Túp tamyryn qasterleıtin urpaq ósire alsaq, jańǵyrý shyndyqqa aınalady – Erkin Tuqymov
ASTANA. KAZINFORM – 18 naýryzda Prezıdent janyndaǵy Qazaqstannyń strategııalyq zertteýler ınstıtýtynda «Qazaqstannyń bolashaq kelbeti: syn-qaterler men múmkindikter» taqyrybynda saraptamalyq kezdesý jáne Erkin Tuqymovtyń «Qazaqstannyń bolashaǵy: múmkindikterdiń tar dálizi» monografııasynyń tusaýkeseri ótti.
Saraptamalyq kezdesý qazaqstandyq jetekshi ǵalymdardyń, sarapshylardyń, qoǵam jáne BAQ ókilderiniń qatysýymen ashyq pikirtalas formatynda ótti.
Kitaptyń mánine toqtalǵan Erkin Tuqymov ol Qazaqstannyń bolashaǵy týraly úlken qoǵamdyq pikirtalastyń bastaýy bolatynyna senim bildirdi.
— Búgingi kúni biz qandaı memleket pen qoǵam quryp jatqanymyz, ol úshin qandaı reformalar qajet, qoǵamymyzdy qandaı qundylyqtar biriktiretini, ekonomıkany ártaraptandyrýdyń jáne shıkizattyq táýeldilikten arylýdyń qandaı joldary bar ekendigi týraly ashyq, shynaıy áńgime ózekti bolyp otyr. Bizde ekonomıkany, saıasatty, qoǵamdyq sanany batyl reformalaýǵa, jańǵyrtýǵa áli ýaqyt bar. Biraq ony ótkizip almaý mańyzdy, óıtkeni taǵy 20-30 jylǵa keshýildeý óte jaǵymsyz nátıjelerge ákelýi múmkin jáne muny Azııa men Afrıkanyń kóptegen elderiniń tájirıbesi kórsetip otyr. Munaı men shıkizat dáýiri aıaqtalýda. Biz el jáne qoǵam retinde qaı jaǵynan básekeles bola alamyz? Avtor bul kúrdeli suraqtarǵa qalaı jaýap berýge tyrysty.
Kitaptyń birinshi bóliminde jahandyq kontekstke taldaý jasalǵan, óıtkeni Qazaqstan jahandanǵan álemniń bir bóligi bola otyryp, syrttan, sonyń ishinde ishki saıası kún tártibinde tikeleı yqpalǵa ushyraıdy. Ekinshi bólim ekonomıkalyq múmkindikter men shekteýlerdi, atap aıtqanda, «ortasha kiris tuzaǵy» táýekelin baǵalaýǵa arnalǵan. Úshinshi bólimde qundylyqtardyń róli men qazirgi qoǵamdaǵy ornyn qozǵaı otyryp, áleýmettik qatynastarǵa taldaý jasalady. Sońynda, sońǵy tórtinshi bólimde men ótkenniń sabaqtary men bolashaqqa arnalǵan kún tártibin eskere otyryp, Qazaqstannyń damý múmkindikteriniń «tar dálizi» týraly óz kózqarasymmen bólistim, — dep atap ótti Erkin Tuqymov.
Kitapta bılikti ortalyqsyzdandyrý, jergilikti ózin-ózi basqarýdy damytý jáne qoǵamnyń reformalarǵa daıyndyǵy máseleleri de qozǵalady.
— Bılikti ortalyqsyzdandyrý jáne jergilikti basqarýdyń rólin kúsheıtý ortalyq bıliktiń álsireýin bildirmeıdi. Kerisinshe, jergilikti halyqqa esep beretin kúshti bılik ortalyqtyń bedelin kúsheıtedi. Jergilikti ózin-ózi basqarý ınstıtýttary damyǵan elder úkimet qatelikterin tezirek moıyndaıdy jáne áleýmettik máselelerge tıimdirek jaýap beredi. Zamanaýı qoǵamsyz memlekettiń damýy múmkin emes ekeni anyq. Sonymen qatar, men qazaq jáne qazaqstandyqtardyń qundylyqtary men dástúrleri jańǵyrýǵa yqpal etetinine senimdimi, olar bizdi keri tartpaıdy. Bizdiń utqyrlyǵymyz, erkindigimiz, ashyqtyǵymyz, toleranttylyǵymyz jáne ekologııalyq sanamyz — zamanaýı, jańǵyrǵan qoǵamnyń qundylyqtary, — dep senim bildirdi Erkin Tuqymov.
QSZI dırektory sondaı-aq ulttyq biregeılikti men jahandaný yqpaly arasyndaǵy tepe-teńdikti saqtaý qajettiligine, sondaı-aq qoǵammen baılanys formatyn qaıta qaraýǵa toqtaldy.
— Qazaqstandyqtardyń jańa urpaqtary ulttyq biregeılikti saqtaýdy jahandyq ǵylymı-tehnıkalyq jańalyqtarǵa ashyqtyqpen úılestirýge umtylyp otyr. Ekonomıkalyq progrestiń ózi jetkiliksiz: óz tarıhyn jáne mádenıetin qaıta baǵalaý jáne «ekinshi deńgeı» stereotıpterinen bas tartý kerek. Qoǵammen baılanys ornatýdyń da jańa formaty qajet. Memleket «qudiretti metsenat» bolýyn doǵarady, al azamattar jaýapkershilikti óz moınyna alyp, synı turǵydan oılaýdy tanytyp jatyr. Óz kúshine senetin, túp tamyryn qasterleıtin urpaq ósire alsaq, jańǵyrý shyndyqqa aınalady, bul keıbir ekonomıkalyq kórsetkishterdi basqalarmen mehanıkalyq almastyrý ǵana emes, — dep atap kórsetti Erkin Tuqymov.
Qoldanbaly etnosaıası zertteýler ınstıtýtynyń dırektory Talǵat Qalıev memlekettik basqarý júıesinde, ult qurylysynda, bolashaqtyń beınesin qalyptastyrýda josparlaý kókjıegin keńeıtý qajettigin atap ótti.
— Búginde bizge qazirgi ýaqyttan bólinip shyǵyp, ony synı prızma arqyly taldaı alatyn, qazirgi kezdegi problemalardan joǵary kóterile alatyn kóregen adamdar óte qajet. Bolashaqqa kóz júgirtip, oǵan jaýapkershilikpen qarap, ony jobalaý — akademııalyq qaýymdastyqtyń mindeti men jaýapkershiligi dep oılaımyn. Basqarý apparatyna da, qoǵamǵa da naqty nusqaýlardy, baǵytty, qaıda jáne qaı baǵytta qozǵala alatynymyzdy usyný. Bolashaqtyń beınesin «jaqsy» jáne «jaman» prızmasy arqyly emes, aldymyzda turǵan táýekelder, qıyndyqtar men múmkindikter prızmasy arqyly qarastyrý, — dep atap ótti Talǵat Qalıev.
QSZI bas ǵylymı qyzmetkeri, áleýmettaný ǵylymdarynyń doktory Aıgúl Zabırova usynylyp otyrǵan monografııa jahandyq syn-qaterlerdi taldaýdyń, saıası ekonomıkalyq taldaýdyń, tarıhı túsinik pen qazaqstandyq qoǵamnyń mádenı portretiniń nanymdy úılesimin usynatyn Qazaqstandy zertteý ekenin atap ótti.
Kitaptyń kúshti jaqtarynyń biri, QSZI bas ǵylymı qyzmetkeriniń pikirinshe, eldiń ekonomıkalyq damýyn taldaý, Qazaqstan ekonomıkasynyń negizgi tendentsııalaryn jáne onyń problemalyq baǵyttaryn anyqtaý — shıkizat eksportynyń jetekshi rólimen memlekettiń tıimsiz qatysýy, adam kapıtalynyń sapasymen baılanysty eńbek ónimdiliginiń tómendigi jáne ekonomıkadaǵy qurylymdyq kemshilikter. Sonymen qatar, monografııada memlekettiń odan ári damýynyń negizgi ósý faktorlary, eń aldymen ekonomıkalyq kúrdelený anyqtalǵan.
— Avtordyń ıdeıalary Ernst Shýmaherdiń «Small is beautiful» eńbeginde baıandalǵan oılarmen úndesedi. Shýmaher dástúrli ekonomıkany — tek ósý men tıimdilikke baǵyttalǵan júıeni synǵa alyp, ekonomıkany «kishiniń qundylyǵy» turǵysynan qarastyrýdy usynady. Onyń pikirinshe, qoǵam ınnovatsııalyq jetistikter úshin kóbine shaǵyn birlikterge qaryzdar. Shýmaher saıası ekonomıst retinde shaǵyn fermalardan, qolóner men fermerlik kásiporyndardan bastaýdyń nelikten mańyzdy ekenin jaqsy túsindiredi. Tek osy jerde shaǵyn óndiriste adamdar óz betinshe jumys isteıdi, bul eńbek ónimdiligin arttyrýǵa motıvatsııa týdyrady, buǵan mysal retinde Qyrǵyzstandaǵy tigin ónerkásibiniń evolıýtsııasy bolýy múmkin, — dep atap ótti Aıgúl Zabırova.
Áleýmettanýshynyń pikirinshe, bul kitap adamzattyń kúızeliske ushyraý sebepterine keń kózqaras usynyp, Qazaqstan úshin negizgi stress faktorlaryn anyqtaıdy. Olarǵa jahandyq jylyný, ıadrolyq soǵys pen álemdik qaqtyǵystar, jasandy ıntellekt pen jańa tehnologııalarǵa qoljetimdiliktegi teńsizdik, jańa pandemııalar, demografııalyq kúızelister jáne jappaı kóshi-qon jatady.
— Munyń bári kitapty zertteýshiler men sarapshylar ǵana emes, qarapaıym oqyrmandar úshin de mańyzdy oqylymǵa aınaldyrady. Ol eldiń jan-jaqty beınesin usynady, bul kóbinese osyndaı pikirtalastarda nazardan tys qalady, — dep túıindedi Aıgúl Zabırova.
«Ádil sóz» sóz bostandyǵyn qorǵaý halyqaralyq qorynyń jetekshisi Qarlyǵash Jamanqulova usynylǵan monografııa, bir jaǵynan, bolashaqtyń kelbetin zertteýge óziniń sarapshylyq úlesin qosa alatyn akademııalyq toptarǵa, ekinshi jaǵynan, bolashaqta ózin qalyptastyrý úderisine qatysatyn azamattyq qoǵam ókilderiniń keń tobyna arnalǵan dıalogqa shaqyrý ekenin atap ótti.
— Osy pikirtalas arqyly biz bolashaqqa kóz júgirtip, búgin kim ekenimizdi jáne qaıda bara jatqanymyzdy túsiný arqyly qol jetkizgimiz keletin maqsattardy kóre alamyz. Bul óte qyzyqty bastama, úlken mańyzdy másele, meniń oıymsha, bul óte qajetti ýaqytta, biz amaldar men eksperımentter úshin óz múmkindikterimiz ben ýaqytymyz is júzinde taýsylǵan kezde kóterildi. Avtorǵa osy dıalogty bastaǵany úshin, onyń ashyqtyǵy men oǵan qatysýǵa daıyndyǵy úshin alǵys aıtamyn, — dep túıindedi sózin Qarlyǵash Jamanqulova.
«Qoǵamdyq pikir» zertteý ınstıtýtynyń dırektory Botagóz Raqysheva qazaqstandyqtardyń qundylyqtaryna arnalǵan bólimniń áleýmettanýlyq qoǵamdastyq úshin, ásirese «Álemdik qundylyqtardy zertteý» halyqaralyq jobasy aıasynda erekshe qundy ekenin atap ótti.
— Kitapty oqyǵanda siz avtormen jandy dıalog sezimin sezinesiz, ol tereń jáne ózekti suraqtardy, sonyń ishinde qundylyqtardyń, ásirese jastardyń qundylyqtarynyń ózgerýine qatysty suraqtardy qoıady. Bul taqyryptardyń kópshiligi sarapshylyq talqylaýlar men konferentsııalarda sahna artynda talqylandy. Avtor osy áńgimelerdiń barlyǵyn mátinge túsirip, túsinip, jetkize bilgen. Bul avtormen naǵyz dıalog, biraq sonymen birge ózimen dıalog. Siz bizge mańyzdy suraqtar qoıyp otyrsyz, biz olarǵa birge jaýap izdeýimiz kerek, — dep óz baǵasyn berdi Botagóz Raqysheva.
«AMANAT» partııasynyń Qoǵamdyq saıasat ınstıtýtynyń dırektory Mádına Nurǵalıeva óz kezeginde búgingi tańda QSZI uzaq jyldar boıy ǵylymı monografııalar men kitaptardy daıyndap, basyp shyǵarýmen júıeli túrde aınalysyp kele jatqan birden-bir ınstıtýt ekenin atap ótti. Osylaısha ulttyq kitap shyǵarýdyń jańa mádenı-saıası dástúri qalyptasyp keledi.
— Qazirgi tańda Qazaqstanda jarqyn úrdis — kitap oqıtyn ultty qalyptastyrý kúsheıip keledi. Ulttyq kitap kúni paıda boldy, kitap oqýǵa qatysty túrli jobalar qolǵa alynyp, kitap ındýstrııasy belsendi damyp keledi. Bul qozǵalysqa QISI-niń qosqan úlesi óte zor. Instıtýt mejeni joǵary qoıady: onyń jarııalanymdary — keń aýqymdy oqyrmandar úshin beıimdelgen ǵylymı jumystar men kitaptardyń sıntezi. Olar qol jetimdi tilde, qajetsiz jeńildetýsiz jazylǵan, bul negizgi habarlamalar men jahandyq trendterdi tereńirek túsinýge múmkindik beredi. Búgingi usynylǵan monografııada kóptegen halyqaralyq jaǵdaılar men analıtıkalyq sholýlar bar. Kóptegen qazaqstandyqtar úshin bul mańyzdy ıdeıalarmen jáne ıntellektýaldyq trendtermen tanysý múmkindigi. Kitap qarapaıym oqyrmandar sórelerinen ǵana emes, saıası jáne ekonomıkalyq taldaýshylar arasynda da laıyqty oryn alatynyna senimdimin, — dedi Mádına Nurǵalıeva.
«Jastar» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń dırektory Oljas Beısenbaev usynylǵan monografııada modernızatsııa teorııasynyń túrli aspektileri, sonyń ishinde qazirgi kezeńde qazaqstandyq qoǵam úshin úlken qundylyq bolyp tabylatyn «kúshti memleket — kúshti qoǵam» tujyrymdamasy berilgenin atap ótti. Sonymen qatar, «Jastar» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń dırektory «múmkindikter dálizi» taqyrybyna toqtalyp, memleket pen qoǵamnyń damýynda strategııalyq josparlaý men qolda bar resýrstardy tıimdi paıdalaný basty ról atqaratynyn atap ótti.
Talqylaýdy QSZI bas ǵylymı qyzmetkeri, saıası ǵylymdarynyń doktory Sanat Kúshkimbaev qorytyndylap, usynylǵan monografııadan árkim óz nazaryn aýdaratyn nárse taba alatynyna senim bildirdi, óıtkeni onda syrtqy saıasat, ulttyq biregeılik, memleket pen qoǵamdy jańǵyrtý máseleleriniń aýqymy qozǵalady. Bul aldaǵy onjyldyqtarda qazaqstandyqtardyń kún tártibinde bolatyn ózekti taqyryptar. Kitap oqyrmandy avtormen dıalogqa shaqyrady.
Saraptamalyq kezdesý sońynda avtor pikirtalasqa qatysýshylarǵa alǵysyn bildirip, aıtylǵan usynystar men eskertpeler aldaǵy zertteýler men praktıkalyq usynystarǵa negiz bola alatynyna senim bildirdi.
Aıta ketelik QSZI zertteýi boıynsha el halqy eń negizgi qundylyq «otbasy» dep kórsetken edi.