Lýdomanııa maskúnemdik pen nashaqorlyqty jolda qaldyrdy – psıholog

Keıingi jyldary bizdiń sózdik qorymyz lýdomanııa degen jańa sózben tolyqty. Óıtkeni qoǵamda jeńil jolmen paıda tabý úshin bás tigip, aqshaǵa oınaıtyn jastar sany jyldan-jylǵa artyp keledi. Áleýmettik máselege aınalǵan lýdomanııanyń beleń alýyna ne sebep? Onymen kúresý úshin neden bastaǵan jón?Kazinform tilshisi  Soltústik Qazaqstan oblysynda túrli táýeldi adamdarmen kásibı túrde jumys isteıtin jalǵyz maman, osy salanyń jiligin shaǵyp, maıyn ishken, 16 jyldyq eńbek ótili bar psıholog Oleg Matveevti áńgimege tartty. 

– Oleg Vıktorovıch, lýdomanııa degen ne, onyń oıynqumarlyqtan aıyrmashylyǵy bar ma?

– Aıyrmashylyǵy joq. Ony gemblıng dep te ataıdy. Bul – qumar oıyndarǵa táýeldilik, psıhologııalyq aýytqý, ıaǵnı, aqshaǵa oınaý. 

– Lýdomanııa elimizde shynynda da ózekti bolyp tur ma?

– Lýdomanııa ózektiligi jaǵynan qazir birinshi orynǵa shyqty dep aıtar edim. Máselen maskúnemdik boıynsha Zań júzinde qandaı da bir shekteýler bar. Atap aıtar bolsaq, dúkenderde 21 jasqa deıin araq-sharaptardy, temekini satpaıdy. Esirtkini paıdalanýǵa múlde tyıym salynǵan. Al, oıynqumarlyq kerisinshe qazir damyp, nasıhattalyp, keń tarap jatyr. Ár qaladan kóshede býkmekerlik keńselerdiń jarnamasy bar bannerlerdi jıi kórýge bolady. ıAǵnı, olar zańdy túrde ózderin jarnamalap jatyr. Fılm kórip otyrsań da olardyń jarnamasy jıi shyǵyp, utys tigýge shaqyrady. Bári nasıhattap jatyr. Sportshylardyń formasynda da, qoǵamdyq kólikterde de badyraıǵan jarnama. Al jastar bizde eliktegish. Olar psıhologııalyq turǵyda óte áljýaz,  yńǵaıǵa tez kóngish, tez ılanady. 

Qazir maǵan kómek surap kelip jatqandardyń basym bóligi – osy oıynqumarlar. Tek sodan keıin ǵana halyq arasynda «tuz» ataýymen belgili esirtkini tutynatyndar, nashaqor, maskúnemder tur. 

Lýdomanııa – bul erekshe táýeldilikterdiń biri dep aıtar edim. Óıtkeni oıynqumar adamdy júris-turysynan, syrtqy kelbetinen basqalardan aıyra almaısyń. Nashaqor men maskúnemdi birden kóresiń ǵoı. Mysaly, lýdoman smartfondy ózimen birge dárethanaǵa alyp kirip, bir mınýttyń ishinde mln teńgeni utysqa tigip, túk bolmaǵandaı shyǵýy múmkin. Ol úshin eshqaıda barmaıdy da, smartfonda oǵan qajettiń bári bar.

Lýdomanııamen kúresý úshin ınternettegi barlyq arnaıy qosymshany jaýyp, tyıym salý kerek. Biraq, ókinishke qaraı jappaıdy, óıtkeni olar memleketke orasan salyq tólep otyr. Zań boıynsha tek 18 jasqa deıin oınaýǵa bolmaıdy, basqa shekteý joq. Biraq soǵan qaramastan balalar basqa bireýlerdiń kómegimen qosymshaǵa tirkelip, aqsha tigip jatady. Oınaý úshin qaryzǵa belsheden batyp, kredıt alady. Bul jerde barlyǵyna birdeı nesıe beretin qarjylyq uıymdar da bar. Ókinishtisi, muny týǵan-týystary jaǵdaı ýshyqqanda ǵana baıqaıdy. 

– Jalpy bul másele qashan paıda boldy? Lýdomanııa dert pe?

– Bul másele burynnan bar. Biraq búginde oıynqumarlar sany óte jyldam ósip jatyr. Onyń basty sebebi – qazir ekiniń birinde smartfon bar, ınternet qoljetimdi, mobıldi qosymshalar kóp. Unaǵanyn tańda da qalaýyńsha oınaı ber. Onyń ishinde kazıno da, bás tigýge bolatyn sporttyq oıyndar da jetkilikti. Bizdiń ómir súrip jatqan kezeń sondaı, qanshalyqty damysaq, sonshalyqty rýhanı quldyrap jatyrmyz.

Lýdomanııa – psıhologııalyq dert. Ókinishke qaraı, dıspanserlik esepke alynbaıdy, óıtkeni bizde zań joq. Olardy eshkim májbúrli túrde emdete almaıdy. Sebebi zańdyq turǵyda áser etý ádisi qarastyrylmaǵan. Sońǵy ýaqytta reabılıtatsııalyq ortalyqtar paıda bola bastady. Biraq ol jerde em alý aqyly. 

– Qumar oıyndarǵa táýeldiler arasynda jastardyń sany basym ba, álde orta jastaǵylar kóp pe?

– Negizinen jastar qumar oıyndaryna berilgen. Qazirgi jastar basqasha oılaıdy, bári birden bolǵanyn qalaıdy jáne mol aqshaǵa jeńil jolmen qol jetkizgisi keledi. Olar oıyndarǵa aqsha tigý arqyly aýqymdy utysqa kenelemin dep oılaıdy. Basynda utýy múmkin, biraq keıin on ese joǵaltatynyn bilmeıdi.

Jalpy oıynqumarlyq ta, nashaqorlyq ta «jasaryp» keledi. Eger osydan 20 jyl burynǵy statısıkany qaraıtyn bolsaq, hımııalyq táýeldilik negizinen 35-40 jastaǵy adamdarda bolatyn. Qazir esirtkini paıdalanatyndardyń arasynda mektep oqýshylary da barshylyq. Maǵan keletin oıynqumarlar da negizinen oqýshylar. 13 jastan bastalyp, 30-ǵa deıin, odan úlkender óte sırek kómek suraıdy.

– Oıynqumardyń psıhologııalyq portretin jasap berińizshi. 

– Joǵaryda aıtqandaı, onyń basqalardan erekshe belgisi joq. Jalpy adamdardy ekige bólýge bolady – táýeldi jáne jartylaı táýelsiz. Ár adam bir nársege bolsyn táýeldi jáne onyń deńgeıi ártúrli bolady. Lýdomanǵa keler bolsaq, ol úshin basty qundylyq ne? Nashaqor da qoldanatyn dozasyn ósire beredi ǵoı, sol sekildi ol da barǵan saıyn tigetin aqshanyń mólsherin arttyrady. Aıtalyq, bastapqyda 5 myń teńgeden bastasa, ony kelesi joly ósiredi, óıtkeni utylǵan aqshasynyń ornyn toltyrǵysy keledi. Bir jyldan keıin oǵan 100 myń teńge de az bolady. ıAǵnı, ol aqshanyń qunyn tez joǵaltady. Mundaı adamdar jumysta tapqan eńbekaqysyn aqsha dep sanamaıdy.

Ekinshiden, kez kelgen táýeldi adam bir kúnmen ómir súredi, artyn oılamaıdy. Onyń bolashaqqa jospary joq. Al ózin-ózi ustaýyna keler bolsaq, negizsiz kóp qozǵalady, tynyshsyz bolady. Al táýelsiz adam ózin baısaldy ustaıdy. Taǵy bir ereksheligi – kóp ótirik aıtady, moınyna jaýapkershilik almaıdy, únemi aqtalyp júredi, mine osy naǵyz portreti. Oıynqumar men nashaqordyń bylaısha aıtqanda aıyrmashylyǵy joq, tek hımııalyq zattardan fızıkalyq turǵyda zardap shekpeıdi. Áleýmettik jaǵdaıyna keler bolsaq, lýdoman da túptep kelgende otbasynan da, jumysynan da aıyrylady.

– Eger otbasynda lýdoman bolsa ne isteý kerek? Alǵashqy kómekti neden bastaý kerek? Bul derttiń emi bar ma?

– Barlyq táýeldilikten qutylýǵa bolady, ony senimdi túrde aıta alamyn. Biraq táýeldi adam ózi ynta bildirmeıinshe, bári beker. Sondyqtan qoǵam ondaı adamdardan kúder úzedi, óıtkeni, olar kóp jaǵdaıda ózgergisi joq. Munyń basqa joly bar, ony emdelgisi keletindeı májbúrleý kerek. Onyń qasynda máselesin sheshetin ata-anasy, zaıyby bolǵan jaǵdaıda ol oınaýyn toqtatpaıdy. Sondyqtan oıynqumardy oǵan jaıly jaǵdaıdan shyǵarý kerek. Sonda ǵana ol moınyna jaýapkershilik alyp, ári qaraı ne bolady dep oılana bastaıdy.

Al jalpy táýeldi adamdy emdeýdiń negizi – sol adamdy ózgertý. Ol belgili bir ýaqytqa qoıýy múmkin. Biraq táýeldi bolyp qalady. Sondyqtan da ne úshin oınap, shegip, iship júrgeni týraly máseleni sheshpeıinshe, nátıje bolmaıdy. ıAǵnı, ony osy áreketke ıtermeleıtin problema bar. Oıyn, araq-sharap – problema emes. Onyń boıyndaǵy másele bala jastan bastap qalyptasa bastaǵan. Bir kúnde oıynqumar bolyp shyqpaıdy adam. 

Táýeldilikti qazir reabılıtatsııalyq ortalyqtarda emdeıdi. Máselen hımııalyq táýeldiligi bar nashaqor men maskúnem úsh kezeńnen ótýi tıis. Onyń birinshisi – narkologııalyq ortalyq, bul jerde birinshi kezekte aǵzany tazartady. Túrli preparattardy qoldanady. Sol jerde maskúnem 21 kún, nashaqor 45 kún jatyp, fızıkalyq qalypqa keledi. Ol jerde aıtarlyqtaı psıhologııalyq jumys júrgizilmeıdi. Al reabılıtatsııalyq ortalyqta psıhologııaǵa basymdyq beriledi. Sol jerde onyń bul jolǵa túsýine ne sebep bolǵanyn anyqtap, máseleni sheshýge kómektesedi. Oıynsyz táýelsiz ómir súrýge beıimdeıdi. ıAǵnı, birinshisi – fızıkalyq korrektsııa, ekinshisi – psıhologııalyq reabılıtatsııa, úshinshisi – áleýmettik ońaltý. Bul jerde áli de tolyq sheshilmegen problemasy bolsa, shaǵyn sotsıým arasynda ońaltýdan ótedi. Oıynqumarlardy emdeý úshin jarty jyldan bir jylǵa deıin ýaqyt kerek. 

– Osy máselemen aınalysatyn ortalyqtar bar ma?

– Almaty, Astana jáne Pavlodarda ǵana bar. Ol jaqqa bizdiń lýdomandar baryp emdelmeıdi, óıtkeni árqaısysynyń basynda birneshe kredıt bar, qaryzdary bar. Otbasy men jumystaryn tastap barǵylary kelmeıdi. Sondyqtan mundaı dertke shaldyqqan adamdarmen Petropavlda jumys istep jatyrmyn. 

Jaı psıholog lýdomandarmen jumys isteı almaıdy, bul jerde osy salaǵa mamandanǵan bolýy qajet. Óıtkeni oıynqumarlardy emdeýde qatań tásilderdi – synı oılaýdy qoldanamyz, al jaı pshologtar pozıtıvti oılaýdy qoldanady. 

– Sizdiń tájirıbeńizde osy lýdomanııadan tolyq emdelip ketkender boldy ma?

– Iá, boldy. Nátıje bolmasa jumys istemes edim. Іstegen jumysyńnyń nátıjesin kórgende qulshynysyń artady. Páterinen, kóliginen – bar dúnıe-múlkinen, tipti, otbasynan, jumysynan aıyrylyp, sýıtsıdke deıin barǵandarmen jumys istedim. Bárin joǵaltqan olar bar kúsh-jigerin jınap, táýeldilikten bosap shyǵa aldy. Men olarǵa bilim jáne baǵyt beremin. Qalǵanyn ózderi isteýleri qajet.

– Lýdomanııamen qalaı kúresý kerek?

– Balańyzdy nazardan tys qaldyrmańyz, ol degen basqan izin ańdý emes, onymen sóılesińiz, ol jaı bos sóz emes, sapaly áńgimelesý bolǵany jón. Balańyz jaıynda kóp bilińiz: oǵan ne qajet, qandaı tilegi bar, boıynda qandaı qundylyqtar qalyptasyp jatyr, ol úshin ne mańyzdy, qandaı prıntsıppen ómir súredi, kim bolǵysy keledi? Áke-sheshe balasynyń barlyq qajettiligin bilip, keıbirin túzetip otyrýy kerek. Otbasynda birinshi kezekte senim bolýy qajet. Sonda osyndaı negatıvti jaǵdaılar bolmaıdy. Sýıtsıd, býllıng te otbasynda senimniń bolmaýynan shyǵady. Bala eń jaqyn degen adamdaryna da óz máselesin aıta almaıdy. Balańyzǵa dos bola bilińiz, ıaǵnı, ol máselesimen bólisken kezde sizdiń ony adekvatty túrde qabyldaıtynyńyzdy bilýi kerek. 

Balaǵa durys tárbıe berýdi bilý qajet. Qazirgi ata-analardyń kópshiligi muny bilmeıdi. Tárbıe berý – bul ǵylym, ony úırengen jón. Ata-analardan nege bulaı dep surasań, meni de osylaı tárbıelegen dep jaýap beredi. Tárbıe jóninde eshqandaı kitap oqymaǵan. Ata-anamyzdyń tárbıesi – keńestik zamanǵy tárbıe. Qazir zaman basqa, sondyqtan burynǵy tárbıe jaramaıdy.

Biz zańdy ózgerte almaımyz, biraq, árqaısymyz óz otbasymyzda oıynqumar bolmaıtyndaı balaǵa durys tárbıe bere alamyz. Eger qalaı tárbıelerińdi bilmeseń mamannyń kómegine júgin. Jol kórsetedi, baǵyt beredi, óıtkeni ol osy salanyń mamany.

Eger balaǵa kishkentaıynan durys tárbıeniń ózegin salmasań, bul bos oryndy qoǵam toltyrady. Al kósheden, qazirgi ýaqytta durys tárbıe alý múmkin emes. Tárbıe – kez kelgen táýeldilikke qarsy áreket. 

Maskúnemdik araq pen syradan, spırttik ishimdikterden, nashaqorlyq anashadan, al lýdomanııa – kompıýterlik oıyndardan bastalady. Shekteý bolmasa, arty táýeldilikke ulasady. Adrenalın, azart paıda bolady.

Genetıka, tuqymqýalaýshylyqtyń da áseri bar. Meniń tájirıbemde tek bir áıel ǵana osy tuqymqýalaýshylyqtyń áseri jaıynda bilý úshin keńes alýǵa keldi. Onyń júrip júrgen jigiti araq-sharaptan ketári emes eken. Ol maskúnemdik emdele me, nátıje bola ma, mundaı adamnan bala súıgen durys pa degen suraqtarǵa jaýap izdedi. Kópshilik bul máselege nazar aýdarmaıdy, bul durys emes. Turmys qurmas buryn bolashaq jaryń jaıynda, onyń áke-sheshesi, tipti ata-ájesi týraly da bilgen jón. Oıynqumarlyq, maskúnemdik genmen berilmese de, adamnyń júris-turysy, minez-qulqy balalaryna darıdy. Al durys tárbıe bolmasa ol ýshyǵa túsedi. 

Qos standart bolmaýy tıis. Ákesi ózi temeki shegip, balasyna temeki shekpe dep aıta almaıdy. Óz sózine ózi qarsy shyǵyp tur. Osylaısha bala aldynda qadirden, senimnen aıyrylady.

Bala tárbıesinde usaq-túıek joq, úsh jastan bastap balamen eresektershe sóılesý kerek. Onyń kishkentaı mindetteri, jaýapkershiligi bolýy qajet. Basynda oıynshyqtaryn jınaýdan bastap, keıin ydysty jınaý, qoqysty shyǵarý, dúkenge baryp kelý sııaqty jasy ósken saıyn mindetteri de arta berýi kerek. Eńbekke, derbestikke baýlyǵan jón. Sonda ǵana ol eshteńege táýelsiz bolyp er jetedi. Mápelep ósirgen bala eresek ómirge beıimdele almaı, kóp jaǵdaıda adasady. 

Qoǵam 90% durys emes stereotıptermen ómir súredi. Qazirgi ýaqytta qandaı stereotıpter bar? Onyń birinshisi – adam ózgermeıdi degen stereotıp. Men jeti túrli faktor, jeti túrli amal-tásilmen munyń burystyǵyn dáleldedim. Adam ózgerissiz qalmaıdy, ol fızıkalyq, ınttelektýaldyq, psıhıkalyq, áleýmettik, rýhanı jaǵynan ózgeredi. 

Ekinshisi – narkomanııa emdelmeıdi degen stereotıp. Myńdaǵan, mıllondaǵan adam nashaqorlyqtyń eń aýyr túrlerinen emdelip, qatarǵa qosylǵany týraly bilemiz.

Erler men áıelderdiń óz stereotıpteri bar. Sonyń biri – yrymshyldyqqa qatysty. Shynynda ony bireýler oılap tapqan.

Emdelmeıtin aýrý joq dep aıtar edim. Oıynqumarlyqpen kúresý úshin oǵan oınaýǵa múmkindik bermeý kerek, sol kezde másele ózdiginen sheshiledi dep oılaıtyndar bar. Onyń bári ýaqytsha. Ári bul jaǵdaıdy ýshyqtyryp jiberýi múmkin. Bul kezeńde oıyn – onyń ómiriniń máni bolyp tur. Sondyqtan lýdomanııadan bir ret, biraq jaqsylap emdelgen jón. 

Taǵy bir aıta ketetin jaıt, oıynqumarǵa shyn máninde aqsha kerek emes, ol oıynǵa aqsha utý úshin kelgen joq, oǵan oınaǵan sáttegi kúı unaıdy, azart, adrenalın, qater – sodan lázzat alady. 

– Áńgimeńizge rahmet!