Mańǵystaý oblysynda statıstıkaǵa ilinbegen 20 myń adamnan astam «kórinbeıtin» kontıngent bar- Sholpan Shaqabaeva

AQTAÝ. Aqpannyń 19-y. QazAqparat. /Jetibaı Shahanuly/-Mańǵystaý oblysy úshin turǵyndaryn bir túgendeýdiń qajettiligi áldeqashan týǵan.

Өıtkeni, respýblıkamyzdaғy kөshi-қon aғynynyң eң kөp үlesi өndiristi өңirge de tıesili. Әsirese, jaңadan ashylғan Mұnaıly aýdany halқynyң sany týraly naқty derekter joқ. Onyң әleýmettik-ekonomıkalyқ saldary da jergilikti bıliktiң jұmysyna kөleңke tүsirip tұr. Halyқ sanaғy қarsaңynda osy jәne өzge de maңyzdy jaıttardyң basyn ashyp, mәnin bilmekke, Ұlttyқ naýқandy jүrgizýge birden bir құziretti ұıym ? ҚR Statıstıka Agenttiginiң Maңғystaý oblysy boıynsha departamenti bastyғynyң orynbasary Sholpan Shaқabaevamen sұhbattasқan edik. -Sholpan Rzaқyzy, Maңғystaý oblysy aldaғy Halyқ sanaғynan ne kүtedi? - 1999 jyly jүrgizilgen birinshi Ұlttyқ sanaқ қorytyndysymen salystyrғanda, Maңғystaý oblysyndaғy halyқ sany byltyrғy қarasha aıynda tirkeýshilerdiң aldyn-ala tүgendeýi boıynsha 42 paıyzғa artқan. Dәl қazirgi ýaқytta biz bıyl өtetin Halyқ sanaғynda bұl kөrsetkish odan da kөp bolýy mүmkin dep kүtip otyrmyz. Eger, tirkeýshilerdiң mәlimeti boıynsha oblys halқynyң sany shamamen 447 myң adam bolғan bolsa, boljam boıynsha, aldaғy sanaқ қortyndysynda bұl san 500 myңnan da asyp tүsýi mүmkin. - Mұnaıly aýdanyndaғy ahýal da Sizderdiң nazaryңyzda bolar. Osy mәselege aldaғy sanaқ nүkte қoıa ma? - Өzderiңiz biletindeı, Elbasymyzdyң jarlyғymen bizdiң oblysta 2007 jyly Mұnaıly atty jaңa aýdan құrylғan bolatyn. Sol ýaқyttan beri bizde osy aýdannyң halқynyң sany jөninen әrtүrli derekter keltirilip jүr. Olar өz kүshterimen - dәrigerleri, mұғalimderi өz betinshe sanaқ jүrgizgen bolatyn. Sol mәlimetteri boıynsha, aýdan halқynyң sany 80 000 dep kөrsetildi. Al bizdiң statıstıkalyқ aқparat boıynsha Mұnaıly aýdanynda 58 myңdaı halyқ bar. Өıtkeni, aýdan men aýyl әkimderine 80 myң halyқty naқtylaıtyn mәlimet berýin өtinip, sұraý salғanymyzda, olar halқynyң sanyn alpys myңғa da jetkize almady. Bұl barlyқ tirkeý қyzmeti tүrleri boıynsha tirkeýden өtken, osy aýdanda tұratyn tұrғyndardyң sany. Sonyң ishinde, kөshi-қon қyzmetinen өtkender de bar. Meniң oıymsha, mұndaғy statıstıkalyқ mәlimetterde «kөrinbeı» қalyp otyrғan artyқ 20 myңnan astam adam osy kөshi-қonnyң tirkeýinen өtpegender sııaқty. Tipti, eshқandaı da tirkeýden өtpeı, өz betterinshe kөship kelip, bizdiң oblys aýmaғynda өmir sүrip jatқandar. Aldaғy Ұlttyқ naýқan osy daýly mәselege nүktesin қoıyp, Mұnaıly aýdany halқynyң sanyn naқtylap beredi dep senemiz. Osy mәselege baılanysty aýdandaғy aýyl әkimderimen, aýdan әkimimen de kezdesýler өtkizip, talқylaғanbyz. Olar da osy mәseleniң nәtıjeli sheshilgenine үlken mүddelilik tanytyp otyr. Sol үshin olar osy sanaқ kezinde zor ynta bildirip, bizdiң aýdandyқ bөlimimizdiң jұmysyna қyzý қoldaý kөrsetip jatyr. Sondaғy alty aýyl boıynsha kөlik bөlip, polıtsııa қyzmetkerin taғaıyndap, sanaýshy қyzmetkerlerimizdiң aýdannyң barlyқ tұrғyndaryn қamtýyna jaғdaı týғyzyp otyr. - Siz keltirip otyrғan jıyrma myң adam ? az san emes қoı. - Joғaryda aıtқanymdaı, ol adamdar bizdiң elimizdiң aýmaғyna қandaı da bolmasyn joldarmen өtip, osynda tұryp jatқandar. Mysaly, ýaқytsha kүnkөris қamymen jұmys izdep kelgender bolýy mүmkin. Biraқ osynda tұraқty tұrýғa қalyp қoıғan. Keıinnen otbasyn, aғaıyn-týmasyn da kөshirip әkelgender bolýy mүmkin. Biraқ ol adamdardyң eshқaısysy da kөshi-қon қyzmetiniң tirkeýinen өtpegen. ıAkı, Қazaқstan Respýblıkasynyң azamattary emes. Endi halyқ sanaғynan keıin «eger, elimizge kelgen kim de kim on eki aıdan kөp ýaқyt tұryp jatқan bolsa, olar tұraқty tұrғyndar» bolyp sanalmaқ. Өıtkeni, men mұnda ýaқytsha tabys tabý үshin keldim deıtinderdiң barlyғy da, birneshe jyldan beri jүrgender. Olar mұnda saýda jasap, қara jұmys istep, taksı қyzmetin kөrsetip, aýyldaryna baryp-kelip қatynap jүrgender. Sondyқtan, biz olardy sanaқ kezindegi anketada «tұraқty tұrғyn» dep kөrsetetin bolamyz. - Bұl ahýal өңirdiң, elimizdiң әleýmettik makroekonomıkalyқ kөrsetkishterindegi teris үderiske yқpal etýi mүmkin be? Jalpy statıst maman retinde ne aıtar ediңiz? - Әrıne, mysalғa alaıyқ, Mұnaıly aýdanynda bizdiң mәlimet boıynsha 58 myң halyқ, al shyn mәninde 80 myң adam tұryp jatyr delik. Osy statıstıkaғa ilinbeı қalғan 20 myң kontıngent jergilikti densaýlyқ saқtaý salasynyң, bilim berý salasynyң қyzmetin paıdalanyp otyr. Olar da dәrigerge қaralady, balalary mektepke barady. Aýrýdyң kөrsetkishteri boıynsha Mұnaıly aýdany oblys kөleminde birinshi orynda tұratyndyғynyң bir sebebi osynda. Halyқ sany naқty emestiginen mektepterdegi bala sany shekten tys kөp. Keı rette үsh aýysymnan oқytýғa da mәjbүr. Ana men bala өliminiң kөrsetkishterinde de osy kөzge kөrinbeıtin kontıngenttiң үlesin esepten shyғaryp tastaı almaısyz. Halyқ sany naқty bolmaғandyқtan, aýdanda қansha aýrýhana, mektep қajet, jalpy әleýmettik mұқtajdyқtar týraly bilý mүmkin emes. Sondaı-aқ bұl adamdar өңirdiң azyқ-tүlik rynogynyң resýrsyna ortaқtasyp, onyң tapshylyқ nүktesin anyқtaýda da қıyndyқtar týyp otyr deýge bolady. Mәselen, halyқ sany naқty bolmaғandyқtan өңirge onsyz da 80 paıyz syrttan әkelinetin azyқ-tүliktiң belgili bir ýaқytta қansha kөlemde әkeliný kerektiginiң esebi jolғa қoıylmaғan. Sonyң saldarynan azyқ-tүlik tapshylyғy sezile bastaғanda, ol baғanyң өsýine jedel әser etedi. Bұl mәseleniң ұshyғyn azyқ-tүlik қaýipsizdigine әkelip tirese de bolady. Sondyқtan da halyқ sanaғy degenimiz, jaңaғy aıtқanymdaı, tek қana әleýmettik emes, saıası da maңyzdy astary bar құbylys. Halyқ sanaғy barshamyzғa қatysty. Ol laýazymdy әkimderden bastap, үlken өmirge joldama alғan stýdentterge deıin kerek. - Tұrғyndar sanyndaғy sәıkessizdik taғy қaı aýdandarda kezdesedi? - Tұrғyn sany boıynsha aýytқýshylyқtar Beıneý aýdanynda, Aқtaý, Jaңaөzen қalalarynda қalyptasyp otyr. Sondyқtan da, aldaғy sanaқtan kүterimiz kөp. - Jaңa ana men bala өlimi týraly da aıtyp қaldyңyz. Sanaқ bұl tөңirektegi mәseleniң de oң sheshilýine septigin tıgizetin bolar? - Өkinishke қaraı, bizdiң Maңғystaý oblysy ana men bala өlimi sanynan birinshi orynda tұr. Bұl jerde ұrpaқ jalғastyrý jaýapkershiligi bәrine de ortaқ bolғandyқtan, әrbir otbasy, әrbir ana oғan mұқııat қaraýy қajet. Statıstıkalyқ mәlimetterge aқparat jınaғanda, ana men bala өliminiң negizgi sebepteriniң biri әıelderdiң jүkti kezinde dұrys kүtinbeıtindigi, ıakı perınataldy kezeңdegi patologııalar basym bolyp jatady. Jәne kөp rette ol tұrmysy nashar, jaғdaıy tөmen otbasylarғa tәn. Al jaңa men sөz etip otyrғan 20 myңdyқ kontıngenttiң kөpshiliginde tұrmystyқ jaғdaılary jaқsy dep aıta almaımyn. Kez-kelgen jerdi pana etip, өlmestiң қamyn keship jүrgen otbasylardyң eң aқyry қarapaıym gıgıenalyқ talaptardy saқtaýғa da mүmkindigi joқ bolyp jatady. Қaraқalpaқstan, Өzbekstan respýblıkalarynan kelgen bұl adamdar elimizdiң azamattary bolmaғandyқtan, olardyң aıaғy aýyr әıelderi ýaқytynda tirkeýge alynyp, dәrigerdiң tұraқty baқylaýyna tұrmaıdy. Құjattaı negizde joқ bolғandyқtan, ony jүzege asyrý da kөp rette қıyndyқ týғyzyp jatady. Әıtse de, osynyң bәrine қaramastan, aýdannyң densaýlyқty үılestirý bөlimi өz kүshterimen Respýblıkamyzdyң azamaty bolyp tabylmaıtyn bolsa da, jүkti әıelderdi үı-үıdi aralap jүrip izdep taýyp, қadaғalaýyna alýda. Al bұl sharalar үshin, shynyna kelgende bıýdjetten aқsha қarastyrylmaғan. Tүptep kelgende, osy jaғdaılar Maңғystaý oblysynyң ana men bala өlimi boıynsha 1-shi orynғa shyғýyna alyp kelip otyr. - Sanaққa tolyқ ekenderiңizdi jarııalap ta үlgerdiңizder. Қazirgi jұmystaryңyzdyң basym baғyty aқparattyқ-nasıhattyқ jұmystarғa jәne sanaқshy mamandardy oқytýғa arnalғanyn kөrip te otyrmyz. Tolyғyraқ mәlimet bere ketseңiz? - ҚR Үkimetiniң 2007 jylғy 28 қarashadaғy № 1138 Қaýlysyn oryndaý maқsatynda Maңғystaý oblysynda birқatar jұmystar jүrgizilýde. Osy ýaқytқa deıin oblystyқ jәne aýdandyқ /қalalyқ/ halyқ sanaғyna jәrdemdesý komıssııalary jұmys jasap keledi. Oblystyқ komıssııalardyң mүsheleri қalalar men aýdandarғa, al aýdandyқ jәne қalalyқ komıssııa mүsheleri selolyқ okrýgterge bekitilgen. ҚR Premer-mınıstriniң orynbasary Ө.E.Shөkeevtiң 2008 jylғy 17 sәýirdegi jүrgizgen mәjilisinde №22-5/005-1256-shy jәne oblystyқ halyқ sanaғyna jәrdemdesý komıssııasynyң 2008 jylғy 28 sәýirdegi mәjilisinde berilgen tapsyrmaғa sәıkes, barlyқ eldi mekenderdiң shema-josparlary men aýdandardyң shematıkalyқ kartalary daıyndaldy jәne jaңғyrtyldy. Osy kartalarmen statıstıka organdary қamtamasyz etildi, әkimshilik-aýmaқtyқ birlikterdiң shekaralaryn jәne tizbesin naқtylaý, kөshelerdiң attaryn, kvartaldardyң, үılerdiң, pәterlerdiң nөmirlerin retteý boıynsha jұmystar jүrgizildi. Қazirgi taңda barlyқ eldi mekenderdiң үıleriniң (famılııasy jәne tұratyn adamdardyң sany boıynsha) jәne okrýgtiң ortalyғyna deıin қashyқtyғy kөrsetilgen, ýaқ eldi mekenderdiң tizimi bar. Sonymen birge, әrbir selolyқ okrýgke shema-jospar jәne shema karta jasaқtalғan. Onda ұsaқ eldi mekenderdiң selolyқ okrýgke deıingi қashyқtyғy men jeke tұrғan үıler kөrsetilgen. Bұғan қosa, densaýlyқ saқtaý, bilim berý, әleýmettik қamtamasyz etý mekemeleriniң, қonaқ үılerdiң tizimderi alynғan, ondaғy oryndardy kөrsete otyryp, sonyң negizinde aýdandar men қalalardaғy halyқ sanaғyn jүrgizýdi ұıymdastyrý josparlary jasaқtalғan jәne bekitilgen. Өtken jyldyң 10-shy jeltoқsanynda oblystyқ ұıymdastyrý jospary respýblıkalyқ deңgeıde bekitildi. Oblystyң aýmaғy 47 sanaқtyқ bөlimderge bөlingen, 381 nұsқaýlyқ ýchaske, 1535 ? eseptik ýchaske bar. Sonymen қatar, aýrýhanalarda, әıelder bosanatyn үılerde, қonaқ үılerde, vokzaldardaғy mekemelerde jәne t.b. halyқ sanaғyn jүrgizý үshin 6 nұsқaýlyқ ýchaske ұıymdastyryldy. Oblys boıynsha tұtas alғanda 69 eseptik ýchaske jұmys istep tұr. Өңirdegi sanaқ kadrlaryna jalpy қajettilik (rezerti қosқanda) 2114 adam. Bүgingi kүni sanaқ kadrlaryn irikteý boıynsha jұmys jүrgizilýde, atap aıtқanda 5-shi қaңtardan bastap jұmysқa 47 sanaқ bөlimderiniң meңgerýshileri, 2-shi aқpannan bastap 381 nұsқaýshy-baқylaýshy jұmysқa kirisse, 16-shy aқpannan bastap 1535 sanaýshy jұmysyn bastady. Oblysta 2009 jylғy halyқ sanaғynyң maқsattary, mindetteri jәne maңyzy týraly halyқ arasynda kөpshilik-tүsindirý jұmystary jүrgizildi. Bүgingi taңda aýdandar men қalalarda 22 bılbord ornatylyp, 7 anyқtama үsteli jұmys isteıdi. Oblystyқ televıdenıede kүn saıyn (kүnine 9 ret) jarnama rolık kөrsetiledi, 2008-2009 jyl boıyna ol eki ret jaңartyldy. Al 2008 jyldyң basynan bastap, kүni bүginge deıin aýdandyқ, қalalyқ, oblystyқ gazetterdiң betterinde 66 maқala jәne aқparat, sonyң ishinde 25 maқala aýdandyқ deңgeıde jarııalandy. Radıo, telearnalarda nasıhattalyp, dәrister de oқyldy. Үnparaқtar taratyldy. Қazirgi ýaқytta trenıng-oқytýlar jalғasýda, mysaly 26-shy қaңtarda aýdandyқ /қalalyқ/ statıstıka bөlimderiniң bastyқtarymen jәne sanaқ boıynsha өkiletti өkildermen, 28-29-shy қaңtarda sanaқ bөlimderiniң meңgerýshilerimen, jұmyspen қamtý jәne әleýmettik baғdarlamalar bөlimderiniң, bilim berý, densaýlyқ saқtaý mekemelerindegi, Іshki ister departamentiniң, қylmystyқ-tүzetý komıteti basқarmasy jүıesiniң mekemelerindegi, Қorғanys isteri boıynsha departamenttiң jәne ҚR ҰҚK ShҚ «Batys» Aımaқtyқ Basқarmasynyң sanaқ boıynsha jaýapty қyzmetkerlerine oқytý jүrgizildi. Bүginderi өzimizdiң jalpy sanaққa қatysatyn adamdarymyzdy oқytyp jatyrmyz. Sanaқty jospar boıynsha bastap, aıaқtaý үshin eshқandaı da kedergilerge toқtamaı, қandaı da bir tosyn өzgeristerge қamdanyp jatyrmyz. Meniң Halyқ sanaғyna baılanysty қysқasha aıtarym osyndaı. - Endi osy sanaқ týraly tүsindirme jұmystaryңyzdan Қazaқstan halқyn, alys-jaқyn shetelderde jүrgen otandastarymyzdy habardar etip өtsek. - Eң birinshi Halyқ sanaғynyң maқsatyna toқtalaıyn. Әr on jyl saıyn өtip tұratyn Ұlttyқ naýқannyң jalpy maңyzy өte joғary. Sanaқ қorytyndysynda halyқ sany, olardyң aýyl-қalaғa ornalasýy, jynysy, jasy, nekelik-otbasylyқ jaғdaılary, ұlty, til bilimi, bilimi sııaқty taғy da basқa oқý oқıtyndary, jұmys jasaıtyndary, үıde otyrғandary, jұmyssyzy, tұrmysy, baspanaly, baspanasyzy syndy kөptegen kөrsetkishterdiң aýқymdy aıasy anyқtalmaқ. Osyndaı maңyzdy mәlimetter negizinde barlyқ deңgeıdegi memlekettiң әleýmettik, ekonomıkalyқ, kөshi-қondyқ, bilim, til saıasatyn, bıznes pen halyқtyң damýyn, өmir tirshiligin josparlaý, sheshim қabyldaý mәselesin jetildirýge mүmkindik bermek. «Halyқ sanaғy - 2009» protsedýrasyna eshқandaı shegerýsiz barlyқ Қazaқstan azamattary, sonymen қatar sanaқ kezinde elimizde jүrgen azamattyғy joқ azamattar, shetel azamattary tartylady. Elimizde tұraқty tұratyn, biraқ sanaқ kezinde elimizdiң aýmaғynan tys jүrgen adamdar da қamtylady. Sanaýshylar esepti aýyzsha sұraқ-jaýap arқyly anketa toltyrý boıynsha jүrgizedi. Ol әr otbasynan bir үlken adamynyң aıtýy boıynsha toltyrylady. Sanaққa қatysý mindetti bolyp tabylady. Sondyқtan halyқtyң oғan tүsinistikpen қarap, belsendi қatysýyn sұraımyz. Sondaı-aқ, olar қoıylғan sұraқtarғa shyn jaýap berýi kerek. Өıtkeni, osynda tiziletin mәlimetter erteңgi kүni jeke alғanda sol adamnyң өziniң, әl-aýқatyn arttyrýғa қoldanylmaқ. Sanaқ kezinde adamdardan құjat talap etilmeıdi. Sanaқtyң қorytyndysy 2009 jyldyң ekinshi jarty jyldyғynda jarııalanady dep kүtilýde. Onda tұrғyndar sany tұrғylyқty jeri men jynysy boıynsha bөlinedi. Ol mәlimetter 2009-2010 jyldar boıy өңdelip, tııanaқtalyp baryp, halyқ sanaғy boıynsha birtұtas aқparattyқ bazaғa engiziledi. Osy jұmystardyң nәtıjesinde 2011 jyly «2009 jylғy Қazaқstannyң Ұlttyқ halyқ sanaғy» saraptamalyқ esebin baspa etip shyғarý kөzdelýde. Sonymen қatar қoldanbaly anyқtamalyқtar, baspasөz-relızderi, arnaıy shyғarylymdar, maқalalar taғy da basқa aқparattyқ materıaldar taratylmaқ. Sөz soңynda el azamattaryna, tұrғyndarғa aıtarym, sanaқ kezindegi mәlimetterdiң barlyғy da қataң құpııa tүrde saқtalady. Mұndaғy jeke tұlғaғa қatysty mәlimetter tek қana jalpylama toptastyrylғan statıstıkalyқ maқsatta ғana қoldanylady. Bizdiң sanaқ jүrgizetin mamandarymyzғa anketalyқ aқparattardy өzge bireýlerge habarlaýғa, jetkizýge қataң tıym salynғan. Endeshe, barshamyz birdeı aldaғy Ұlttyқ maңyzdaғy naýқan - Halyқ sanaғyna atsalysaıyқ! - Rahmet!