Qujatsyz tarıh, tarıhsyz memleket joq – restavrator túıtkilder týraly aıtty
ASTANA. KAZINFORM – Qazba baılyq – materıaldyq mura bolsa, jazba baılyq – rýhanı mura. Biraq, sol jádigerlerdi jınap, túgendep ári túpteıtin mamandar az. Qoljazbalar jáne sırek kitaptar ulttyq ortalyǵy restavratsııa jáne konservatsııa bóliminiń basshysy Syrym Botabekovti suhbatqa tartyp, máseleniń mán-jaıyna úńilip kórdik.
Maman tapshylyǵy tek bizdiń elde emes, álemde solaı. Restavratsııa jáne konservatsııamen aınalysýshylar saýsaqpen sanarlyq. Áıtse de, bizden bir aıyrmashylyǵy – atalǵan sala ýnıversıtetterde mamandyq retinde oqytylady.
– Kóp memlekette arnaıy mamandardy oqytatyn fakýltetter, arnaıy kafedralar bar. Sonda da bul mamandyqta biraz adam turaqtamaıdy. Sebebi, birinshiden tııanaqtylyq qajet. Kóz maıyn taýysyp, talmaı otyryp, maıda detaldarǵa muqııat mán berý talap etiledi. Ókinishke qaraı, kóp adam buǵan shydamaıdy. Sosyn ketip qalady. Áýelgi sebep osy dep oılaımyn, - dedi Qoljazbalar jáne sırek kitaptar ulttyq ortalyǵy restavratsııa jáne konservatsııa bóliminiń basshysy Syrym Botabekov.
Salanyń qyr-syryna 10 jyldan beri qanyq Syrym Botabekovtyń negizgi mamandyǵy - kórkem óner sýretshisi. Ol restavratsııanyń tejelýiniń ekinshi sebebin 1990 jylǵy toqyraýǵa tiredi. Tosyrqap qalǵan mamandar amalsyzdan basqa salaǵa aýysýǵa májbúr bolǵan. Naryqtyq ekonomıka erejesine sáıkes eriksiz kúnkóristiń ózgeshe jolyna tústi. Sosyn zeınetke shyǵyp ketken restavratorlardan da qol úzip, arada sabaqtastyq úzilgen.
– Sondyqtan salany qaıtadan qolǵa alyp, qaıta damytýǵa kúsh salynyp jatyr. «Arhıv-2025» baǵdarlamasy bar, ózińiz biletindeı. Sonyń aıasynda biraz mekemelerge restavratsııa, konservatsııa boıynsha qural jabdyqtar alyndy. Osy baǵytta biraz ilgerileý baıqalady. 2021 jyldan bastap ortalyqta «qujat restavratsııasy men konservatsııasy mamandaryna arnalǵan biliktiligin arttyrý kýrstary» jolǵa qoıyldy. Qazirgi tańda biz 25-ten astam mamandy daıarladyq. Sondaı-aq jyl saıyn «Qazaqstandaǵy jazba muralarynyń restavratsııasy jáne konservatsııa máselesi» degen úlken semınar ótedi. Semınarǵa 40-tan asa maman, búkil Qazaqstan, Reseı jáne Ózbekstannan keledi. Byltyr Irannan qatysty. Salanyń damýyna osylaı ózimizshe úles qosyp jatyrmyz, - deıdi Syrym Botabekov.
30-40 restavrator qaıda jetedi?
Restavratsııa da – fılosofııa, matematıka, hımııa sııaqty óz aldyna bólek sala. 1-2 kýrstan ótkizip bilikti maman daıarlap shyǵý múmkin emes. Mysaly, kórshiles Reseıde 5 jyl oqytylady. Ári qaraı 5 jyl qyzmet atqarady. Sodan keıin ǵana restavratsııa salasynda óziniń erekshe stıli bar maman retinde qalytasady.
– Restarvatsııa salasy dep jalpy aıtamyz. Biraq, restavratorlar bólinedi. «Qol jazbalar jáne sırek kitaptar» restavratorlaryna kelsek, elde shamasy 30-40 qana maman bar. Qazaqstan óte úlken. 17 oblys bar. Osy aýqymda qarasaq, árıne, olardyń sany tym az. Ár óńirge bólgende ekeýden ǵana tıedi. Máseleni retteýdiń jolyn izdep, áýrege túskenshe Reseı tájirıbesine súıensek bolady. «Tıptik restavratsııalyq zerthanalar» degen ashylyp jatyr. Onda shetel ádebıet jáne memlekettik kitaphanasy sııaqty ortalyqtary kóp. Sonyń negizinde alys aımaqtaryna daıyn restavratsııa zerthanalaryn qoıady. Túrkııa da týra osy formatta jumys isteıdi. Grýzııa, Lıtva, Latvııa solaı, - deıdi Syrym Botabekov.
Biraq, onyń oıynsha, jádiger qaıdan tabylsa restavratsııasyn sonda ótkizý kerek. Sóıtip, jergilikti mamandardy tartyp, irikteýge bolady. Adamdardyń da ata-baba amanatynyń alysqa ketpeı, kóz aldynda qalypqa keltirilgenin qalaıtyny túsinikti.
Sabyryń synalatyn sala
Qoljazbalar jáne sırek kitaptar ulttyq ortalyǵy jabdyqtalǵan 2018 jyldan beri 200-den asa kóne kitaptar restavratsııadan ótken. Bireýin qalypqa keltirý zaqymyna baılanysty ýaqyt alady. 3-4 aı, tipti, jarty jylǵa jalǵasýy múmkin.
– Sý astynda uzaq jatqan HІH ǵasyrdaǵy dinı fıkh kitaby qolymyzǵa tıdi. Onyń tek paraqtaryn ashýǵa 1 aı jumsadyq. Jabysyp qalǵan ár betin sýlap otyryp, áreń ashyp shyqtyq. Sosyn ony tazalaý, ár paraǵyn nyǵaıtý, tigý, túpteý jumystary bar. Sondaı-aq kitap arasynda túrli zııankes bolady. Aldymen zararsyzdandyryp, keıin tsıfrlandyrýǵa jiberiledi. Qorǵa tapsyrylady, - deıdi restavratsııa jáne konservatsııa bóliminiń basshysy.
Qazir dinı kitappen sýretshi-restavratorlar aınalysyp jatyr. Shyǵarmanyń ár paraǵyna 1 aptadan ketedi eken.
– Bul kitaptyń muqabasy joq. Eńbektiń kóshirmesin qalypqa keltirip jatyrmyn. Negizi bunyń túpnusqasy hıjra boıynsha boıynsha 655 jyly jazylǵan. Kitap óte nashar kúıde keldi. Ábden qurǵap ketken, úgindi desek te bolady. Biz aldymen ylǵaldatyp aldyq. Qazir ár bóligin qurap, bastapqy kezindegideı jaǵdaıǵa jetkizýim kerek, - deıdi sýretshi-restavrator Rıza Kıreeva.
Ortalyqtyń restavratsııaǵa qajet 95% materıaly shetelden keledi. Jaryǵy, jelimi, qylqalamy bári-bári syrttan jetkiziledi.
– Materıaldar - kádimgideı shyǵyn. Ókinishke qaraı, kóp mekemeniń buǵan shamasy jetpeıdi. Bazar-dúkendegi kez kelgen nárseni qoldana almaımyz. Ortalyq semınar, kýrs ótkizedi. Kýrsty aqyly ótkizemiz. Óıtkeni, jelim, materıaldar qoldanady. Bizge kerek kólem bar. Soǵan baılanysty restavratorlarǵa kóńil bólinse jaqsy bolar edi. Biraq, shynymdy aıtsam, 30-40 restavratorǵa kóńil bólinedi dep oılamaımyn. Bizge kelip úırenýge nemese bizdiń mamandardyń shetelderge baryp, biliktiligin kóterýge granttar bólinse deımiz. Reseı memlekettik kitaphanasy jylyna 50 mamanǵa grant bóledi. Sebebi, restavratsııa onlaın oqı salatyn maman emes. Kózben kórip, qolmen ustap otyryp úırený kerek. Kóneniń kózin kórgenderden tálim alý kerek. Bylǵarynyń ózin tańdaý ońaı sharýa emes, - dep qynjylysyn bildirdi maman.
Máseleniń rettelýi kerektigi mańyzdy másele ekendigine nazar aýdarady.
- Restavratsııa - strategııalyq sala. Sebebi, qujatsyz tarıh joq, tarıhsyz memleket joq. Tamaǵymyzdy qyryp, bireýge bir nárse dáleldegennen góri, bir paraq qaǵazdy kózge shuqyp kórsetse eshkimniń daýy bolmaıdy, - deıdi Syrym Botabekov.
Aıta ketsek, 1919 jyldan bergi qujattar saqtalǵan BQO arhıvi ǵımaraty kúrdeli jóndeýdi qajet etetini týraly jazylǵan bolatyn.