Mádenıet, sport jáne týrızm - bul salalardy bıyl qandaı ózgerister kútip tur
Tarıhty túgendeý: Maqsat - shetel arhıvterindegi 30 myń qujat
Arystanbek Muhamedıulynyń aıtýynsha, National Geographic, BBC World news, Discovery, Viasat History sekildi jetekshi álemdik arnalarmen birlesip, álemdegi tarıhı-mádenı murany keńinen nasıhattaý jáne kópshilikke taratý úshin Qazaqstannyń kıeli obektileri týraly tolyq metrajdy tarıhı derekti fılmder tsıkli shyǵarylǵan. Atap aıtqanda, «Kúltegin. Jańa kózqaras», «Qoja Ahmet ıAsaýı jáne Aısha bıbi mavzoleıleri», «Kóshpendiler jeri» sekildi tarıhı fılmder efırge shyǵarylǵan. Osy izben mınıstrlik 2019 jyly «Botaı», «Táńirshildik kúntizbesi», «Uly Dalanyń ejelgi metallýrgııasy» serııalaryn jaryqqa shyǵarýdy kózdep otyr.
«AQSh, Ulybrıtanııa, Japonııa, Italııa, Frantsııa, Avstrııa, Qytaı jetekshi murajaılaryna Altyn adamnyń Dúnıejúzilik sherýiniń qorytyndysy boıynsha ǵylymı-zertteý fılmderiniń tsıkli men Altyn jaýynger týraly tolyq metrajdy anımatsııalyq fılm shyǵarylady», - deıdi ol.
Mınıstr óz baıandamasynda atap ótkendeı, tarıh eskertkishteriniń ınfraqurylymyn damytýǵa erekshe kóńil bólinbek. Onyń aıtýyna qaraǵanda, ótken jyldyń ózinde 3 respýblıkalyq «Bozoq», «Botaı» jáne «Saraıshyq» qoryq-murajaıy ashylyp, «Ulytaý», «Otyrar», «Tańbaly» murajaı-qoryqtarynda vızıt-ortalyqtardyń qurylysy bastalyp ketken.
Tarıhty túgendeý jolynda mınıstrden keıin baıandama jasaǵan «Qasıetti Qazaqstan» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń jetekshisi Berik Ábdiǵalı «Arhıv-2025» baǵdarlamasynyń maqsaty men mindeti týraly aıtyp berdi. Onyń aıtýyna qaraǵanda, jaqynda ǵana Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń tapsyrmasy boıynsha Ulttyq arhıv pen qoljazbalar, sırek kitaptar ulttyq ortalyǵynyń janynan «Arhıv-2025» ǵylymı-ádistemelik ortalyǵy qurylǵan. Arnaıy respýblıkalyq jumys toby qurylyp, oǵan barlyq ortalyq jáne óńirlik arhıv jetekshileri, oblystyq arhıv basshylary kirgen. Búgingi tańda «Arhıv-2025» memlekettik baǵdarlamasynyń jobasyn daıyndaý kózdelip otyr.
«Bul baǵdarlamada biz BǴM-nyń tarıh, shyǵystaný ınstıtýttarymen, ǵalymdarmen birigip jumys isteımiz. Búgingi kúni «Mádenı mura», «Tarıh tolqyny» baǵdarlamalarynyń arqasynda 36 635 qujat anyqtalǵan eken. Biraq, onyń 6 400-iniń ǵana kóshirmesi kelgen. Sol sebepti, birinshi kezekte ǵalymdarymyz anyqtaǵan, alaıda elge ákelinbegen qujattardy ákelý josparlanyp otyr. Bul da bizdiń tarıh ǵylymynyń damýyna, tarıhty túgendeýde jaqsy qadam bolmaq», - deıdi Berik Ábdiǵalı.
Otandyq kınonyń aıy ońynan týa ma?
Mınıstrdiń mańyz bergen taqyryptarynyń taǵy biri - otandyq kıno salasy. Arystanbek Muhamedıulynyń sózine qulaq assaq, 1-2 jylda qazaq kınosy halyqaralyq deńgeıge shyǵady.
«Memleket basshysy «Kınematografııa týraly» zańǵa qol qoıdy. Kınoqaýymdastyq úshin jáne qazaqstandyqtar úshin bul tarıhı oqıǵa. Biz barlyq progressıvti álemde kınoóner - qoǵamnyń damýyna jáne qoǵamdyq sananyń qalyptasýyna yqpal ete otyryp, orasan zor áleýmettik jáne ıdeologııalyq áserge ıe ekenin jaqsy túsinemiz. Ekinshiden, qazaqstandyq kınony jappaı prokatta ilgeriletýge járdemdesetin jáne onyń sheteldik fılmder aldynda basymdyǵyn qamtamasyz etetin jáne úshinshiden, ulttyq kınoǵa álemdik kınoǵa shyǵýǵa múmkindik beretin zań qabyldandy», - deıdi mınıstr.
Jaqynda vaıner Meıirjan Tórebaevtyń jelini shýlatqan vıdeosy mádenıet jáne kıno salasynda júrgen mamandardyń shymbaıyna batqan sekildi. «Qazaqfılmdi» synaǵan vaınerdiń ýáji Arystanbek Muhamedıuly da habardar ekenin bildirdi.
«Bizde zańdy oqymaǵan keıbir azamattar bıik minberden sóz sóılep, qaljyńmen shabýyl jasaǵysy keledi. Al shyntýaıtyna kelgende bul zań - biregeı. Bizdiń ulttyq kıno 12 paıyzdyq qosymsha qunǵa salynatyn salyqtan bosatylady. Kıno túsirip júrgender mundaı jeńildiktiń mańyzyn biledi. Biz zańda Frantsııa, AQSh, Reseı men Qytaı, Ońtústik Koreıa sekildi kınoóndirisi damyǵan elderdiń tájirıbesin negizge aldyq», - deıdi mınıstr.
Alqa májilisinde sóz sóılegen Qazaqstan kınematografısteri odaǵynyń tóraǵasy, rejısser Ermek Tursynov otandyq kınonyń keleshegi týraly sóz qozǵap, «Qazaqfılmge» baılanysty jaqynda aıtqan vaıner Meıirjan Tórebaevtyń synyna jaýap berdi.
Rejısserdiń aıtýyna qaraǵanda, kıno týraly talqylanatyn bolsa, eń aldymen Asanáli Áshimov sekildi halyq moıyndaǵan azamattardy tyńdaý kerek.
«Men sol vaınerge jaýap bergim keledi. Bári bir-birimen baılanysty. Túsirilip jatqandardyń bári kıno emes. Kitap dúkenine túsip jatqannyń bári de ádebıet emes bylaısha aıtqanda... Kitap dúkenine kirseń, Muhtar Áýezov, Muqaǵalılardy kóresiń. Biz mynda bárimiz - oblystyq mádenıet basqarmalarynyń basshylarynyń bári otyrmyz. Ne degim keledi: jastarmen kezdesý kerek. Adamdardy shaqyrý kerek. Olardyń bári de áleýmettik jelide. Biz bolsaq, áńgimeni osynda talqylaýdamyz», - deıdi rejısser.
«Dımash pen Danelııanyń ustazdaryna myń alǵys!»
Alqa májilisinde Qazaqstandy shetelde tanytyp júrgen Samal Eslıamova, Dımash Qudaıbergen men Danelııa Tóleshovanyń eńbegi atalmaı qalǵan joq. Mınıstr Londondaǵy kontsert zaly 2 myń adamǵa ǵana arnalsa da, Dımashtyń kontsertine 4600 bılet satylǵanyn maqtanyshpen jetkizdi.
Bizdiń Dımashty VVS qatarly álemdik telearnalar kórsetti. Qazirgi ýaqytta Dımashpen birge Danelııa da amerıkalyq «The World's Best» baıqaýyna qatysyp jatyr. Ol baıqaý ótip jatqan CBS arnasy - álemniń eń iri televızııalyq kompanııasynyń biri. Onyń aýdıtorııasy - 1,5 mlrd kórermen. Ol baıqaýǵa qatysyp jatqandardyń ishinde bizdiń ónerpazdarymyzdan bólek, TMD-dan birde-bir adam joq. Іrikteý óte qatań. Mine, bizdiń eki otandasymyz ol baıqaýda sátti óner kórsetip jatyr. Ol - AQSh. Ol - álemniń eń úzdik sahnasy. Ónerpazdarymyzdy osy zalda otyrǵan ózimizdiń ustazdar tárbıeledi. Sizdermen (pedagogtarǵa) - biz maqtanamyz», - dedi Arystanbek Muhamedıuly.
Azııa elderi qalamgerleriniń birinshi forýmy ótedi
Alqa májilisinde baıandama jasaǵan aqyn, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń tóraǵasy, Memlekettik syılyqtyń ıegeri Ulyqbek Esdáýlet osy jyldyń tamyz aıynda Azııa elderi qalamgerleriniń birinshi forýmy ótkiziletinin jarııa etti.
«Mádenıet týraly zańnyń aıasynda «Kınematografııa týraly» zańnyń qabyldanǵany týraly jańa aıtylyp ketti. Adamnyń qyzyǵýshylyǵyn oıatatyn nárse. Kıno degen shynyn aıtqanda damýy tıis sala. Baıaǵyda bir zamanda ádebıet damyp ketip edi, endi kınomyz ozaıyn dep tur. Soǵan qyzyǵa otyryp, men quttyqtaǵym keledi. Sonymen qosa, ishimdegi bir usynysty aıta ketsem deımin. Mádenıet degen zańnyń ishinde birde-bir ádebıetke qatysty bap joq. Sondaı-aq bizge bir jeke zańnyń keregi joq, bizge tek bir bap qana engizip berse, jańaǵydaı qosymsha qun salyǵynan qutylyp, qalamaqymyz óser edi, bizdiń de jolymyz ashylar edi dep oılaımyn», - deıdi Ulyqbek Esdáýlet.
Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń tóraǵasy óz sózinde bıyl Mádenıet jáne sport mınıstrligimen birlese otyryp ótkiziletin sharalardy atap ótti.
«Onyń eń úlkeni - 45 jyldan beri ótpegen halyqaralyq, dúnıejúzilik dárejedegi forým. Osydan 45 jyl buryn keńes zamanynda, sonaý 1973 jyly Azııa-Afrıka jazýshylarynyń Almatyda konferentsııasy ótken edi. Ony áli bizdiń qalamgerler de, oqyrmandar da ańyz qylyp aıtady. Bıylǵy jyly biz sonyń bir jalǵasyndaı, Azııa elderi qalamgerleriniń birinshi forýmyn ótkizgeli otyrmyz. Bul 14-21 tamyz aralyǵynda ótedi. Bul bıýdjetke salynyp, maquldanǵan dúnıe», - dedi Ulyqbek Esdáýlet.
Aqyn óz sózinde sonymen qatar bıyl Jazýshylar odaǵynyń qurylǵanyna 85 jyl, Sáken Seıfýllın, Іlııas Jansúgirov pen Beıimbet Maılınniń týǵanyna 125 jyl tolatynyn atap ótti.
Jańa qazaq álipbıine kóshý qarqyny qandaı?
Arystanbek Muhamedıuly atap ótkendeı, latyn grafıkasyndaǵy jańa qazaq álipbıin ázirleý jáne bekitý boıynsha Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń bastaǵan jumysy Mádenıet jáne sport mınıstrligi quzyretine berilip, sátti júzege asyrylýda.
«Memleket basshysynyń «Qazaq tili álipbıin kırıllıtsadan latyn grafıkasyna kóshirý týraly» Jarlyǵyna 2018 jylǵy 19 aqpanda ózgeris engizildi. Álipbıdiń jańa nusqasy jańasha tynys alyp, ómirimizge keńinen jol tartyp keledi. Bul baǵyttaǵy tolyqqandy jumysty júıeli úılestirý maqsatynda alǵash ret «Til-qazyna» Ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy quryldy. Jumystyń joǵary qarqyny arta bastady. Úkimet janyndaǵy Ulttyq komıssııada 2018 jyly 6 jeltoqsan kúni «Jańa álipbı negizindegi qazaq tili emlesiniń erejeleri» biraýyzdan maquldandy. Kúni-túni ǵylymı-tájirıbelik jumystar júrgizilgenin barshańyz jaqsy bilesizder. Osy jumystardyń nátıjesi dep latyn grafıkasynda jaryq kórgen alǵashqy «Til-Qazyna» aqparattyq-tanymdyq gazetin atap ótkim keledi», - deıdi mınıstr.
Onyń aıtýynsha, ótken jyly 14 qarashada mınıstrliktiń bastamasymen Ulttyq akademııalyq kitaphanada alǵash ret jalpyhalyqtyq dıktant ótti. Dıktantqa opera ánshisi Maıra Muhamedqyzy, balet ártisi Bahtııar Adamjan, jazýshy Roza Muqanova, dzıýdodan álem chempıony Maksım Rakov sııaqty tanymal tulǵalar qatysty. Dıktanttyń mátini tikeleı efırde «Qazaq radıosy», «Shalqar» radıolarynda berilip, oǵan 2 mıllıonnan astam azamattyń qatysýy úlken serpilis ákelgen.
«11 aqpanda Astana Hub halyqaralyq tehnopark alańynda «Jańa jahandyq kezeńdegi qazaq tili» IT-tusaýkeser rásimin ótkizdik. Sharaǵa Parlament depýtattary, qoǵam qaıratkerleri, jazýshylar, til mamandary men ádiskerleri, IT qaýymdastyǵynyń jetekshi mamandary qatysty. Búgingi kúni halqymyzdyń jańa álipbıdi tez ári tıimdi meńgerýine jol ashatyn «Qazlatyn.kz» (Qazlatyn.kz), «Tilqural.kz» (Tilqural.kz), «Sozdikqor.kz» (Sózdikqor.kz) sııaqty ulttyq portaldar jumys isteıdi. 3D formatta ázirlengen «IQdos» (Aıkıýdos), «Selteń seri» anımatsııalyq fılmderi balalarǵa jańa álipbıdi jyldam ıgerýge múmkindik beredi. Bizdiń atqarǵan aýqymdy jumystarymyz elimizde 2025 jylǵa deıin kútpeı, qazirden latyn álipbıin paıdalana bastaýǵa septigin tıgizdi!», - deıdi Arystanbek Muhamedıuly.
Mınıstr sport jaıly: Biz bolashaqqa jumys isteımiz
«Sport salasynda tamasha nátıjelerge qol jetkizildi» deıdi mınıstr. Onyń aıtýyna qaraǵanda, TMD jáne Baltyq aımaǵy boıynsha Qazaqstan Phenchhan qalasynda XIII qysqy Olımpıada oıyndaryna qatysýda Reseıden keıin eń kóp lıtsenzııalardyń ıegeri atanǵan. Frıstaılshy ıÝlııa Galysheva Qazaqstan úshin bul sport túrinen alǵashqy Olımpıada qolasyn jeńip aldy. Sonymen qatar, Paralımpıada chempıony Aleksandr Kolıadın shańǵy jarysynda altyn medaldi ıelengen.
«Árıne, biz jaqsy nátıjeler kútip otyrdyq, biraq bizdiń Phenchhandaǵy ulttyq qurama burynǵy Olımpıada oıyndarymen salystyrǵanda eń kishisi. (jasóspirim Aıaýlym Ámrenova men Aıana Joldas 16 jasta). Qazaqstan jazǵy jáne qysqy sport túrlerinde turaqty nátıjelerdi kórsetedi. Indonezııanyń Djakartasyndaǵy jazǵy Azııa oıyndarynda bizdiń komandaǵa úlken úmit artyldy. 76 medal jeńip aldy (15 altyn, 17 kúmis, 44 qola) - bul jalpy esepte toǵyzynshy oryn. Árıne, Qazaqstan úshin bul jaqsy nátıje emes. Sonymen birge, obektıvti sátter bar - 2017 jyldyń sońyna qaraı aýyr atletıkadan ulttyq quramanyń bir jyl merzimge jarystardan shettetilýi toqtatyldy. Halyqaralyq Olımpıada Komıtetiniń (HOK) sot tóreliginiń búkil tarıhy bir ókil emes, bul, sózsiz, tóreshilerdiń nátıjelerine áser etedi. Sonymen qatar, men aıtyp ótkenimdeı, ulttyq quramanyń quramy óte jas», - deıdi Arystanbek Muhamedıuly.
Mınıstr «Biz bolashaqqa jumys isteımiz!» deıdi. Bizdiń komanda zor áleýetke ıe jáne olardyń eń jarqyn jeńisteri áli alda ekenine sendiredi.
«Osy jyldyń basynan bastap, AQSh-ta Frıstaıl boıynsha álem chempıonatynda altyn medal jeńip alǵan ıÝlııa Galyshevanyń tamasha jeńisterin atap ótsem deımin. Slovenııadaǵy Alpi Kýbogynda altyn medaldi jeńip alǵan Alekseı Poltoranın, AQSh-taǵy tórt kontınentaldyq chempıonatta kúmis júldeger atanǵan Elızabet Tursynbaeva, Fınlıandııanyń shańǵy tramplınderi boıynsha álem chempıonatynda tarıhta birinshi qola medal alǵan Sergeı Tkachenko, WBC jáne taǵy basqalar boıynsha «jastar» álem chempıony ataǵyn alǵan Sadrıddın Ahmetov jáne maqtanyshtarymyz jeterlik. 15 aqpanda Memleket basshysy jeke kezdesip, bizdiń chempıondardy quttyqtady. Mundaı joǵary deńgeıdegi nazar sportshylar men jalpy sporttyń kásibı damýyna zor serpin beredi», - dedi mınıstr.
Týrızmdi qalaı kóteremiz?
Astana qalasy men Býrabaı demalys ornyn, Alakóldegi týrızmniń damýy týraly baıandaǵan Arystanbek Muhamedıuly Túrkistan aýmaǵyndaǵy jalpy aýdany 27 gektar bolatyn alǵashqy qalalyq qonystardyń biri Kúltóbe qalashyǵy qaıta qalpyna keltiriletinin de aıtyp ótti. Onyń paıymdaýynsha, tarıhı eskertkishterdi qalpyna keltirý - týrızmniń de damýyna serpin beredi.
«Josparǵa sáıkes, Túrkistan qalasynyń býferlik aımaǵynyń 88,7 gektarlyq aýmaǵynda 18 negizgi aımaq tolyq restavratsııalanyp, qaıta qalpyna keltiriledi. Eń aldymen, jalpy aýdany 27 gektar bolatyn Túrkistan aýmaǵyndaǵy alǵashqy qalalyq qonystardyń biri - Kúltóbe qalashyǵy qaıta qalpyna keltiriletin bolady. Onda Qoja Ahmet ıAsaýı dáýirinen qalǵan 50-den astam ǵımaratty salyp, Ábilmámbet han qystaǵynyń bastapqy túrin qalpyna keltirý kózdelgen», - deıdi Arystanbek Muhamedıuly.
Mınıstrdiń aıtýynsha, Qoja Ahmet ıAsaýı kesenesiniń (Qazandyq, Gýrhana, bas portal, Úlken Aq-Saraıdyń resmı qabyldaýlar zaly) 11-12 ǵasyrdaǵy Hılvettiń, Chıllıa hananyń, 15 ǵasyrdaǵy ortaǵasyrlyq shyǵys monshasynyń, Rabııa Sultan Begim, Esim han keseneleriniń rekonstrýktsııasy josparlanǵan.
«Kóshpeli ómir saltyn ustaný úshin Etnoaýyl ashylyp, yńǵaıly bolý úshin qonys aýmaǵy landshaftty arhıtektýramen gúldenedi. Onda sheberler ortalyqtary, ulttyq taǵamdar kórmesi, kádesyılar usynylyp, ulttyq oıyndar ótkiziledi. Kelýshilerge yńǵaıly bolý úshin barlyq aýmaqta jaıaý joldar, sý burqaqtar, saıabaqtar ornalasady. 2023 jylǵa qaraı Túrkistanǵa keletin týrısterdiń sany 5 mln asa adamdy quraıtyn bolady. Olardyń kelý ýaqyty da 3 saǵattan 4-5 kúnge deıin ulǵaıady», - deıdi mınıstr.
Túrkistannan bólek, mınıstr Baıqońyrdaǵy ǵarysh týrızmi týraly da aıtyp ótti.
««Baıqońyrdaǵy ǵarysh týrızmin damytý - jańa baǵytqa aınalǵaly otyr. Kerek deseńiz, búkil álemde jabyq ǵarysh starttyq alańdaryn bir kórý - asa zor qyzyǵýshylyqqa ıe. Máselen, AQSh-taǵy basty ǵarysh aılaǵy men Florıda shtatynyń Kanaveralyndaǵy basty rejimdik nysandarǵa jylyna 100 myńnan 1 mıllıonǵa deıin týrıst keledi», - deıdi mınıstr.
Álem jurtshylyǵyn ǵarysh týrızmi qyzyqtyryp otyrǵanymen, Arystanbek Muhamedıuly Bańqońyr mundaı kórsetkishpen maqtana almaıtynyn jetkizdi.
«Baıqońyrda start jıi oryndalady. Al aınalyp kelgende onda barýshylardyń sany 2 myńnan aspaıdy. Buǵan eń aldymen qazaqstandyq jáne reseılik áskerı qyzmetterdiń arasynda kelisimniń bolmaýy jáne quqyqtyq kedergiler sebep bolyp otyr. Atalǵan máseleni men Petropavlda Qazaqstan men Reseı prezıdentteri kezdesken kezde kótergen bolatynmyn», - deıdi Arystanbek Muhamedıuly.
