Lıftide jáne ózge de qoǵamdyq oryndarda qalaı saqtaný kerek – psıholog keńesi
ASTANA. KAZINFORM – Shızofrenııaǵa shaldyqqan jasóspirim, ásirese qulaǵynda gallıýtsınatsııa bolsa, túrli buıryq estýi múmkin. Geshtalt-psıholog Leıla Mıras psıhıkasy dertke shaldyqqan, ıaǵnı qaýipti bolýy múmkin adamdy qalaı baıqap, qalaı saqtaný kerektigi týraly keńes berdi.
Nazarbayev University Psıhologııalyq keńes berý ortalyǵynyń dırektory qyzmetin atqarǵan, jer silkinisi kezindegi kómegi úshin 2023 jyly Alanııanyń (Túrkııa) jyl áıeli atanǵan, 150-den astam jasóspirimdi sýıtsıdten qutqaryp qalǵan, 12 jyldyq jumys tájirıbesi bar mamandanǵan geshtalt-psıholog Leıla Mıras jasóspirimniń mundaı qylmysqa barýyna psıhıkalyq aýyr aýytqýlar (shızofrenııa, psıhoz jáne t.b.), áleýmettik oqshaýlaný, baqylaý men tálim-tárbıeniń joqtyǵy syndy kóptegen jaıttyń sebep bolýy múmkin ekendigin aıtady.
- Aıtalyq, shızofrenııaǵa shaldyqqan jasóspirim, ásirese qulaǵynda gallıýtsınatsııa bolsa, túrli buıryq estýi múmkin. Kóbinese bul óktem daýys jáne ol keıde jasóspirimge ózine nemese aınalasyndaǵylarǵa qaýipti nárse jasaýǵa buıryq bere alady. Bul - dárigerlerdiń nazaryn jáne jaqyndarynyń qoldaýyn qajet etetin eń alańdatarlyq belgilerdiń biri, - deıdi.
Ol óziniń tájirıbesinde de «tur», «qolyńa pyshaq al» degen syndy óktem buıryqtardy estigenin aıtqan jasóspirimderdiń bolǵanyn eske alady.
- Shızofrenııa dıagnozy qoıylǵan, biraq qoǵamǵa múldem qaýip tóndirmeıtin jasóspirimder de kezdesti. Olar ózgelerge qaýip tóndirýge buıryq beretin óktem daýys estimeıdi nemese vızýaldy gallıýtsınatsııa kórmeıdi. Mundaı balalarmen jumys algorıtmi - jedel keńes jáne psıhıkalyq densaýlyq medıtsınalyq ortalyǵy psıhıatrlarynyń baqylaýy. Bul - psıhologterdiń quzireti emes, psıhıatrlardyń jumysy, - dedi Leıla Mıras.
Osy oraıda geshtalt-psıholog lıftide nemese ózge de qoǵamdyq orynda nıeti jat qaskúnemdi mynadaı belgilerden anyqtaýǵa bolatyndyǵyn alǵa tartady:
- Beıqalypty minez-qulyq – adam ózin tym tabandy, ózgeni yǵyr qylatyndaı nemese ozbyr ustaıdy.
- Jaqyndaýǵa tyrysý – eger kelesi lıftini kútýge múmkindigi bola tura sizben birge qasaqana qabattasa kirse abaı bolyńyz.
- Baılanystan qashý nemese kerisinshe tym tesile qaraý – kúdik keltiretin mundaı minez-qulyq jasyryn da, kereksiz de nazardy bildirýi múmkin.
- Esikti jabýǵa árekettený – adam esiktiń aldyna turyp alýy nemese tym jaqyndaýy yqtımal.
- Eger bógde adam kúdikti kórinse, onda lıftige kirmegenińiz abzal. Al lıftide bolsańyz, taıaý qabattardyń birinen túsýge, telefonmen qońyraý shalýǵa, tóńiregińizdegilerdiń nazaryn aýdarýǵa tyrysyńyz, - dedi psıholog.
Sonymen qatar Leıla Mıras lıftide balalardyń qaýipsizdigi úshin mynadaı qarapaıym keńes beredi:
- Qaýipsizdigińe senimdi bolmasań, lıftige kirmegen abzal. Kelesi lıftini kútken jón.
- Eger lıftige kúdikti adam kirse, shyǵyp ketken durys. «Qap, kiltimdi umytyp ketippin» degen syndy syltaý aıtýǵa bolady.
- Lıft shaqyrý túımeshegi men esikke jaqyn turý kerek. Tótenshe jaǵdaı bolsa, «dıspetcherdi shaqyrý» nemese barlyq etajǵa aparatyn túımeshikti basý qajet.
- Uıaly telefonyńdy ár ýaqytta da qaltańda usta. Eger qaýipti sezseń, birden ata-anańa qońyraý shalǵan jón.
- Eger lıftige birge kirgen adam ózin birtúrli ustasa, onda kómek shaqyr. «Áke, men kele jatyrmyn» dep daýystap aıtýdan da qysylmaý kerek.
- «Beıtanys adammen birge lıftige kirme» dep aıtý durys. Biraq, balanyń boıyndaǵy qorqynyshty ýshyqtyrmaý mańyzdy. Durysy - qaýipsizdik erejelerin túsindirý. «Seni óltirip ketýi múmkin» degen syndy sóz balanyń psıhıkasyna zııanyn tıgizip, qorqynysh sezimin týdyrady, - dedi Leıla Mıras.
Balańyzdy kez kelgen jaıttan úreılenýge úıretpeńiz. Sondyqtan mamannyń balańyzǵa keńes bererde ne dep aıtýǵa bolatyndyǵyna jáne bolmaıtyndyǵyna qatysty paıymyna kóz júgirtkenińiz abzal.
- Maqsat – qorqytý emes, sanaly túrde abaı bolýǵa úıretý, - dedi geshtalt-psıholog.
Shızofrenııaǵa shaldyqqandar qoǵamǵa qaýipti me?
Leıla Mıras kóktem men kúz aılarynda shızofrenııany qosa alǵanda túrli psıhologııalyq aýytqýǵa shaldyqqan adamdardyń kóńil kúıleri men psıhıkalyq minez-qulqynda maýsymdyq ózgerister bolatyndyǵyn aıtady. Bul bıoyrǵaq, gormonaldyq fon deńgeıi syndy kóptegen faktorǵa baılanysty. Biraq, bul maýsymdarda aýrý mindetti túrde qozbaıdy. Ol - patsıenttiń jeke erekshelikterine baılanysty bolatyn jaıt.
- Kóp jaǵdaıda shızofrenııaǵa shaldyqqan adam qaýipti emes. Shızofrenıkter qorshaǵan ortadan buryn óz-ózine jıi qaýip tóndiredi. Eger aýrý aýyr ótetin bolsa, onda qaýipti minez-qulyq táýekeli artady. Em-shara almasa ozbyrlyq tanytýy yqtıal. Alaıda, jalpy shızofrenııaǵa shaldyqqan adamdar deni saý ozbyr adamdarǵa qaraǵanda qylmysty sırek jasaıdy. Táýekeldiń basty faktory – em-sharanyń bolmaýy. Eger adam dári-dármegin ýaqtyly qabyldap, dárigerdiń qadaǵalaýynda bolsa, onda ol ózine de, qorshaǵan ortaǵa da qaýip tóndirmeı tolyqqandy ómir súre alady. Keıbir psıhıkalyq jaıt shynaıy jaǵdaıdy qabyldaýdy burmalaýy múmkin. Biraq, dıagnozynyń bolýy adamdy qylmysker qylyp kórsetpeıtindigin túsiný mańyzdy. Basty másele – onyń em men mamandar kómegin alýynda. Árbir jaǵdaı jeke saraptamany talap etedi, - dedi maman.
Shızofrenııa qaı jasta paıda bolady?
Leıla Mırastyń aıtýynsha, shızofrenııa dıagnozy kez kelgen jasta qoıylýy múmkin. Alaıda, ol kóbine bozbala nemese jastyq shaqta baıqalady.
- Balalar shızofrenııasy (13 jasqa deıin) – óte sırek kezdesetin qubylys. Belgileri aýtıstıkalyq spektor shaldyǵyn eske salady. Sondyqtan da dıagnoz óte saqtyqpen qoıylady.
- Jasóspirimder shızofrenııasy (13-18 jas) – balalar shızofrenııasyna qaraǵanda jıi, biraq eresekterge qaraǵanda sırek kezdesedi. Sımptomdary bulyńǵyr, sol sebepti dıagnostıka jasaý qıyn.
- Eresekter shızofrenııasy (18 jastan keıin) – aýrý bastalýynyń ádettegi jasy.
- Dárigerler dıagnoz qoıý úshin sımptomdardyń bolýyn (gallıýtsınatsııa, sandyraq, oılaýdyń buzylýy, emotsıonaldy ózgerister) ǵana emes, sonymen qatar olardyń uzaqtyǵyn (kem degende 6 aı) jáne kúndelikti ómirge áserin baǵalaıdy. Eger jasóspirimde mazasyzdyq belgileri baıqalsa, mamanǵa múmkindiginshe erterek barý kerek. Óıtkeni erte dıagnoz qoıý jáne emdeý boljamdy edáýir jaqsarta alady, - dedi Leıla Mıras.
Aıta keteıik, elordadaǵy turǵyn úılerdiń biriniń lıftinde jasóspirimniń kishkentaı balaǵa pyshaqpen shabýyl jasaǵany týraly aqparat tarady.
Shabýyl jasaǵan jasóspirim arnaıy psıhonevrologııalyq esepte turǵan.