Quımaqulaqpen úırengen jan kúıdi ózinshe damytýy múmkin – Nurjan Sertekov
Ǵasyrlar boıy saqtalyp kele jatqan ulttyq ónerdiń biri - kúı ekendigi aqıqat. Qazirgi ýaqytta kúı óneriniń damý deńgeıi qalaı? Jetkinshek urpaqty dombyraǵa jaqyn qylý úshin ne isteýimiz qajet? Mine, osy baǵytta dombyrashy, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Qurmanǵazy atyndaǵy saz kolledjiniń dırektory Nurjan Sertekov Kazinform tilshisimen óz oı-tolǵamdarymen bólisti.
- Nurjan Orynǵalıuly, qazirgi ýaqytta qazaqtyń kúı ónerin úıretýdiń deńgeıi qalaı dep oılaısyz? Mektepten joǵary oqý oryndaryna deıingi sabaqtastyq saqtalyp otyr ma?
- Kúni búgin babalarymyzdan jetken kúı ónerin jas urpaqqa úıretýdiń deńgeıi jaqsy deńgeıde dep aıtýǵa bolady. Shákirtter áýeli mektepte tárbıelense, sodan keıin kolledjge, odan joǵary oqý ornyna, konservatorııaǵa nemese óner ýnıversıtetterine barady, ıaǵnı satylap bilim alý arqyly sabaqtastyq jaqsy saqtalyp otyr.
Erekshe atap ótetin jaıt, qazir dombyraǵa, sonymen qatar kúı ónerine suranys kóp. Jyl saıyn jas talapkerler balalar saz mektebine kóptep qabyldanady. Talaby barlar iriktele kele kolledjge túsedi. Degenmen kolledj bitirgennen keıin jan-jaqty daıyndalyp, sheberlikterin jetildirmese, konservatorııa ne basqa joǵary oqý ornyna túsýi qıyn, óıtkeni konkýrs joǵary.
- Qazaqtyń ár óńirinde erekshelikter bar ekendigi belgili. Bul jóninde ne aıtar edińiz?
- Qazaqtyń ár aımaǵynda erekshelikter bar ekendigi ras. Ol jóninde qazaqtyń ónerin kásibı túrde álemdik deńgeıge kótergen ataqty ónertanýshy, akademık Ahmet Jubanov aıtyp ketken. Mysaly, Qazaqstannyń batys óńirinde kúıshilik dástúr ár túrli mektepterge bólinedi. Sonyń biri - Qurmanǵazy mektebi bolsa, ekinshisi – Dáýletkereı (tóre kúı) mektebi. Sondaı-aq Mańǵystaý kúı mektebi, Qazanǵap kúı mektebi bolyp bólinip jatady. Árqaısysynyń óz erekshelikteri bar. Aıtalyq, Qurmanǵazy mektebinde dınamıkalyq jaǵynda qara qaǵys kóp kezdesedi. Qurmanǵazy, ásirese, úlken saǵany damytty. Ekinshi ishektegi sol notasynan ǵana emes, saǵadan da bastap ketip kúı shyǵardy. Kúı shyǵarýdyń basqa da túrlerin kórsetip, erekshe joǵary deńgeıge jetkizdi. Tókpe kúıdiń Qazaqstannyń batysyna tán ekeni belgili. Sonymen qatar basqa da óńirlerde kúı mektepteri barshylyq. Qarataý, Arqa, Jetisý jáne Shyǵys Qazaqstan aımaqtarynda shertpe kúı keń tarasa, keıde olarda arasynda tókpe kúı de tartylyp ketip jatady. Kúı kórshiles elderge de áser etedi. Mysaly, Mańǵystaýdyń keıbir kúılerinde túrikmen óneriniń birqatar elementi ushyrasady. Sony ózimizge jaqsy qabyldaı otyryp, keremet úılesimdi etip shyǵarǵan.
- Quımaqulaq dombyrashylar men notamen úırenetinder arasynda aıyrmashylyqtar qandaı?
- Nota qazaq dalasyna kelmeı turǵan kezde erte zamanda-aq quımaqulaqtyq jaqsy damydy. Bul óner sodan beri saqtalyp keledi. Keıbir mektepterde áli de úıretedi. Bir eskeretin jaıt, kúıdiń bar bolmysyn notaǵa júz paıyz túsirý múmkin bolmaı jatady. Al oınap otyrǵan kezde ony ilip-qaǵý, farshlag arqyly bári alynady. Notaǵa túsken kúıdiń sulbasyn shyǵara otyryp, ony qosymsha taspadan tyńdasań, qosymsha árlep, áserli etýge bolady. Quımaqulaqtyq estý qabiletiniń óte joǵary bolýyn talap etedi. Adamnyń estý qabileti óte jaqsy damyǵan bolsa, onda quımaqulaqtyqpen úırengen kúı birden kókiregińde qattalyp qalady. Jáne onyń qyr-syryna úńilip, ilip-qaǵý ádisterin estip otyrasyń. Notanyń jóni bólek. Ol notaǵa túsirýshi adamnyń qabiletiniń qanshalyqty ekendigine baılanysty. Qazir, mysalǵa, úsh adam notaǵa túsiretin bolsa, bir kúı túrlishe bolyp shyǵyp jatady. Ózegi bir biraq ta. Quımaqulaqpen úırengen dombyrashy ári qaraı kúıdi ózinshe damytýy múmkin. Bizge jetken kúılerdiń birneshe nusqasy bolǵanymen, mynaýsy nashar deý qıyn. Ony Ahmet Jubanov atamyz da aıtqan. Aıtalyq, «Qaıran sheshem» Dınanyń, Qalı Jantileýovtyń jáne Oqap Qabıǵojınniń tartýynda bári – keremet. Biraq negizgi ózegi qalǵan da, dombyrashy óziniń qabilet-qarymyna qaraı keıbir jerin damytqan, óz oı-órnekterin qosqan. Bul – halyqtyq dástúr. Ár dombyrashy óz janynan jaqsylap qosyp, túrlendirip, gúldendirip jiberetin bolǵan. Endi notaǵa keletin bolsaq, bul – álemdik deńgeı, shyǵarma túsirilip qattalǵannan keıin jaqsylap qarap, taldap úırenetin bolsa, ekeýi de kerek nárse. Qazir, mysalǵa, sandyq notamen de úıretemiz deıdi. Qaısysy yńǵaıly, qaısysy jeńil, úırenýshi sony qabyldaǵany durys. Notamen úırenip kelgennen keıin de óziniń estý qabiletin damytyp, quımaqulaqtyqpen de kúıdi qaǵyp alsa, artyqtyq etpeıdi. Jáne quımaqulaqtyqpen kúı úırengenniń bir qasıeti, kúıtabaqtan nemese taspalardan kúıdi notaǵa túsirerde ol da kerek.
- Kúı qazaqtyń jany deıdi, ózińiz de dombyrashy retinde osy ónerdiń bolashaǵy jóninde ne aıtasyz, izbasarlaryńyz kóp pe?
- Iá, kúı qazaqtyń jany ekeni ras. Babalarymyz kúımen oıyn órip, qandaı jaǵdaı bolmasyn sol sáttegi kóńil-kúıin, qýanysh-qaıǵysyn sonymen jetkizip otyrǵan. Keıde tipti qaıǵyly oqıǵany tilmen emes, kúımen habarlaǵan. Kópke belgili Ketbuǵanyń kúıi «Aqsaq qulan» sııaqty birneshe kúı kezdesedi. Ol tek dombyramen ǵana emes, qobyzben de solaı oryndalady. Aýyr qaıǵydan basyn kótere almaı jatqan azamattardyń qasyna baryp otyryp, kúıin kúńirentip tartqan kezde oryndarynan turǵyzǵan oqıǵalar bolǵan. Kúıdiń taǵy bir erekshe qasıeti, ol tek qana adamzatty emes, jan-janýar, tabıǵatty da kórkem sýrettegen. Botasy ólip, bozdaýyn qoımaǵan ingendi de kúı tartyp, ıitken, saýǵanda sút shyqqan. Babadan ataǵa, odan balaǵa jalǵasyp kele jatqan qazaqtyń kúı óneri basqa álem halyqtarynda joq dep aıtýǵa bolady. Qazaqtyń kúıiniń eń uzaǵynyń ózi tartqan kezde 4-5 mınýttan aspaıdy. Kúıshiniń daryndylyǵy sondaı, bárin tobyqtaı túıinine deıin sol qasqaǵym ýaqytqa syıdyra bilgen. Al álemdik deńgeıdegi kompozıtorlar Bah, Bethoven, Motsart, Chaıkovskıılerdiń týyndylary uzaqtaý tyńdalady.
Babalarymyz qaldyryp ketken kúı óneriniń bolashaqta da juldyzy janatynyna senimim kámil. Óıtkeni dombyraǵa, kúıge degen jastarymyzdyń qulshynysy óte zor. Іzbasarlarymnyń qatary jyldan-jylǵa kóbeıip keledi. Sonyń ishinde ómirin ónerge arnaǵan Asylhan Qazıev, Dáýren Tashpenov, basqa salaǵa aýysqan Aıbek Orynǵalıev, qazir ýnıversıtette sabaq berip júrgen Aqsholpan Kenjeǵalıeva, Álibek Qýanshalıev, Nurgúl Hınekına, Jeńis Qoıshybaev aldymen aýyzǵa iligedi. Beıbit Aslan, Qýanysh Qubaıtov, Erlan Sertekov syndy shákirtterim aýdandarda balalar mýzyka mektebinde jumys isteıdi.
- Sońǵy saýal, Qazaqstanda kúı ónerin keńinen nasıhattaý úshin qandaı sharalar atqarylýy qajet?
- Memleket basshysy aıtqanyndaı, ár qazaqtyń shańyraǵynda dombyra tursa, oǵan jetetin eshteńe joq. Bos turmaı, kúı oınalyp, dástúrli án shyrqalsa, ol balanyń mıyna kishkentaıynan sińe berer edi. Sodan ol ósken saıyn kúıdiń tabıǵatyn túsinip, yqylasy arta túseri anyq. Qazir mektepterde, oqý oryndarynda úzilis kezinde qońyraýdyń ornyna kúı oınalady. Bul da nasıhat. Sosyn ár kúıdiń tarıhy bar. Kúıdi tartqan kezde dombyrashy sony aıtyp otyrsa, quba-qup bolar edi. Qazaqstanda keıingi kezde Ulttyq dombyra kúniniń atalyp ótilýi ónerimizge serpin berdi. Endi osyny oqý oryndary ilip áketip, jyl boıy kúı úıretýdi jolǵa qoısa, tipti keremet bolar edi. Búgingi tańda oblystarda qazaq ult aspaptar orkestrleri ashylyp, jeke solıst dombyrashylar da kóbeıip jatyr. Tipti bir óńirdiń ózinde birneshe orkestr qatar damý ústinde. Osy jaqsy úrdisti baıytyp, kúı óneriniń deńgeıin joǵarylata tússek, bul halqymyzdyń rýhanı jaǵynan túleýine septeser edi. Kúıde babalar rýhy da bar. Sondyqtan bul, túptep kelgende, otanshyldyq, patrıottyq tárbıege kelip tireledi.
- Áńgimeńizge rahmet! Eńbegińiz jana bersin!
Eske sala keteıik, budan buryn Edige Nábıevtiń dombyra jasaý úlken óner ekendigi týraly aıtqanyn jazǵan edik.
