Maqsatymyz - Dańqty Ultqa aınalý
ýnıversıtetinde oqyǵan dárisinde kóregendikke toly - Eýrazııalyq odaq ıdeıasyn usyndy, sol jyly shildede elordany Aqmolaǵa kóshirý jóninde túpkilikti sheshim qabyldady. Al 1995 jylǵy tamyzda, ıaǵnı osydan týra 15 jyl buryn Qazaqstan Respýblıkasynyń ekinshi Konstıtýtsııasy búkilhalyqtyq referendýmmen maquldanyp, el taǵdyryna qatysty barlyq jaýapkershilikti Nursultan Nazarbaev óz moınyna aldy.
Sóıtip biz memleketti basqarýdyń prezıdenttik júıesine qadam bastyq. Onyń sebebi de joq emes edi. Osy rette, Ata zańymyzdy daıyndaýǵa talmaı ter tókken akademık Salyq Zımanovtyń mynadaı paıymdaryna den qoıǵan jón. Zańger-ǵalym táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda bılik tutqalarynyń teketirestigi kesirinen, ári syrtqy-ishki «úrıt, soq» kúshterdiń jelpýimen bir bútin eldiń ekige bóline jazdaǵanyn aıtady. Máselen, Ertistiń oń jaǵalaýy sol jaǵalaýyna kóz alartsa, Jaıyq kazachestvosy shporlaryn sartyldatyp, Oraldyń kóshelerin shańdatyp jatty. Naq osy kezderi qazaqstandyq bir top depýtattar Máskeýge jınalyp, óz aldyna kóleńkeli úkimet pen Qazaqstannyń aýmaǵyn bólshekteýdi kózdeıtin irtkisalýshy qozǵalysty qurýǵa bastama kótergenderi jaıly buqaralyq aqparat quraldarynan belgili boldy jáne olardyń taraptarynan Prezıdentti qyzmetinen ketirý, Úkimetti taratyp jiberý, jergilikti ózin-ózi basqarý quqyna ıe bolý arqyly soltústik oblystardy Reseıge berý jóninde talaptar qoıyla bastaldy. Memlekettiń tutastyǵyn saqtap qalý qajettiliginiń osyndaı syn saǵatynda S.Zımanov el basqarý júıesin bir izge salý kerek bolǵandyǵy, onyń eń tıimdi joly tikeleı prezıdenttik bılikti ornyqtyrý ekendigi jónindegi óz oılarymen baspasózde birneshe márte bóliskenin, «Bizge dıktatýraǵa múlde jat, kúshti prezıdenttik bılik kerek» degen taqyryppen arnaıy maqala da jazǵanyn tilge tıek etedi.
Jalpy alǵanda, sol kez ulttyq múddelerdi aıaqasty etkisi kelgenderdiń qarqynyn qaıtarý úshin mol kúsh-jigerdiń qajet etkendigin aıtqan jón. Osy oraıda QR Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń tóraǵasy Nurlan Orazalınniń «Qazaq ádebıeti» gazetiniń shildeniń 30-yndaǵy sanynda jarııalanǵan «Senim» atty maqalasynda keltirilgen myna bir mysaly kóp jáıdan habar beredi. Áldebir sheshenniń kezektegi bir jıynda órekpip toqtaý bermegen sátinde Prezıdent N.Nazarbaevtyń shalt qımyldap, mıkrofon alǵanyn tilge tıek ete otyryp, N.Orazalın Elbasynyń «Árkim el taǵdyryn óz taǵdyryndaı kórip, sóıleýi lázim. Daýdyń arty jaýlyqqa aparmaýy tıis. Jaýlyqqa barǵan elderdiń bozdaq ulandary qalaı oqqa ushyp, jazyqsyzdan-jazyqsyz qyrylyp jatqanyn kórip otyrsyzdar. Ult namysy otpen teń. Otpen oınaýǵa bolmaıdy. Daýdyń qurbany bolǵan sol ózgeniń ulyn óz ulyńdaı kórip, aryńnyń aldynda adal sóıle! Sonda ǵana isimiz ońǵa basady. Sóz - kıeli dúnıe. Taýyp sóıleseń - baǵyń janady, aýyp sóıleseń - astyńdaǵy taǵyń janady. Bir aýyz sóz bárin sheshedi. Qýanyshqa bóleıdi, baıqamasań qanǵa batyrady. Taýly Qarabaq qyrǵyny baıqamaı aıtylǵan bir aýyz sózden bastalǵan. Sózge jaýapty bolaıyq!» degeni aıqaıshylarǵa da, janashyrlarǵa da qatty áser etkeni áli esimde dep, aǵynan jarylady. Sóıte kele «Qazaqstan úshin, qazaq halqy úshin tarıhtyń aýmaly-tókpeli osyndaı ótpeli kezeńinde eski men jańanyń minezin tap basyp ustar, halyq júregine jol taba biler, qaı ult úshin de kúrdeli kezeńde úmit otyn óshirmeı, senim bıiginen kóriner, «órge salsań - tóske ozar, erte salsań - keshke ozar» qazaqy uǵym turǵysynan aıtqanda, arǵymaq bitimdi, arystan júrekti bir azamattyń kósh tizginin qolǵa alýy kerek edi. Tarıh sol kerektiń údesinen shyqty. Halyq óz tańdaýyn qalaı jańylmaı jasaǵan bolsa, Nursultan Nazarbaev ta el kóshin qıyn-qystaý kezeńderden solaı aman alyp ótip, el Senimin arqalap keledi» dep oıyn túıindeıdi.
Sol jyldary Joǵarǵy Keńes depýtattarynyń arasynan qazaq tiliniń memlekettik mártebege ıe bolýyna qarsylyq kórsetkender de bolyp jatty. Osyǵan baılanysty myna bir jaǵdaıdy aıtpaı ketpeske bolmaıdy. Kanada jazýshysy Ernest Seton-Tompsonnyń bir áńgimesinde ańshylardyń sońyna salǵan kóp ıtinen qashqan elik, jany qysylǵan soń sol adamdardyń, ıaǵnı ıtterdi salyp turǵan ańshylardyń arasyna kelip tyǵylatyndyǵyn mysal ete otyryp, Qadyr Myrzalıevtiń «Orys aǵaıyndar, búgingi qazaq tili sol ańshylardyń ıtinen qashqan eliktiń kúnin keship otyr. Onyń taǵdyry tek sizderdiń qoldaryńyzda» dep jasaǵan baıandamasynan keıin ǵana depýtattar ekinshi qaıtara daýys berip, qazaq tili memlekettik til bolyp Konstıtýtsııaǵa kirgenin ekiniń biri bile bermeıdi. Bul, árıne, Qadyr aǵanyń tapqyrlyǵy men bilgirliginiń arqasy.
Baıqasaq, 1993-te de, 1995 jyly da Konstıtýtsııanyń qabyldanýy ońaı sharýa bolmapty. Endi mine, kezinde qazaq qoǵamynyń quqyqtyq tepe-teńdigin saqtaýǵa yqpal etken halyqtyq asyl qazynalar bolyp tabylatyn Áz-Táýke hannyń «Jeti jarǵysy» men «Qasymhannyń qasqa jolyna» para-par keletin Táýelsiz Qazaq eliniń Konstıtýtsııasy memlekettiń damýyndaǵy ótpeli jáne damý kezeńindegi zańdylyqtardy retimen iske asyryp keledi. Toǵyz bólimnen turatyn Konstıtýtsııada Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattaryna tolyq jaǵdaı jasalǵan. Ata Zańymyzdyń alǵashqy babynyń alǵashqy tarmaǵynda-aq, «Qazaqstan Respýblıkasy ózin demokratııalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyqtyrady, onyń eń qymbat qazynasy - adam jáne adamnyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary» dep jazylǵanyn baıqaısyz. ıAǵnı, azamattyń ómir súrýine, bilim alýyna, qyzmet etýine jáne zeınetkerlikke shyǵyp, demalýyna, kásipkerlikpen aınalysýyna múmkindik berilgen. Jynysyna, jasyna qaramaı, sondaı-aq aqsúıektik pen qara top dep ara jigin ajyratpaı, eldiń ár azamatyna adam balasyna qajetti turmystyq tehnıka men quraldardy qoldanýǵa, medıtsınalyq em alý quqyǵy berildi. Zań buzsa jazalanýy men jaýapqa tartylýy da shen men shekpenge bólinbeı, sot oryndary aldynda kesilgen úkimmen shartty jazasyn alady.
Memlekettiń jeke adamǵa degen qamqorlyǵynyń jarqyn bir mysaly retinde úleskerler máselesin alaıyq. Álemdik ekonomıkalyq daǵdarystyń qurylys sektoryna keri áserinen, sondaı-aq úlestik qurylysqa salynǵan qarjyny qaltaǵa basqan keıbir basshylardyń alaıaqtyq áreketterinen zardap shekken úleskerlerge memleket beı-jaı qaraı almady. Elbasynyń tikeleı tapsyrmasymen jáne qatań qadaǵalaýymen Ulttyq qordan qomaqty qarjy bólindi. Nátıjesinde jekelegen azamattardyń úı máselelerin tolyq sheshýge múmkindik týdy. Bul jerde, memleket jekemenshik kompanııalar men jeke azamattar arasynda ózara jasalǵan kommertsııalyq kelisimnen týyndaǵan iske aralaspasa da bolatyn edi. Óıtkeni, naryqtyq ekonomıka talaptaryna sáıkes kóptegen elder jeke azamattar men jekemenshik kompanııa arasyndaǵy naqty máselege aralasý orynsyz dep biledi. Demek, bul tájirıbeni alǵash bolyp qolǵa alyp, iske asyrǵan da bizdiń el bolyp otyr.
Keń qazynaly, yrysqa toly qazaqtyń ulan baıtaq jeri de Ata Zańnan tys qalmaǵan. Naqtyraq aıtqanda, memleket baılyǵyn, qazynasyn, ishki jáne syrtqy tártibin shetelderge tanystyrylýy túgel zańdy túrde qamtamasyz etilgen. Osylaısha halyq pen memlekettiń jaǵdaıyn barynsha keń qamtyǵan Konstıtýtsııa tarmaqtary boıynsha tıisti zańnamalarǵa súıene otyryp, el ıgiligine baǵyttalǵan is-sharalardyń tolassyz atqarylýynyń nátıjesinde kórshi elderden ekonomıkamyz ozyq shyqty. Jahandy qamtyǵan daǵdarys qyspaǵynan Qazaqstan halqy qınalmaı ótti. Bul jasy jıyrmaǵa da tolmaǵan memleket úshin úlken jetistik.
Eń mańyzdysy, san ǵasyr boıy arman men murattyń jemisti nátıjesi bolyp kelgen elimizdiń egemendigi onyń búkil aýmaǵyn qamtıtyny, memleket óz aýmaǵynyń tutastyǵyn, qol suǵylmaýyn jáne bólinbeýin qamtamasyz etetindigi Konstıtýtsııada anyq kórsetildi. Ata Zań halqyna qam jasap, jas urpaqtyń óskeleń bolashaǵyn oılaǵan memleketti - prezıdenttik basqarý nysanyndaǵy birtutas memleket dep tanydy. Al, etnıkalyq-ulttyq negizge súıengen osynaý birtutas memlekettiń bolashaǵyn baıandy etýdiń san-alýan joly bar, ár kezeńge laıyq taktıkasy bar. Sol kóp joldardyń biri, ári eń qarabaıyry bul tek qazaqtyń ǵana joǵyn joqtaý. «Men qazaqpyn, sondyqtan qazaqty ǵana qoldaımyn, ózge ulttar qazaqtyń yńǵaıymen ómir súrip, jumys isteýi tıis» degen prıntsıpke súıený. Tómengi býynda belgili bir dárejede iske asyrýǵa bolatyn bul prıntsıp, memlekettik deńgeıde úlken soqtyǵysqa alyp keledi. Respýblıkamyzdyń halqynyń qyryq paıyzǵa jýyǵyn quraıtyn ózge ult ókilderi tyqsyrýǵa, tómendetýge shydap otyra beretin qarabaıyr tobyr emes, bilimdi, qajyrly, qazirgi zamannyń adamdary. Ekonomıkanyń búkil tizginin sheteldikterge berip qoıdy deıtinder de bar. Qazaqtar asa paıdaly salalardan bos qalýda, ekonomıkamyzdyń negizgi kiltteri ózge ult ókilderiniń qolynda degen sııaqty tujyrymdamalar aıtylýda. Iá, qazirgideı naryq zamany básekelestikke qabiletti bilikti mamandardy qajet etetinin eskersek, ázirge olardyń deni ózge ult ókilderi ekendigi jasyryn emes. Demek bul máseleni sheshýdiń ózge joldaryn izdestirý kerek. Oǵan Ata Zańda tolyq múmkindik berilip otyr. Dál osy Zańnyń 30-babynda kórsetilgendeı, elimizde azamattardyń memlekettik oqý oryndarynda tegin orta bilim alýyna kepildik berilgen, al memlekettik joǵary oqý ornynda konkýrstyq negizde tegin joǵary bilim alýǵa quqy bar bolyp sanalady. Bul - qoǵamdy bilimdi, saýatty adamdar túzse, eldiń de keleshegi jarqyn bolatynyn beıneleıdi. ıAǵnı, bizdiń ilgeri órkendep, teńdes jáne damyǵan elderdiń qaýymdastyǵyna nyq qadam basamyz ba, álde ótkennen jubanysh taýyp, ókpe men ókinishke kómilip, tarıh qaltarysynda qalamyz ba - ol qazaq halqynyń parasatyna baılanysty. Olaı bolsa, qazaq halqynyń aldynda ultty uıystyrýdyń altyn dińgegine aınalý jóninde jańa tarıhı mıssııa tur. Búkil eldiń talqylaýynan ótken Qazaqstan Ult Birligi Doktrınasy osy maqsatty kózdeıdi.
Iá, bizdiń uly maqsatymyz - etnıkalyq shyǵý tegimizge qaramaı birigip, Dańqty Ultqa aınalý jáne qolymyzda turǵan eń baǵaly qundylyq - egemen, táýelsiz Qazaqstandy kózimizdiń qarashyǵyndaı saqtap, bolashaq urpaqqa amanat etý. Ol úshin biz áli kúnge deıin yntymaǵymyzǵa kedergi keltiretin bolymsyz isterden jáne qoldan jasalǵan kedergilerden arylýymyz kerek. Osy oraıda konstıtýtsııalyq negizde kepildik berilgen sóz erkindigin retimen ári oryndy paıdalaný asa mańyzdy. Joǵaryda Elbasy atap ótkendeı, sózge degen jaýapkershilik bárinen de bıik turýy tıis. Árıne, «Syn túzelmeı, min túzelmeıdi». Sóz erkindiginiń, jarııalylyqtyń qoǵamnyń órkenıetti negizde damýyna tıgizetin paıdasy mol. Memlekettik aqparattyq saıasattyń basty kózdegeni de osy. Búginde elimizdegi buqaralyq aqparat quraldarynyń seksen paıyzdan astamy memlekettik emes bolyp tanylady. Oppozıtsııalyq jáne partııalyq basylymdardyń da sany aıtarlyqtaı, al olardyń bir mezgildegi tırajy 1,1 mıllıon danany, nemese saıası-qoǵamdyq baǵyttaǵy BAQ-tardyń barlyq taralymynyń 64,5 paıyzyn quraıdy. ıAǵnı, synaý jaǵynan kelgende kende emespiz jáne onyń basym bóligi bılikke baǵyttalyp jatqany jasyryn emes. Qaısybir basylymdar betinen basynan aıaǵyna deıin biryńǵaı qaralaý, jappaı jazǵyrý, adamdardyń jeke basyna til tıgizý men ar-namysyna tıisý syńaıynda jazylǵan dúnıelerden kóz tunady. Olar jaıly sóz bolǵanda aqyn Kúlásh Ahmetovanyń myna shýmaǵy eske túsedi.
Qazaqty jamandama, qazaq bala,
Halyq qoı qazaq degen, az-aq qana.
Máńgilik aı astynda, jer ústinde,
Qazaqtyń qamyn oılar, qazaq qana!
Endeshe, bizdi ydyratýǵa jáne yntymaǵymyzdy buzýǵa baǵyttalǵan kez kelgen yqpalǵa belsendi túrde qarsy turý úshin árqaısymyzdyń boıymyzda myǵym minez ben úlken ustamdylyqtyń bolǵany lázim. Sonymen qatar, Ata Zańdy syılaý, qurmetteý, áspetteý, óz quqyńdy jetik bilý, memleketińe, qorshaǵan ortańa degen jarasymdy syılasymdylyq bolyp tabylady.
