaqsy ekonomıster - burynǵy matematıkter. Tanymal bolǵan kásipkerlerdiń arasynda da matematıkter bar. Biraq bizdi budan basqa bir másele mazalaýy qajet. Ol- halyqaralyq olımpıada jeńimpazdarynyń bolashaqtaǵy joly. Mundaı balalardyń eshqaısysy elimizdegi JOO-na, tipti bedeldi degen ýnıversıtetterge túspeıdi, kóbi AQSh-ta bilim alady. Táýelsizdik alǵannan beri elimizden, matematıka páni boıynsha qanshama halyqaralyq jeńimpazdar shyqty, biraq ázirge, shet elge oqýǵa ketken jastardyń birde-biri QR UǴA qarasty matematıka ınstıtýtyna kelgen joq. Bul naqty fakt, aqıqat.
-Biraq elimizdiń ǵalym-matematıkteri ǵylym men tehnıka salasynda QR Memlekettik syılyqtaryn alyp, naqty ǵylym memlekettik deńgeıde tanylýda emes pe?
-Memleket tarapynan ǵylym salasy qoldaý taýyp, ekinshi ret berilip otyrǵan joǵary deńgeıli memlekettik syılyq matematıkterdiń bedelin kóterdi. Odan syılyqtyń ózi de, jalpy alǵanda elimiz de utty. Bul jaǵdaıdaǵy syılyq ǵylym salasynyń aınalasynda jumys jasap júrgen adamdarǵa emes, taza ǵylymmen aınalysatyn ǵalymdarǵa berildi. Mysalǵa 30 jyldan beri sheshilmeı kelgen japon matematıgi Nagatonyń máselelerin sheshken professor Ýalbaı Ómirbaevtiń jetistigi álemdik deńgeıdegi jetistik bolyp sanalady. Otandyq ǵylym osy talaptarǵa jaýap berýi qajet. Osy sııaqty ǵylymı máseleler sheshilýi tıis. Biz álemde qorǵalǵan jumystar sany boıynsha birinshi oryndy alamyz. Alaıda, bizde álemdik esepterdi sheshý sany men deńgeıi tómen. Qazirgi ýaqytta meni memlekettiń ǵalym-matematıkterine nazar aýdarǵandyǵy qýantady.
-Halyqaralyq Jáýtikov atyndaǵy olımpıadasynyń uıymdastyrylýy men ótý barysyna kóńilińiz tolmaıtyn jerler bar ma?
-Men kóńilim tolmaıtyn jerler bar dep aıtqym kelmeıdi. Óıtkeni jaqsy ma, jaman ba, men bul sharany qoldaımyn. Negizinen álemdik deńgeıde, qoldan kelgenimizshe tyrysyp ótkizip jatyrmyz. Osy jaǵynan fızıka, matematıka mektebiniń rólin óte joǵary baǵalaý kerek. Ásirese, osy mekteptiń dırektory Qaırosh Maqyshevtiń rólin, qosqan úlesin baǵalaý qajet. Ol osy jobanyń bastamashysy, uıymdastyrýshysy. Joǵary deńgeıde ótkizý úshin árıne qarjylyq, uıymdastyrýshylyq máseleler týatyndyǵy belgili. Biraq soǵan qaramastan, ol barlyq máselelerdi sheship otyr, sol úshin men Qaırosh Maqyshevke alǵys aıtam. Ol aldyna osyndaı olımpıada ótkizem dep maqsat qoıdy jáne sol maqsatyn iske asyrýǵa baryn salyp, mine halyqaralyq, joǵarǵy dárejege deıin jetkizip otyr. Osy olımpıadanyń arqasynda, biz bıyl álemniń 110 elinen qatysatyn eń úzdik daryndar arasynda ótetin Álemdik matematıkalyq olımpıadany birinshi ret bizdiń elde ótkizýge múmkindik aldyq.
-Bıylǵy jyly Qazaqstan atynan qatysatyn oqýshylar qandaı orynǵa laıyqty bolady dep oılaısyz?
-Ony kúni buryn aıtý qıyn. Ótken jyldarǵa keletin bolsaq, bizdiń balalar alǵashqy oryndardy alyp júr. Ádette, birinshi oryndardy Máskeýdiń fızıka matematıka mektepteri alyp keledi. Bıyl qalaı bolatyndyǵyn balalardyń bilimi kórsetedi.