Lastanǵan aýa — este saqtaý qabiletiniń basty jaýy

ASTANA. KAZINFORM — Aldaǵy otyz jylda dúnıejúzinde dementsııaǵa shaldyqqandar sany úsh esege artyp, 150 mıllıonnan asa adamdy qamtýy múmkin, dep jazdy AZÁRTADJ.

Ulybrıtanııalyq ǵalymdardyń jańa zertteýi kórsetkendeı, ekologııalyq faktorlar, ásirese lastanǵan aýa, Altsgeımer aýrýynyń damý qaýpin aıtarlyqtaı arttyrady — bul ásirese damyǵan elderde baıqalady.

AZÁRTADJ sheteldik BAQ-qa silteme jasap habarlaǵandaı, aýa lastanýy men neırodegeneratıvti aýrýlar arasyndaǵy baılanys buryn da birneshe zertteýlerde qarastyrylǵan, alaıda naqty sebep-saldarlyq baılanys dáleldenbeı kelgen. Endi zertteýshiler 29 mıllıonnan astam adamdy qamtyǵan iri málimetter jıyntyǵyn taldap, ekologııa men dementsııa arasyndaǵy baılanysty rastap otyr.

Meta-analızge Soltústik Amerıka, Eýropa, Azııa jáne Avstralııa elderinen 51 zertteý endi. Ǵalymdar dementsııa qaýpin arttyratyn aýa lastanýynyń úsh túrin anyqtady, dep jazady Science Daily.

Birinshi túri — PM2.5 (2,5 mıkron nemese odan da kishi qatty bólshekter). Bul bólshekter avtokólik shyǵaryndylarynan, elektr stantsııalarynan, ónerkásiptik óndiristerden, aǵash jaǵatyn peshter men kamınderden, sondaı-aq qurylys shańynan paıda bolady.

Ekinshi túri — azot dıoksıdi (NO2), ol qazba otynyn jaǵý kezinde túziledi. Ol dızel avtokólikteri men óndiristik shyǵaryndylarda, gaz plıtalar men jylytqyshtarda bolady. Joǵary kontsentratsııadaǵy azot dıoksıdi tynys alý júıesin titirkendirip, ókpe fýnktsııasyn álsiretedi jáne demikpe sııaqty aýrýlardy asqyndyrady.

Úshinshi túri — kúıe. Ol da avtokólik gazdary men aǵash jaǵý kezinde paıda bolady. Kúıeni jutqanda ol tereń ókpege enip, tynys alý aýrýlaryn qıyndatyp, júrek aýrýlarynyń qaýpin arttyrady.

Ǵalymdar mynadaı ýájge kelgen:

• PM2.5 kontsentratsııasy árbir 10 mkg/m³ artqanda dementsııa qaýpi 17%-ǵa joǵarylaıdy. Mysaly, 2023 jyly London ortalyǵyndaǵy joldarda PM2.5 deńgeıi orta eseppen 10 mkg/m³ bolǵan.

• NO2 (azot dıoksıdi) árbir 10 mkg/m³ artqanda qaýip 3%-ǵa ósedi. 2023 jyly London ortalyǵynda bul kórsetkish 33 mkg/m³ bolǵan.

• Kúıe bólshekteri (PM2.5 quramynda) árbir 1 mkg/m³ artqanda qaýip 13%-ǵa joǵarylaıdy. Ulybrıtanııa qalalarynda bul deńgeı 1–1,5 mkg/m³ aralyǵynda.

Zertteýshilerdiń aıtýynsha, aýadaǵy lastanǵan bólshekter mıdyń totyǵý stressine jáne qabynýǵa ushyraýyna sebep bolady. Sonymen qatar, ókpe arqyly qan júıesine enip, jergilikti qabyný týdyrady.

Aıta ketsek, buǵan deıingi bir zertteýde lastanǵan aýanyń erlerde belsizdik qaýpin arttyratyny dáleldengen. Áıelderde bul qaýip qala shýynyń áserinen paıda bolǵan.

Al buǵan deıin Qytaı ǵalymdary Nature Sustainability jýrnalynda maqala jarııalap, aýanyń lastanýy júktiliktiń alǵashqy úsh aıynda túsik tastaý qaýpin arttyratynyn jazǵan edi.