Qyzylordalyq ǵalym: Qus – tabıǵat baılyǵy
Adamnyń ashkózdiginen joıylyp ketý aldynda turǵan qus túrlerin udaıy qorǵaý, ań aýlaýdyń belgili bir túrlerine tyıym salý oılastyrylǵan. Qazaq halqy ejelden qorshaǵan ortamen etene baılanysta ómir súrgen. Tabıǵattyń qyr-syryn jaqsy túsinip, olardyń qasıetin sezinip, qurmetteı bilgen. Biz qustar álemi jóninde ne bilemiz?
QazAqparat tilshisi atalǵan taqyrypta zertteý júrgizip júrgen Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıtetiniń oqytýshysy, geograf-ekolog Orazhan Aıdarovty áńgimege tartqan edi.
- Qazaq halqy ejelden tabıǵat áleminiń qyr-syryna qanyq bolýǵa kóńil bóldi. Qustyń kıelisin, ańnyn qasıetin tanydy. Kókte qalyqtaǵan qanattynyń ushýyna kóz sala otyryp, erteńgi kún qabaǵynyń qalaı bolatynyna joramal jasady. Elimizde qustardyń qansha túri mekendeıdi ?
- Qolymyzdaǵy derekke súıensek, qazaq dalasynda qustardyń 18 otrıadqa jatatyn 489 túri bar. Olardy meken etý ortasyna qaraı orman, ashyq dala, batpaqty-shalshyqty jáne sý qustary dep qarastyrady. Olardyń biri – jyl qustary bolsa, endigisi – jyrtqysh, taǵy biri – qysy-jazy elimizdiń taý-tasy men dalasynda turaqty meken etedi.
Al Syr óńirinde jylma-jyl 160-tan astam qustar uıalaıdy. Olardyń 50-den astam túri ushyp ótkende kezdesedi. Keıbir jyldary qys jyly bolǵanda uıa jasaıtyn qustardyń sany kóbeıedi. Negizinen bizde qustyń 19 túri qystaıdy. Oblys baıtaǵynda 300-ge jýyq qustyń túri bar. Keıingi jyldary Syrdarııa sýynyń Aral aıdynyna tolyq jetpeýi tabıǵatqa eleýli zııanyn tıgizdi. Ol darııa jaǵasyndaǵy toǵaıda mekendeıtin qustardyń sırep ketýine ákelip soqty.
Ótken jyldyń sáýir aıynda Qyzylorda qalasynyń ortalyǵyndaǵy «Araı» jaǵajaıynda tórt aqqý júzip júrgenin kózimiz kórdi. Ádette, ol bizdiń óńirde kóp kezdese bermeıtin kórinis. Sondyqtan ony jaqsylyqtyń belgisi dep topshyladyq.
- Qazaq halqy qustardy qasıetine qaraı laıyqty baǵalaıdy. Máselen, búrkit, aqqý, qarlyǵash sekildi qanattylarǵa qurmetpen qaraımyz. Bul qustardyń ereksheligi qandaı? Ózinińizdiń zertteýińiz barysynda soǵan nazar aýdaryp kórdińiz be ?
- Ras, halqymyz qasıetine qarap búrkitti qus patshasy dep baǵalaıdy. Ol el arasynda óziniń kerbez de pań, tákapparlyǵymen tanylǵan. Kelbetine qaraı ony kók aspanmen, quzar shyńǵa teńeıtinin bala kezimizden qulaǵymyzǵa quıyp, zerdemizge toqyp óstik. Ata-babamyz búrkitti «dala qyrany», «kók táńirisi», «muzbalaq», «qaısar minezdi» dep qasterlegen. Búrkit - jeti qazynanyń biri, ol jigittiń sáıgúligimen qatar atalady. Ony kıe tutady, qaýyrsyny men mamyǵyn, quıryǵyn nemese tuıaǵyn úıdiń tórine iledi. Besiktiń bas jaǵynda turǵanyn da kórdik. Bul - «pále-jala, jyn-shaıtan qashady» degen nanym-senimniń nyshany. Qus patshasy qoreginiń tazasyn jeıdi, las, haram jerden ózin alys ustaıdy.
- Al aıdynda júzgen aqqý men adamnyń janashyry qarlyǵash qandaı qasıetterimen erekshelenedi ?
- Qazaq túsinigindegi taǵy bir kıeli qus – aqqý. «Aqqýdy atpa, kıesi urady» degen tekten-tekke aıtylmasa kerek-ti. Sol qaǵıdaǵa súıengen halqymyz oǵan myltyq kezemeıdi. Ol – qazaq túsiniginde sulýlyq pen mahabbattyń beınesi. Ásilinde mahabbatqa beriktigine qaraı ony pák, taza, qus tóresi dep baǵalaǵan. Aqqýdyń kóptiń kóńil bólip, eleı bermeıtin taǵy bir tusy bar. Ádette, syńary ólse, ózine-ózi ólim shaqyryp, kókke kóterilip jerge qulaıdy degen áńgime eldiń ishinde jıi aıtylady.
Halqymyz qarlyǵashty da kıeli qus dep baǵalaıdy. Jyl qusy sanalatyn qarlyǵashtyń uıasyn buzbaıdy, balapanyna tıispeıdi. Ol uıa salǵan úı men qorany kıeli sanaıdy. Qarlyǵash elge oralǵanda jaqsylyqqa balaıdy. Tipti, «Qarlyǵash áýlıe» atanǵan Tóle bıden qalǵan ańyzdy bárimiz bilemiz. Nemese bala kezimizde kóretin úsh-tórt mýltfılmniń biri – «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr» edi. Onda adamdy qorǵap qalýy sýrettelgen.
- Sondaı-aq, qustar aýa raıyn aldyn ala boljaıdy degen áńgimeler aıtylady. Bul jóninde ne aıtasyz ?
- Kókte qalyqtaǵan qanattylardyń minez-qulqy men is-áreketi arqyly qazaq halqy aýa-raıyn boljap otyrǵan. Qarlyǵash jer baýyrlap ushsa jaýyn jaýady dep boljaǵan. Ǵalymdar zerttep qarasa, olardyń jer baýyrlap ushýy qarlyǵashtardyń azyǵyna baılanysty. ıAǵnı, keshkisin kún ashyq kezde áýede asyr sala ary-beri ushqan qusty kóresiz. Bizge ol quddy oınap júrgendeı seziledi. Rasynda, bul sátte kóktegi shirkeılerdi qýyp, azyǵyn jep júredi. Negizinde jańbyrdyń aldynda aýa ylǵaldylyǵy joǵarylaıdy, maıda jándikterdiń qanattary ylǵaldanady. Sondyqtan olar aýanyń tómengi qabatyna túsedi. Soǵan oraı qarlyǵash ta tómen, jer baýyrlap ushady. Mine tabıǵattyń keremettigi, biriniń ómiri birimen baılanysty ekenin osydan-aq kórýge bolady.
Tez ushatyn úki, japalaq jáne ózge jyrtqysh qustardyń kózi jaqsy jetilgen. Iis sezý kóp qusta joq. Al dybys estý qabileti jaqsy damyǵan. Qustardyń kórý jáne estý organdarynyń jaqsy damýy olardyń alys jáne jaqyn keńistikti ıgerýine septigin tıgizedi. Sol arqyly mezgilimen qonys aýdarýyna jaǵdaı jasaıdy. Qustar ósimdikterdi tozańdandyryp, olardyń tuqymdaryn taratady. Zııandy jándikter men kemirýshilerdi qurtyp, olardyń tabıǵattaǵy sanyn retteýge qatysady.
1868 jyly Avstrııa astanasy Vena qalasynda alǵash ret qustardy qorǵaý týraly resmı sheshim qabyldanǵan. 1922 jyly Qustardy qorǵaýdyń halyqaralyq keńesi quryldy. Halyqaralyq tabıǵat qorǵaý odaǵynyń «Qyzyl kitabyna» qustardyń 209 túri men 83 túr tarmaǵy engizilgen. Al, Qazaqstannyń «Qyzyl kitabynad» olardyń 56 túri bar.
Qus - tabıǵat baılyǵy. Kóktemde olar ońtústikten oralady. Qus tabıǵatqa kórik berip turady. Olardyń tirshiligi orman, baý-baqsha zııankesterdi joıýmen tikeleı baılanysty. Osylaısha adamǵa kóp kómegin tıgizedi.
- Áńgimeńizge raqmet.
