52 mln tonna ýran qaldyǵy jatqan Qoshqar ata qoımasynyń jaǵdaıy ne bolady
AQTAÝ. KAZINFORM — Qoshqar ata radıatsııalyq qaldyq qoımasy — Mańǵystaýdyń basty ekologııalyq problemasy. Ol Aqtaý qalasynan 3-4 shaqyrym jerde, Munaıly aýdanynyń aýmaǵynda ornalasqan. ıAǵnı, aınalasynda 400 myńǵa jýyq halyq turady.
Ýly kóldiń aýmaǵy — 77 sharshy shaqyrymdy quraıdy. Munda belsendiligi joǵary radıoaktıvtik qaldyqtar jınalǵan. Naqtyraq aıtsaq, Kaspıı mańy taý-ken kombınatynyń, Hımııalyq-gıdrometallýrgııalyq zaýytynyń, Kúkirt qyshqyly zaýytynyń jáne azot-týk zaýytynyń — 150 mıllıon tonna qaldyǵy jatyr. Onyń ishinde ýran rýdasynyń qaldyqtary - 51,8 mln tonna.
Uzaq jyldar quzyrly memlekettik organda basshylyq qyzmette bolǵan ardager ekolog Orynbasar Toǵjanovtyń aıtýynsha, Qoshqar ata kólindegi qaldyqtardyń quramynda nıtrattar, nıtrıtter, ammonıı, temir, fosfattar, ftor, strontsıı, tsınk, mys, hrom, molıbden, marganets, qorǵasyn, ýran, radıı, torıı jáne basqalar bar.
Sonymen qatar, pırıttik kúıdirgilermen lastanǵan ýchaskeler bar. Pırıtti kúıdirgi — kúkirt kolchedanyn qaıta óńdegennen (kúıdirgennen) keıin qalǵan qara-qońyr tústi aýmaq. Ol jelmen óte alys qashyqtyqqa taraıdy. Adamǵa teri men ókpe arqyly kirip, densaýlyǵyna zııanyn tıgizedi.
— 2003-2007 jyldary Ulttyq ıAdrolyq ortalyqtyń ıAdrolyq fızıka ınstıtýty «Ekoservıs» JShS men «Volkovgeologııa» AQ qaldyq qoımasyndaǵy radıoaktıvtik jáne ýytty qaldyqtardy zerttep, zalalsyzdandyrýdy usyndy. Al, 2012-2016 jyldary zertteý jumystaryn júrgizgen Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń ǵalymdary topyraqta, ósimdikter men úı janýarlarynyń júnderinde aýyr metaldar men radıonýklıdter jınaqtalǵanyn anyqtady. Sanıtarlyq qorǵaý aımaqtaryndaǵy kemirgishterdiń DNK-lary men hromosomdarynda aýytqýshylyq baıqaldy. Jergilikti turǵyndardyń DNK-lary men hromosomdaryn Almaty oblysynyń halqymen salystarǵanda da aıyrmashylyq baıqaldy. Sondyqtan ǵalymdar tezdetip zalalsyzdandyrýdy usyndy, — deıdi Orynbasar Toǵjanov.
Ardager ekolog 2007-2009 jyldary Qoshqar ata kóliniń eki radıatsııalyq qaýipti ýchaskesinde jumystar júrgizilgenin aıtady.
Oǵan repýblıkalyq bıýdjetten 394,26 mıllıon teńge jumsalyp, aýmaǵy 65 gektar joǵary radıatsııalyq fony bar toǵyz ýchaske zalalsyzdandyrylǵan.
Onyń ishinde 20,3 gektar óte qaýipti aýmaq temirbetondy sarkofagpen jabyldy. Biraq, keýip, shańytyp jatqan 4000 gektardan astam jer qalyp qoıǵan.
— 2017 jyly jalpy aýmaǵy 4279 gektar bolatyn Qoshqar ata qaldyq qoımasyn zalalsyzdandyrý» jobalyq smetalyq qujaty daıyndalǵan bolatyn. Sol kezde jobany júzege asyrýǵa 17518,159 mıllıon tenge qajet edi. Mańǵystaý oblystyq tabıǵı resýrstar jáne tabıǵat paıdalanýdy retteý basqarmasy tender jarııalap, jeńimpaz da anyqtaldy. Alaıda, bıýdjettegi qarjy tapshylyǵy, birneshe ret bolǵan sot protsesi, keıbir quzyretti organdardyń zańsyz aralasyp kidirtýi, teńgeniń qaıta-qaıta qunsyzdanýy sııaqty sebepter sońǵy 8 jylda jobany júzege asyrýǵa kedergi boldy. Biraq, sol jerlerdi tez jabý kerek. Áıtpese, bul halyqqa jasalǵan qastandyq bolady, — deıdi ardager ekolog.
Jalpy, radıatsııalyq kóldi tolyq qurǵap ketýden saqtaý úshin, Aqtaý qalasynan kárizden shyqqan aǵyndy sý tolyqtaı Qoshqar ata oıpatyna quıylyp jatyr.
Sonymen qatar, 2014 jyldan bastap keýip ketken jerlerden shań arqyly ýytty qaldyqtardyń jan-jaqqa taraýyn azaıtý úshin, qaldyq qoımasynyń sanıtarlyq qorǵaý aımaǵy shekarasyn boılaı sekseýil egilip, jasyl qorǵanysh beldeýi jasalyp keledi.
Mańǵystaý eksperımentaldy botanıkalyq baǵynyń bas dırektory Aqjúnis Imanbaevanyń aıtýynsha, búginde 124 gektar aýmaqqa sekseýil egilgen. Qazir taǵy 30 gektar jerdi qorshaý jumystary júrip jatyr.
— Qorshaýdy aıaqtap qaldyq. Sosyn ishin tegisteý bastalady. Sodan keıin jerdi jyrtyp, kúzgi egý jumystaryna daıyndaımyz. Qarasha aıynda ol jerlerge 75 myń sekseýil otyrǵyzamyz. Buǵan deıin, 80 gektar jerge egilgen 250 myńnan astam sekseýildiń 85 paıyzy ósip shyqty. Bıyl 400 gektar jerge jasyl-jelek egýdiń jobalyq smetalyq qujaty jasaqtalýy tıis. Onyń aıasynda 1 mıllıon sekseýil egiledi, — deıdi ǵalym.
Mańǵystaý oblystyq tabıǵı resýrstar jáne tabıǵat paıdalanýdy retteý basqarmasy basshysynyń orynbasary Haıdar Týleýshovtiń sózinshe, radıatsııalyq kóldi bıologııalyq rekýltıvatsııalaý jobasyn ázirleý jumystary bastalǵan.
Ony merdiger «Platıným Izysk» JShS-gi júzege asyryp jatyr. Joba daıyn bolǵannan keıin, kóshetter egý, sýarý, qorshaý jumystary jalǵasady.
— Búginde Qoshqar ata qaldyq qoımasynyń rekýltıvatsııa jumystarynyń ekologııalyq tıimdiligi men memleket qarajatynyń maqsatty jumsalýy qoǵamdy alańdatady. Osyǵan baılanysty QR Úkimeti qosymsha ǵylymı zertteýlermen jobaǵa qaıta revızııa júrgizýdi tapsyrdy. Byltyr maýsym-tamyz aılary aralyǵynda ekologııa, energetıka, densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń mamandary Qoshqar ata qaldyq qoımasynyń aýmaǵyndaǵy atmosferalyq aýanyń, radıatsııalyq fonnyń sapasy men qaýipsizdigine monıtorıng júrgizdi. Onda shekti ruqsat etilgen shoǵyrlanýdan asyp ketý anyqtalǵan joq. Sondyqtan, bıologııalyq rekýltıvatsııalaý jobasyn ázirleý tapsyryldy, ıaǵnı búkil perımetr boıynsha qaldyq qoımasyn kógaldandyrý jumystary jalǵasady, — deıdi Haıdar Týleýshov.
2021 jyly Qoshqar ata kólinde buǵan deıin jasaqtalǵan joba boıynsha 4279 ga jerdi 30 sm bıiktikte topyraqty tyǵyzdaý arqyly kómý jumystary bastalǵan bolatyn. Josparǵa sáıkes, 905 gektar jerdi qaıta qalpyna keltirý kózdelgenmen, tek 253 gektar jerge topyraq tóselgen.
— Óıtkeni, merdiger ınflıatsııa nátıjesinde qaıta qalpyna keltirý jumystary 10 paıyz qymbattaǵanyn jáne jobada tyǵyzdalǵan topyraqty satyp alý qarastyrylmaǵanyn aıtyp, joba qunyn ulǵaıtýdy surap, usynys engizgen. Joba qaıta qaralyp, 2023 jyly memlekettik saraptamadan oń qorytyndy aldy. Biraq qazir Úkimet qosymsha ǵylymı zertteýlermen jobaǵa qaıta revızııa júrgizýdi tapsyrǵan soń, jumystar toqtap tur, — deıdi oblystyq tabıǵı resýrstar jáne tabıǵatty paıdalanýdy retteý basqarmasy basshysynyń orynbasary Haıdar Týleýshov.
Táýelsiz ekolog Ádilbek Qozybaq 30 jyl ishinde zalalsyzdandyrylmaǵan Qoshqar ata ýly kóliniń máselesi endi sheshiledi degenge senbeıdi.
Ol osy kezge deıin bólingen qarajattyń qaıda jumsalǵanyn tekserýdi suraıdy.
— 30 jyldan beri nege sheshe almaı keledi? Jylda demeı-aq qoıaıyn, 2-3 jylda bıýdjetten qyrýar qarajat bólinedi. Osy kezge deıin bólingen qarjy qaıda ketip jatyr? Qarajattyń maqsatty jumsalýyn tekserdi me? Jaýaptylardan nátıje nege talap etilmeıdi? Kináliler jazalandy ma? Meni osy suraqtar mazalaıdy, — deıdi ol.
Buǵan deıin, Qoshqar ata kólin qalpyna keltirýge bólingen qarajat bıýdjetke nege qaıtarylǵany týraly jazǵan bolatynbyz.