Máńgilik eldiń saryny - Manas

ASTANA. QazAqparat - Aqbas Alataý baýraıynda bir túıeniń órkeshindeı birge jasasyp, bite qaınasqan qazaq pen qyrǵyz tarıhtyń uzyn salqar kerýeninde úzeńgiles te úndes júrgen. Sondyqtan Muhtar men Shyńǵys, Kenen men Ospanqul, Jambyl men Toqtaǵul, Shoqan men Boranbaı syndy arda uldary tós túıistirgen, tarıhy ǵana emes, taǵdyry da qatar órilgen baýyrlas jurtty biriktiretin qasıet-qundylyqtar az emes. Sonyń biri de biregeıi - «Manas» dastany, dep jazady «Egemen Qazaqstan»  gazeti.

Alash urandy alyp Manas

Ult ustazy Ahmet Baıtur­syn­uly batyrlar jyry týraly «Burynǵy jaýgershilik zamanda halyq tán esebinde bolǵanda, batyrlar jan esebinde bolǵan. Halyqtyń batyrlary qandaı bolsa, halyqtyń rýh jaǵy da sondaı bolǵan» dep jazady. Ushy qıyry joq Uly dalany, sal­qar saharany at tuıaǵymen baǵyn­dyrǵan, kún túbine kúńi­rene jortyp, dúnıeniń kelbe­tin áldeneshe ózgertken batyr babalarǵa joryqshy jyraýlar jiger berse, qaharmandyq epos ar-namysyna qamshy bol­ǵan. Epıkalyq sanadaǵy kósh­pelige el qamy úshin ot pen sýǵa túsýge taısalmaıtyn qahar­man er-azamat úlgi boldy, osy­laı­­­sha ǵasyrlar bederinde jaýyn­­ger túrkiler arasynda minsiz ke­ıip­ker batyr kýlti qalyptasty. Týǵan jerin qyzǵyshtaı qorǵap, týǵan elin qoı ústine boz­torǵaı jumyrtqalaıtyn bara­qat­ty ómirge bastaıtyn je­ńim­paz batyr beınesin shal­qar shabytpen jyrlaıtyn abyz jyraýlardyń mártebesi qasha­nda joǵary bolǵan. Kúl­li kóshpeli jurttyń ortaq murasy «Qorqyt ata kitaby», «Oǵyznama», «Manas» sekil­di uly epostarymyzda Baıkal­dan Balqanǵa, Altaıdan Alpi­ge deıin jortqan jaýynger jurt­tyń shańdy joryǵy­nyń súr­leý sýreti ǵana emes, halqy­myz­dyń ór rýhy, tereń danalyq tol­ǵamy qatar saqtalǵan. Sol se­bepti túrki halyqtary álemde teń­desi joq telegeı-teńiz epos týdyr­dy, aqyndyǵymen dańqy shy­ǵyp, adamzat mádenıetine asyl qazyna syılaı aldy. Sol jaý­harlar ishinen Gınnestiń rekord­­tar kitabyna engen «Manas» jy­rynyń túgel túrki úshin baǵasy aıryqsha zor ekeni belgili.
«Manas» - qyrǵyzdyń uly eposy ǵana emes, túrki halyq­tarynyń epıkalyq murasynyń da alyp shyńy. Telegeı teńiz bul jyrdyń kólemine álemde birde-bir epıkalyq eskertkish teńese almaıdy. Máselen, Saǵymbaı Orozbaqovtan jazyp alynǵan jyrdyń kólemi 250 000 joldan turady. Bul Fırdoýsı «Shah­namasynan» 2 ese, Gomerdiń «Ilıa­dasynan» 16 ese kóp. Bu­ǵan Saıaq­baı Qaralaevtan jazyp alyn­ǵan Manastyń balasy men nemeresi sýretteletin «Semeteı», «Seıtek» jyryn qos­sa­ńyz, taýdy shaıqaıtyn, te­ńiz­di tebirentetin, ormandy múl­­gi­tetin aqyndyqtyń aıshyq­ty qudiretin tanı alasyz. Entsıklopedııalyq sıpatta­ǵy, epıkalyq tynystaǵy epos­tyń arǵy bastaýlary tym te­reńnen tamyr tartady.
«Buryn­ǵydan qalǵan sóz: Qarahan, Oǵyz hannan keıin Alancha han uryǵynan Baıǵur, Uıǵyr degender bolǵan eken» dep este joq yqylym zamannan shejire bastaıtyn jyr Manasty: «Artyq týǵan Manastyń, Arǵy atasy Qarahan. Qarahannan taraǵan, Teńdesi joq Orazaı. Kindik qany tamǵan jer, Altaı degen jer eken», dep tanystyrady. Osylaısha arǵy altaılyq tamyrdan bastaý alyp, túpki tegin Qarahan, Oǵyz hanmen baılanystyratyn alyp Manas shamyrqanǵan bir sátinde: «Atam - Jaqyp, Manaspyn, Arǵy uryǵym - Alashpyn!» - dep uly babasyna sıynady. «Alash, alash bolǵanda, Ala taı at bolǵanda, Tamǵasyz taı, ensiz qoı bolǵanda» degen támsil sóz qazaq, qyrǵyz, qaraqalpaq sııaq­ty bir atadan taraǵan ha­lyq­tarǵa ortaq uran bolǵan. Son­dyqtan áıgili dastan: «Arǵy atamyz Alash dep, Namysyma talas dep, Alty júz arǵyn, naımandy, Er tartýǵa saılady. ...Túbinen bóten týyp pa, Túrikti qudaı uryp pa?! Alash han eken atamyz, Arpalyspaı qaıtip jatamyz», dep Alash uranyn tý etip kóteredi.
Endeshe búginderi júz jylǵa tolǵan Alash avtonomııasynyń ázelgi urany Alasha han men Manas batyr zamanynan ula­syp, júlge tartyp, urpaqqa jet­keni daý týdyrmaıdy. Bul oraı­da tarıhı jyrlar, ańyz-ápsa­na­lar, shejirelerdi júıeli ıgerý arqyly otandyq tarıhtyń derekqoryn baıyta túsýge ábden bolady. Tek «Manas» jyrynyń ózinde túgel túrkige qatysty qanshama tarıhı oqıǵa, jer-sý attary, tegi bir keıipkerler bar deseńizshi. Eger «Manas» eposyn adamzat aqyl-oı qazynasyna qosylǵan alyp mura desek, osy jyrdyń ónboıynda batyr babalarymyz týraly ómir-derekterdiń órile órnektelgenin baıqaımyz. «Manas» jyrynda jalpy alty Alashtyń, túgel túr­ki­niń birligi dáripteledi. Tek qyrǵyz tarıhyna qatysty ǵana emes, qazaqqa baılanysty da kóptegen málimetter, derekter keltiriledi.
«Joldas bolǵan noıǵyt bar,
Arqa súıegen naıman bar,
Qonystas júrgen qońyrat,
Úıirles júrgen úısin bar,
Aralasqan alshyn bar,
Arǵynnan Qaraqoja bar», - degen joldar epos pen etnostyń birtutas aǵza ekendigin kórset­kendeı. Sondyqtan tól tarıhymyzdy sheteldik jıhangerlerdiń jol jazbalary men arhıvterden ǵana izdemeı, qaharmandyq jyrlardan, altyn ańyzdarymyzdyń arqaýynan izdeý, jadyny jań­ǵyr­týdyń bir quraly bolsa kerek.
Bul oraıda zerdeli, quı­ma­qulaq halqymyz týdyrǵan aýyz ádebıetiniń úlgilerin tarıhı derek retinde qoldaný, ǵylymı nysanǵa aınaldyrý - búgingi kúnniń talaby.

Tulǵalar taǵylymy

«Manas» jyryn alǵash ret jazyp alyp álemge tanytqan kórnekti shyǵystanýshy ǵalym, birtýar tulǵa Shoqan Ýálıhanov bolsa, ony irgeli zertteý nysany etken, keńestik qııampurys ıdeologııanyń qyzyl alaýynan qarlyǵashtaı qanatymen sý seýip qorǵap, qapasta qalyp qoımaı qaıta jarııalanýyna joldama bergen qaıratker-qalamger Muhtar Áýezov bolatyn. Shoqan Ýálıhanov jazyp alǵan epostyń eń bir shúıgin taraýy «Kóketaıdyń asy» jyry qapııada uzaq jyldar joǵalyp ketkende qarańǵy arhıvterdiń túk­pirine kóz maıyn shyraq etip jaǵyp, jansebildikpen iz­dep tapqan, eposqa ekinshi ǵu­myr syılaǵan taǵy da akademık Álkeı Marǵulan edi. Mine, osy­laısha qazaq halqynyń úsh aly­by álemdik epostyń shyńy, tú­gel túrkiniń maqtanyshy «Manas» jyryna berik qorǵan bolǵan. «Manas» jyryn Shoqan 1856 jyly Ystyqkól ekspedıtsııasynda Qarqara jaılaýynda ótken keleli keńeske qatysa júrip, qyrǵyz Boranbaı bı aýylynda jazyp alady.
Bul týraly Shoqan «Jońǵarııa ocherk­teri» atty eńbeginde: «Manas» - qyrǵyz mıfteriniń, jomoqtarynyń, ańyzdarynyń entsıklopedııalyq jınaǵy. Bula­rdyń barlyǵy bir ǵana dáýir­ge jáne bir ǵana Manas batyr­dyń tóńiregine toptalǵan. Bul ejelgi dala «Ilıadasyna» uqsaıdy. Qyrǵyz halqynyń tur­mys-salty, minez-qulqy, jaǵy­rafııasy, dinı jáne medı­tsı­nalyq bilim-túsinikteri, elara­lyq qarym-qatynastary tap osy zor epopeıada óz kórinisin tapqan» dep baǵa beredi. Akademık Álkeı Marǵulan shyǵystyń shoqtyǵy bıik ǵa­lymy Shoqan jazyp alǵan jyr­dyń tili oramdy, kórkemdigi orasan shuraıly bolýyna qazaq pen qyrǵyzdyń baýyrlas­tyq, týysqandyq sezimi erekshe áser etkenin dáleldep, jyrshy Shoqan Ýálıhanovqa aq peıil­men aqtarylyp, al V.Radlovqa kelgende tosyrqap qalǵanyn aıtady: «Teginde eki ǵalym da bir jyrdy bir jyrshydan (Nazar) jazyp alǵanǵa uqsaıdy. Mazmun jaǵynan eki jyrdyń arasynda artyq ózgeshelik joq. Aıyrmashylyq tek qana jyrshynyń qandaı shabytpen aıtýynan, jazyp alýshynyń qandaı tásil qoldanǵan ádisinen aıyrylyp otyrady.
V.Radlov jazýynda keıbir ádemi sýrettermen birge, jyrdyń aǵymy júlgeli túrde sýrettelmeı, keıde úzilip, keıde kibirtiktep otyrady. Shoqannyń jazýyndaǵy ań­qyp turǵan hosh ıister, kór­kem beıneler munda sarań kez­de­sedi. Teginde Shoqanǵa ash­qan keýdesin jyrshy aıaýly ǵalym­ǵa ashpaǵan, qýlyqqa salyp «Kóketaı» jyrynyń kóp jerin qaldyryp aıtqan, onyń ishin­de Kóketaıdyń ósıet sózi múlde joq, kósh joly, as berý, asqa shaqy­rý, at synaý sýretteri Sh­o­q­an­­nyń jazýyndaı shalqyta al­maı, qysqa-qysqa, kibirtiktep jazylǵan». Keńes Odaǵy dáýirinde «Manas» eposyn ǵylymı tur­ǵy­­dan zertteýdiń irgesin keńit­­ken áıgili sóz zergeri, zańǵar jazýshy Muhtar Áýezov bolǵa­ny barshaǵa málim. Ol Shoqan Ýálı­hanovtyń soqpaǵyn jań­ǵyrtyp, manastanýdy jańa sapalyq deńgeıge kóteredi. Danyshpan Áýezov Saǵymbaı Orozbaqovtan Ybyraı Abrah­manov jazyp alǵan epos nusqa­sy­men alǵash 1928 jyly Frýn­zede tanysady.
Akademık-jazý­shynyń manastanýǵa qosqan shoq­tyq­ty eńbeginiń biregeıi - «Kırgız­skıı geroıcheskıı epos «Manas» degen kólemdi zertteýi. Mono­grafııalyq eńbektiń alǵashqy nusqasy 1934 jyly áldeqashan daıyn bolǵan.
Avtor ony ártúr­li saıası-ıdeologııalyq keder­gi­lerge baılanysty ózegin óz­gert­pegenimen ár jyldary shuq­­shıyp redaktsııalap, eselep óń­dep, bolattaı shynyqtyryp, shyń­daı túskeni baıqalady. Bul irgeli zertteýinde Muhań epıkalyq murany túgel túr­ki­­lik keńistikte zerttegende ǵana shynaıy nátıjege jetýge bolatynyn baǵdarlap, kon­­tsep­týaldyq sony tásil usy­nady. Jyrdy Kúl­tegin, Tony­kók mura­symen bir­lik­te zert­teýdi usy­nyp, epos­tyń shyǵý tegin baıyr­ǵy Qyr­ǵyz han­dy­ǵymen ushtas­tyra­dy. «Manas» eposynyń paı­da bolý kezeńin arnaıy taraý etip tal­dap, bul epostyń ilki sıý­jeti ІH-H ǵasyr tusyndaǵy Qyr­ǵyz qa­ǵan­dyǵy dáýirinde týýy yqtı­mal degen pikir bildi­rip, ómir­sheń de óristi ıdeıa usynady.
Máselen, jalpy túrkilik qaharmandyq epos sıýjetiniń kóne úlgileri Orhon-Enıseı mátinderinen bastaý alýy múmkin degen baǵaly pikir bildirip: «Tas jazýda Kúltegin epostaǵy qaharmandaı jeńilýdi bilmeıtin batyr tulǵasynda eseıedi. Baıandaýlarda hronologııalyq rettilik saqtalǵan: Kúlteginniń on alty jasynan qyryq jeti jasyna deıingi negizgi erlikteri, ómiriniń aqyry sýretteledi. Munda qaharmandyq epostyń sıýjetine uqsastyq bar» dep jazady.
Osylaısha «Manas» jyry­nyń kóne túrkilik tamyryna ǵylymda alǵash ret sáýle túsir­gen kemeńger 1952 jyly 8 maý­symda Frýnze qalasynda ót­ken dúbirli talqylaý jıynda «Manas» jyryn ıdeologııalyq shabýyl jasaýshylardan bilim­dar­lyqpen qorǵap, epostyń qaıtadan ómir súrýine kepildik beredi. Máskeýden Manasty zııan­dy, býrjýazııashyl, dinshil, halyq­qa jat epos dep jarııalap, qara quıyn soqtyryp, eposqa qara­ly úkim shyǵarǵaly kel­gen professor Aleksandr Bo­rov­­­kov bastaǵan top degeni­ne jet­peı qalady. Sol kúni «Manas aq­tal­dy!» degen súıin­shi aq­jol­taı habar Bishkek asyp, búkil baýyr­las jurtty tebirentip jiber­di. Mine, bul da Muhtar Omar­­han­ulynyń jaısań jandy jazýshy ǵana emes, Alashtyń azý­ly kókjaly ekenin kórsetetin taǵy bir mysal sekildi. Elbasy bastamasymen qu­ryl­ǵan Halyqaralyq Túrki aka­de­mııasy aǵaıyn elder arasyna altyn kópir bolǵan qasıet­ti mura­lar men taý tulǵalar shyǵar­­malaryn zerdelep, taǵy­lym túıýdi aldyńǵy býyn ult kemeńgerlerinen búginge ulas­qan dástúr sabaqtastyǵy retin­de abyroımen atqaryp keledi. Máselen, akademııa alǵash ret aýqymdy «Manas» entsık­lo­pedııasy men «Manas» sózdigin joǵary sapaly deńgeıde jaryq­qa shyǵardy. Bul da bolsa, enshi­si bólinbegen eldiktiń kórinisi, rýhanı ıntegratsııanyń jetistigi.

Túgel túrki tý tikken - Túrkibasy

«Manas» eposynyń tek qyr­ǵyz tarıhy ǵana emes, túgel túr­ki­niń, sonyń ishinde qazaq tarıhy úshin de baǵa jetpes qazy­na ekeni belgili. Máselen, darııa­daı dastannyń S.Orozbaqov nus­qa­synda Tashkentti bılep turǵan Qytaı áskeriniń qolbasshysy Panýs hannyń qalyń qolymen túrkilerdiń shaıqasy baıandalady. Dastanǵa qulaq túrsek, shaıqas qyzǵan tusta Manastyń keńesshisi Baqaı qytaı qolyndaǵy tamyrlas taıpalarǵa uran tastaıdy. Túrki men mońǵoldyń týys ekenin eske salyp, baýyrlardy birlikke úndeıdi. Muny estigen qarsy jaqtaǵy túrki taıpalarynyń kósemderi keńes quryp, aqyldasa kele, tórt júz myń áskerden quralǵan qalyń qoldy alyp ketedi. Osylaısha Tashkentten jet­ken jaýjúrek jaýyngerler Manastyń bahadúrlerimen biri­gip, jaýdy qorshaıdy. Úsh kúnge sozylǵan qandy shaıqasta jaý jaǵy kúıreı jeńiledi.
«Túrkiniń bári dúrkirep,
Kún batys jurty kúrkirep,
Qazaq, Qyrǵyz, Ózibek» bastap, túgel túrkiniń basyn qosqan qutty Jylandy jeriniń sodan beri «Túrkibasy» dep atalǵanyn alǵa tartqan dastan: «Túrki uly tutas birikse, Kele almas oǵan dármeniń» - dep, baýyrlastardyń birliginen týatyn qudiretti kúshti tý etip jyrlaıdy.
«Qazaq, qyrǵyz birikti,
Qytaılardyń sory eken.
Alty júz myń qol bolyp,
Arada Qytaı qamalyp,
Burynǵy aty Jylan sý,
Túrik-oǵly túmen barǵany.
Bas qosty bári túrik dep,
Jylandy aty joǵalyp,
Túrkibas atqa qalǵany.
Túrkibas aty óshipti,
Qazirgi aqyr zamanda,
Túlkibas atqa kóshipti» - deıdi dastan. Osy oraıda birneshe másele­ge den qoıý qajet sııaqty. Birinshisi - Túrkibasy ataýy. Rasynda, árisi túrki, berisi qazaq tilinde «r» men «l» dy­bystarynyń oryn aýysty­rýy jıi kezdesedi. Máselen, «musylman» sózi keıde «mu­syrman» dep aıtylsa, «zarar» sózi de «zalal» retinde qol­danyla beredi. Sol sııaqty «qa­perimde» degen sóz «qapelimde», «ruqsat» sózi de «ulyqsat» dep aıtylyp, «r» men «l» dybys­tary ózara ózgeriske ushy­raı­dy. Muny kezinde áıgili túrki sóz­di­gi­niń avtory Mahmud Qash­­qa­rı da eskertken eken.
Endeshe aka­demık V.V. Bartold 1893 jyl­ǵy Ortalyq Azııaǵa saparyn­yń esebinde jazǵandaı, Túrki­basy­nyń áýelgi ataýy ózgeris­ke ushy­rap, el arasynda Túlki­basy­ǵa aı­nalyp ketýi bek múmkin. Sondyq­tan «Manas» dastanynda: «Túlkibasy, Saıramdy, Túpki attaryn aýdaryp, Túzegen neshe jaılardy», dep jazylýynda úlken mán bar dep oılaımyz. Osyǵan baıla­nys­ty, Túlkibasty «Túrkibasy» dep ataý jónindegi usynysty qoldaımyz. Ekinshiden, qudiretti Estemı qaǵan orda tikken Ekitaý - aqbas Alataý men qart Qarataýdyń tós túıistirgen tusynda, tarı­hı Jibek jolynyń boıy­na orna­lasqan Túlkibasy topy­­raǵy aka­de­­mık V.V.Bar­told aıtatyn Myń­bulaq pen Júzbastaýdan alys emes. Al Qytaı derek­terin­­de aty aıryqsha atalatyn shóbi shúı­gin, ań-qusy mol Myń­bulaq jeri kók túrikterdiń negi­zin qalaıtyn on oqtardyń or­d­aly ordasy hám qaǵannyń jaz jaılaýy bolǵan. Qytaı saıa­hat­shysy Sıýan Tszıan óz jazba­larynda kók túrikterdiń qaǵa­nyn Myńbulaqtaǵy jaılaýyn­da kórgenin aıtady. Baǵzynyń bir baıany «Kóne Tańnama» kita­bynda Toń ıabǵýdyń túrki qaǵa­n­atynyń ordasyn Shashtyń (Tash­kent) teriskeı jaǵyndaǵy Myńbulaqqa kóshirgeni jazyl­ǵan. Dastanda aıtylatyn Jy­lan­­dy ózeni Arys, Qulan, Aqsý, Jabaǵyly, Kemerbastaý, Kúmis­­bastaý, Kókbulaq, Mashat, Balyq­ty sııaqty Túlkibas jeri­nen bastaý alatyn ózender­diń biri.
Aıta keterlik jaıt, osy Jylan­dy Alataý men Qara­taýdyń ara­syn­daǵy keń jazyq­ty alqapta jal­ǵyz kindiktóbe bolyp turǵan Túrki­basy jota­synyń janynan bastalady. Úshinshiden, tarlan tarıh­­tan belgili, túrkiler men musyl­mandar­dyń birlesken qoly shy­ǵys­tan jetken qytaı qaý­pi­ne qarsy turyp, 751 jyly osy Myńbulaqqa jaqyn qazir­gi Jýan­tóbe jerindegi Atlah (Otlaq) qalasynda keski­les­ken shaı­qas bolǵan. Qytaı­lyq qol­basshy Kao Shıen-chı Tash­kent ámirshisi Baǵatur Týdýn­dy azaptap óltirgennen ke­ıin dúr­kireı kóterilgen túrkiler mu­syl­man­dardan kómek suraı­dy. Zııad ıbn Salıh bastaǵan musylman áskeri men Tań áskeri betpe-bet kelip, keskilesken shaıqas bes kúnge sozylady. Soǵys­tyń sońǵy kúni Tań áskeri sapyndaǵy qarluqtar kóteri­lis jasap, tý ustap týys­tary ja­ǵyna shyǵyp, jaýdyń bir bú­ıiri­nen oısyrata soqqy beredi. Eseń­girep qalǵan Tań qosyny qos tarap­tyń qysymyna shydamaı, maıdan dalasyn tas­tap qasha­dy. Ibn ál-Asırdiń jazýyn­sha Kao Shıen-chıdiń 50 myń áskeri jer jastanyp, 20 myńy qolǵa túsken.
Osylaısha shy­ǵys­tan tóngen qaýiptiń betin bir­jola qaıyrǵan túrki taıpalary musylmandarmen etene aralasyp, nátıjede lek-legimen ıslam dinin qabyldaı bastaǵan.
Endeshe tarıhta «Talas soǵysy» dep atalatyn bul uly shaıqas Shash jerinen bastalyp, Atlah­ta aıaqtalǵan deýge negiz bar. Al Tashkent pen Atlahtyń, Saı­ram men Myńbulaqtyń ara­syn­daǵy jazyq dala - Túrki­basy jeri. Keskilesken shaı­qas­tyń betburysty kezeńi osy tustan bastalyp, qashqan jaý­dy talqandaý Atlah qalasyn­da aıaq­talýy bek múmkin. Mine, myń­jyl­dyq­tardyń shejire­sindeı «Manas» dastany osy aqıqatqa meńzep turǵandaı. Endeshe Máńgilik eldiń saryny ispetti Manasty qaıta, qaıyra oqıyq.

Darhan QYDYRÁLІ