Kúızelis – jalqaýlyq emes, mıdaǵy ózgeris — maman pikiri
ASTANA. KAZINFORM – Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimetinshe, álemde 264 mln astam adam mazasyzdyqtan zardap shegedi. Al depressııa, kúızelis dıagnozy qoıylǵandardyń sany 300 mln asypty. Kúızelisten qutylýdyń joly qandaı?
Psıholog Aıda Turǵazy kúızeliske shaldyqqan adamnyń medıtsınalyq em alý kerektigin, sebebi óz betinshe nemese jaqyndardyń kómegimen jazylý qıyn ekendigin aıtady. Kúızelis - psıhologııalyq ǵana emes, bıohımııalyq protsess.
– Depressııa men stress – múlde basqa nárseler. Stress – aǵzanyń psıhologııalyq-fızıologııalyq syrtqy áserlerge reaktsııasy. Eger maǵan syrttan mazasyzdandyratyn qandaı da bir jaǵdaı bolatyn bolsa, men stressti sezinemin. Stress negizinen ýaqytsha bolýy kerek. Al kúızelis – bul mıdaǵy ózgerister. Sebebi mıdaǵy neırondardyń arasynda ómirden rahat alý, dofamın, kútý, jaqsylyqtan úmittený, qýanyshty kútý degen sekildi neıromedıatorlar bar ǵoı. Kúızelis kezinde osy neıromedıatorlardyń bir-biriniń arasynda ótýi qıyndaıdy. Depressııa – kádimgideı dıagnoz. Mundaı kezde emdelý kerek bolady, – dedi maman Jibek joly telearnasyndaǵy «Búgin LIVE» baǵdarlamasynda.
Aıda Turǵazy qazirgi ýaqytta kóp adam stressten zardap shegetinin jetkizdi.
– Qazirgi qoǵamda adamdardyń psıhoemotsıonaldy negizgi problemasy – stress. Sebebi biz kúndelikti jumysymyzda, ómir saltymyzda stresske jıi ushyraımyz. Adam qarapaıym uıaly telefondaǵy aqparattardan, óz-ózine qanaǵattanbaýdan, ózgelermen salystyrýdan sozylmaly stresske túsýi múmkin. Biraq bizde stresske tózimdilik degen túsinik bar. Ol ár adamda ártúrli kezdesedi. Stresske tózimdi bolý úshin adam sana deńgeıin kóterýi kerek, ıaǵnı óz-ózin basqara alý kerek. Stress kezinde eń birinshi aǵzaǵa kómek kerek. Sebebi bul oıdan ǵana týatyn dúnıe emes qoı. Mundaı kezde júrek qatty soǵady, qan qysymy kóteriledi, tynys ózgeredi degen sekildi adam aǵzasynda túrli ózgerister bolady. Eger adam dál osyndaı kúıde uzaq ýaqyt júretin bolsa, bul mindetti túrde aýrýlarǵa alyp keledi, – deıdi.
Maman mazasyzdyqtyń adamǵa qalaı áser etetinin túsindirdi.
– Stress pen depressııanyń eń úlken áseri – ol mı jumysyn ózgertýge qaýqarly. Óıtkeni bul kezde aldyńǵy mı bóligi ózgeriske ushyraıdy. Bizdiń lımbııalyq júıemiz óte belsendi bolǵan kezde bizdiń oılanýymyz, analız jasaýymyz, aınalada bolyp jatqan oqıǵalardy qabyldaýymyzdyń barlyǵy emotsııanyń áserimen ózgeriske ushyrap ketedi. Syrttan qaraǵanda bári jaqsy. Biraq adamdaǵy qaıǵynyń, ýaıymnyń, qorqynyshtyń, kúızelistiń, ózge adamdar túsinbeıtindeı kúıde bolýynyń barlyǵy – ishtegi bolyp jatqan ózgerister. Sol sebepti syrtta qandaı jaǵdaı bolyp jatsa da, adam ony ishki kúıinde múlde basqasha qabyldaıdy, – deıdi ol.
«Aýyryp em izdegenshe, aýyrmaıtyn jol izde». Psıholog stress pen kúızeliske beıim bolmaý úshin salaýatty ómir saltyn ustaný kerektigin aıtty.
– Kúızelis pen stresske tózimdi bolý úshin adam salaýatty ómir saltyn ustanýy kerek. Mentaldy densaýlyq, ne fızıologııalyq densaýlyq bolsyn, biz densaýlyq jaıly qandaı da bir áńgime aıtqan kezde eń birinshi uıqynyń durys bolýyn eskertemiz. Sebebi kúndelikti uıqy kezinde bizdiń mıymyz adam aǵzasyn tazalap otyrady. Aǵzany qaıta qalypqa keltiredi.
Adamnyń durys tamaqtanýy da óte mańyzdy. Biz tamaq arqyly toıý sekildi qajettilikterdi ǵana ótemeımiz. Keıde tamaq stress kezinde adamnyń dofamındik júıesin de buzýy nemese jyldam dofamın kózine de aınalyp ketýi múmkin. Sol úshin adam stress kezinde kóp tamaq jep, ishindegi ýaıymdaryn tamaq arqyly basýǵa tyrysady.
Sondaı-aq ózge adamdarmen qarym-qatynasyn durystaý, keıde óz-ózimen qalý, jaǵdaılarǵa analız jasap, qoryta alý, syrttan keletin aqparattarǵa fıltr qoıa bilý qajet.
Ózine unaıtyn hobbımen aınalysýdy usynatyn edim jáne belgili bir ortamen aralasý ádetin qalyptastyrý kerek.
Eń qyzyǵy – adam eńbektengen kezde tabıǵı dofamınder bólinedi. Sol sebepti eńbektený kýltin qalyptastyrý kerek. Al qazir bizde adamdar jeńil ómir súrýdi, barlyq nárseniń jyldam bola salǵanyn qalaıdy. Eger siz eńbektený protsessin jaqsy kóretin bolsańyz, ol ómirińizge jaqsy jaǵynan áser etedi, – deıdi Aıda Turǵazy.
Keıde adamdar máselege mán bermeı, ony júrekke jaqyn qabyldamaýǵa tyrysady. Biraq psıholog bul ádistiń de tıimsiz ekenin aıtady. Sebebi oqıǵalardy oı eleginen ótkizip, oǵan analız jasaý – adamzattyń eń birinshi fýnktsııasy.
– Máselege mán bermeı, júrekten ótkizbeı qoıýǵa bolmaıdy. Bul empatııany basyp tastaýy múmkin. «Nege bulaı boldy?», «Nege mende mundaı reaktsııa?», «Nege men qatty ýaıymdaımyn?», «Nege men bul taqyrypqa qatty berilemin?» degen sekildi analız jasap, aqparatty túsinýi qıyndaıdy. Syrtqy oqıǵalardyń sizge qalaı áser etip jatqanyn túsiný – adamnyń eń birinshi fýnktsııasy bolýy kerek. Adam nege olaı bolyp jatqanyn oılana alýy kerek. Adamdarǵa úırenshikti, dástúrli jolmen júre berý jeńilirek.
Mıda eki túrli júıe bar. Onyń biri – avtomatty júıe. Keıde ony «jalqaýlyq júıesi» dep te ataıdy. Ekinshisi – qıyn júıe. Oılaný protsessiniń bári ekinshi júıe arqyly ótedi, ıaǵnı bizge avtomatty reaktsııany bere salǵan ońaıyraq. Avtomatty túrde sóılep, baǵa bere salý jeńil. Al oılanýǵa kóbirek resýrs kerek. Sol sebepti kóbirek oılanyp úırený de kerek, – deıdi ol.
Psıholog kúızelis túrli kezeńderge bólinetinin jáne ár kezeńge saı jasalý kerek em-sharalaryn da túsindirdi.
– Kúızelistiń úsh kezeńi bolady. Birinshi kezeńde adamnyń óziniń oılary, óziniń aǵzasy kómektesýi múmkin. Ony ózindik terapııa dep ataıdy. Kúızelis ekinshi kezeńge ótse, oǵan psıholog-psıhoterapevt maman qajet bolady. Al úshinshi kezeńge ótip ketse, mindetti túrde dári-dármek arqyly emdeý qajet bolady. Bul - erinshektik ne jalqaýlyq emes. Bul adamnyń erkinen tys bolyp jatqan dúnıeler. Bul – mıdaǵy ózgerister ekenin túsinýimiz kerek, – deıdi maman.
Taqyrypqa baılanysty psıhoterapevt te pikir bildirdi. Dáriger kúızelistiń qandaı aýrýlarǵa dýshar etetinine toqtaldy.
– Kúızelis júrek aýrýlaryna, angına, asqazannyń oıyq jarasy, titirkengish ishek sındromyna shaldyqtyrady. Bul – ǵylymı dáleldengen. Biraq kúızelis pen stress naqty onkologııalyq aýrýlardyń sebebi dep aıta almaımyz. Sebebi kúızelis – jaı ǵana faktor. Onkologııalyq aýrýlar, eń birinshi kezekte tuqym qýalaıdy jáne oǵan qandaı da bir ınfektsııalar, vırýstar, qabynýlar sebep bolady. Jas kezde aýyryp, ony durys qaramaı, 20-30 jyl ótkennen keıin oǵan kúızelis ne stress qosylsa, ol bastapqy aýrýdy qozdyrýy múmkin, – deıdi Ulttyq ǵylymı onkologııalyq ortalyqtyń aǵa ordınatory Bulbul Azanova.
Maman kúızelistiń onkologııalyq aýrýlarǵa qalaı áser etetinin aıtyp berdi.
– Kúızelis oǵan qalaı áser etýi múmkin? Adam qatty ýaıymdap, stresste júrgen kezde, júktemesi kóbeıip ketkende aǵzada kortızol kóterilip ketedi. Al ol kóterilse, ımmýnıtetti álsiretedi jáne adamdardyń arasynda «onkologııalyq aýrý ókpe-renishten paıda bolady» degen jansaq pikir qalyptasqan. Bul – mıf. Adam ózine jaýapkershilik alýdan qashqaqtaǵan kezde osyndaı syltaýlar izdeı bastaıdy, – deıdi psıhoterapevt.
Al bala kúızeliske túspeýi úshin ata-anasy nege mán berýi kerek? Psıhologtiń keńesin myna jerden oqı alasyz.