Mársekov Raıymjan

Mársekov Raıymjan (1879 - ólgen jyly belgisiz) – «Alash» partııasy men «Alashorda» úkimetiniń múshesi, qazaqtan shyqqan alǵashqy advokattardyń biri, zańger, «Saryarqa» gazetin uıymdastyryp, shyǵarýshylardyń biri.

Bұrynғy Semeı oblysy Өskemen ýeziniң Aıyrtaý bolysynda (қazirgi Shyғys Қazaқstan oblysynyң Ұlan aýdany) dәýletti otbasynda dүnıege kelgen. Ýezdik orys-қazaқ mektebinde saýatyn ashқannan keıin Omby қalasynyң klassıkalyқ gımnazııasyna oқýғa tүsip, ony 1897 jyly oıdaғydaı bitirip shyғady. Sol jyly Sankt-Peterbordaғy Imperator ýnıversıtetiniң zaң fakýltetine oқýғa tүsip, қoғamdyқ jұmystarғa belsene aralasyp, өzi sııaқty bilim izdep kelgen қazaқ jastarymen қoıan-қoltyқ aralasady. J.Aқbaevpen birge stýdenttik jerlester ұıymyn құryp, elde bolyp jatқan saıası, әleýmettik jaғdaılardy қadaғalap, mәjilisterinde talқylap otyrғan. Jaғdaılary nashar қazaқ stýdentterine қarajatpen kөmektesý mәselesin de қolғa alady. 1898 jyly aқpan-naýryz aılarynda bolғan stýdenttik қozғalysқa қatysқany үshin қara tizimge ilinip, oқýdan shyғarylady. Іzdenip jүrip, үlken қıyndyқtarmen қaıtadan ýnıversıtetke қabyldanyp, ony 1902 jyly tәmәmdaıdy. 1902 jyly jeltoқsannyң 22-inen 1911 jylғa deıin Orys geografııalyқ қoғamynyң Batys Sibir bөlimi Semeı bөlimshesiniң mүshe-қyzmetkeri bolyp, 1903 jyly naýryzdyң 30-ynda қoғam bөlimshesiniң mәjilisinde қazaқ өlkesindegi basқarý isine, oblystyқ sottar men starshyndardy saılaýғa қatysty «O vybornom nachale ý kırgızov» degen taқyrypta baıandama jasaıdy. R.Mәrsekov 1902 jyldan 1908 jylғa deıin Semeı okrýgtik sotynyң kөmekshisi қyzmetin atқaryp, al 1908 jyly Omby sot palatasynyң shaқyrýymen kelip, 1912 jylғa deıin advokatýra salasynda қyzmet isteıdi. 1912 jyly Semeıge қaıta oralyp, advokattyқ қyzmetin jalғastyrady. Jer daýy, mal, jesir daýyn, jer өlsheýshilerge қarsylyқ, orys pen қazaқ arasyndaғy kıkiljiңderge қatysty isterdi sheship, jazyқsyz bolғandarғa ara tүsip otyrdy. 1915 jyly aқpannyң 13-inde Semeıdegi saýdagerler klýbynda Nәzıpa men Nұrғalı Құljanovtarmen birge aýrýhanada jatқan қazaқ jaralylary men mұқtaj oқýshylarғa jәrdem retinde әdebı kesh ұıymdastyryp, қazaқ әdebıeti jaıynda baıandama jasaıdy. 1917 jyly sәýirdiң 27-si men mamyrdyң 7-si aralyғynda өtken Semeı oblystyқ sezine basshylyқ etedi. 1917 jyly maýsymnyң 15-inen bastap jaryқ kөrgen «Saryarқa» gazetiniң redaktorlyқ қyzmetin Alash қaıratkerleri Halel Ғabbasұly, Imam Әlimbekұlymen kezektese atқardy. «Alash» partııasyna mүshe bolyp, Alashorda үkimetin құrýғa atsalysty. «Saryarқa» gazetine Alash қozғalysy týraly habarlaryn, Alashorda үkimetiniң қaýly-қararlaryn, құjattaryn jarııalaıdy. Osy jyly қyrkүıektiң 15-18-i aralyғynda Semeı oblystyқ қazaқ sezine basshylyқ jasap, birinshi қazaқ seziniң sheshimderi men nұsқaýlaryn jүzege asyrý mәselelerin talқylaıdy. Қazan tөңkerisinen keıin Semeı oblystyқ қazaқ komıtetiniң tөraғasy jәne oblystyқ atқarý komıtetiniң mүshesi bolyp saılandy. Sonymen қatar ol Semeı қalasynda jaңadan құrylғan oblystyқ ýaқytsha қazaқ sotynyң tөraғasy қyzmetin қosa atқardy. 1918 jyly қaңtardyң 17-si men 1919 jyly maýsymnyң 23-i aralyғyna deıin Semeı oblystyқ jer basқarmasynyң tөraғasy қyzmetin atқardy. Bұl қyzmette jүrip hatshylyқ, әkimshilik jәne tүrme isterine basshylyқ jasady. 1918 jyldyң jazynda Alashorda basshylary A.Baıtұrsynov, M.Dýlatov basқarғan 5 adamdyқ delegatsııa құramynda bolyp, 1916-1917 jyldary tolassyz bүlinshilikter құrbanyna aınalyp қıyr қonyp, shet jaılap ketken қazaқtaryң taғdyryna arasha tүsýge jәne jas Alashorda үkimetiniң atynan kөmek sұraı Қytaıғa bardy. Shәýeshek қalasyndaғy Reseı konsýldyғy arқyly bolshevıkterge қarsy kүres jүrgizý үshin Қytaı үkimetinen қarý-jaraқ alý týraly kelissөz jүrgizýge қatysty. 1918 jyly maýsymnyң 25-indegi Alashorda үkimetiniң «Әsker polkin jasaқtaý» týraly shyғarғan zaңyna sәıkes қazaқ zııalylarymen birge Alash polkin jasaқtaýғa atsalysty. Mılıtsııa қataryna әr oblystan 30 ben 35 aralyғyndaғy 30 erikti adam jınaý үshin ýezderdi aralady. Osy jyly shildeniң 13-inde Alashorda үkimetiniң қazaқtan shyққan bolshevıkterdi jazalaý maқsatynda құrғan erekshe қazaқ soty men tergeý komıssııasynyң mүshesi boldy. R.Mәrsekov azamat soғysy jyldarynda jergilikti halyқty azyқ-tүlikpen қamtamasyz etý үshin shalғaıdaғy Vladıvostok қalasyna sapar shegip, onda ornalasқan Amerıkanyң «Meıer» fırmasymen sharttasyp, Semeı oblystyқ zemstvosynyң atynan 15 mıllıon somnyң taýaryn jergilikti shıkizatқa aıyrbastap әkelip, bұқara halyқty kүndelikti tұtynatyn eң қajetti degen taýarlarmen қamtamasyz etti. 1922 jyly R.Mәrsekov Semeı gýbernııalyқ atқarý komıtetiniң ınspektor-tekserýshisi қyzmetin atқardy. Osy jyly «ұltshyl», «býrjýazııashyl» degen aıyptar taғylyp, қýdalanýғa tүskennen keıin Қytaıғa қashýғa mәjbүr boldy. R.Mәrsekovtiң keıingi Қytaıdaғy taғdyry týraly derekter az saқtalғan jәne onda қaıshylyқtar kөp kezdesedi. Keı derekterde 1937 jyly NKVD jendetterimen aýyz jalasқan Қytaı үkimeti tұtқynғa alyp, aıýandyқpen өltirgen dese, ekinshisinde Semeı tүrmesinde қazaғa ұshyraғan deıdi. Ol 1899-1900 jyldary «Dala ýәlaıaty» gazetinde, odan keıin shyққan «Aıқap» jýrnaly men «Қazaқ», «Saryarқa», «Alash» sııaқty gazettere қazaқ halқynyң birden-bir sheshimin tappaғan jer, til, din mәseleleri men saılaý, oқý-aғartý jaıynda kөlemdi maқalalar jarııalap, kөpshilik taқysyna salyp otyrdy. Osydan bir ғasyr bұryn jazylsa da bұl shyғarmalardyң deni әli kүnge deıin өziniң құndylyғyn joıғan joқ. Derekkөzderi: tarıh ғylymynyң kandıdaty, dotsent Svetlana Smaғұlovanyң «Jұldyz» jýrnalynda jaryқ kөrgen maқalasy Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 6 tom