Qupııasy kóp Qumııan: Syr boıyndaǵy kóne qala jurty qandaı syr búgip jatyr

ASTANA. KAZINFORM - Arheolog ǵalymdar Syr boıynda kóne qalalardyń kóptigin aıtady. Oǵan dálel bolarlyq qutty mekender barshylyq. Kópshiligi áli kúnge deıin eskerýsiz qalyp otyr. Sonyń biri – Jańaqorǵan aýdany aýmaǵyndaǵy Qumııan nemese Meıramtóbe shahary.

Qumııan turǵyndary HІІ-HІІІ ǵasyrlarda tirshilik etken. Qala Jańaqorǵan aýdany Kelintóbe aýylynyń ońtústik-batys jaǵynda, 30 shaqyrymdaı qashyqtyqta oryn tepken. Syrdarııanyń qurǵap qalǵan arnasynan 3-4 shaqyrym jerde tur. Qumııan – tik tórtburyshty qala. Kólemi 210h180 metrge jýyqtaıdy. Qorǵannyń keıbir saqtalǵan bıiktigi 5-6 metrdi quraıdy. Dýalynyń eni – 3-3,5 metr shamalas. Ońtústik jaǵyndaǵy eki buryshynda munaranyń qulaǵan orny 2,5 metr tóbe bolyp jatyr. Qorǵannyń qurylys júıesine qaraǵanda tórt jaǵynda bes-besten munara bolǵan. Munaralardyń arasy – 35 metr. Qaqpasy ońtústik-shyǵysynda ornalasqan. Qorǵannyń syrtyn aınaldyra qazylǵan ordyń eni 8 metr bolsa, tereńdigi 1,5-2 metrge jýyq. Qumııannyń ortasynda kólemi 45h45 metr tsıtadeli bar.

Jergilikti ólketanýshy Álimjan Erjanov Qumııannyń soltústik-batys jaǵyndaǵy buryshta shaǵyn ǵana tóbeniń orny kózge túsetinin aıtady. Ókinishtisi, ony zerttegen ǵalymdar onda ne bolǵanyn naqtylaǵan joq.

«Degenmen jasaǵan joramalǵa súıensek, qala ishinde qurylys júıeleri bolýy ábden múmkin. Ǵalymdar Qumııandy zertteý barysynda kóptegen qysh ydystardy terip alǵan. Olardyń erneýinde japsyrylǵan jıekteri men sý tasýǵa arnalǵan qumyralardyń tutqalary ásem jasalǵan. Qalada qolóner jasaý isi joǵary deńgeıde damyǵan. Óıtkeni as ishýge arnalǵan ydystar ásem bezendirilgen. Olardyń astyńǵy bólikteri dóńgelek bolyp keledi. Atalǵan dúnıelerge paıdalanylǵan ydystardyń boıaýlary Otyrar qalasynan tabylǵan ydystarǵa óte uqsas eken. Otyrar qalasy da bul aýmaqqa jaqyn ornalasqan», - deıdi ol.

Bul qalany kezinde kimder zerttedi, mundaı málimetterdi kóp emes. Dese de, qaı kezde de oǵan nazar aýdarǵan ǵalymdar az emes sekildi. Qumııannyń ómir súrý kezeńi Syr boıyndaǵy ózge de kóne shaharlarmen sáıkes keledi. Sol bir kezeńderde darııa boıyna jaǵalaı qonǵan qalalar ózara bir-birimen tyǵyz qarym-qatynasta ómir súrgen. Sebebi qaısybir kóne qaladaǵy sáýlet óneri bir-birine óte uqsas.

Endigi kezekte Qumııan ataýy qaıdan shyqty degenge nazar aýdara ketkenimizdiń artyqtyǵy bolmas. Ony zertteýshiler qum degen tirkeske qaraı otyryp, «qumdaǵy qala» degendi bildirýi múmkin degen joramalyn jasyrmaıdy. Al onyń Meıramtóbe degen ekinshi ataýy jóninde eshqandaı boljam joq.

Endigi áńgime aýanyn ańyzǵa bura ketkenimiz artyq bolmas. Jańaqorǵan aýdanyń turǵyny Raqymjan Tursynbekulynyń aıtýynsha, Qumııan nemese Meıramtóbede bir keıýana ómir súredi. Sol qarııanyń jalǵyz uly bar eken. Álgi keıýana isherge as, kıerge kıim tappaı júrgen kedeı bolǵan kórinedi. Qolynda jar degende jalǵyz eshkisi bolǵan deıdi. Bul otbasy sol eshkiniń sútin qorek etedi eken. Artylǵan sútti ydysqa quıyp, basqa bólmege saqtap qoıady. Degenmen keıýana kúnderdiń kúninde mynadaı jaǵdaıdy bastan ótkizedi. Belgisiz bireý ydystaǵy sútti iship, onyń ornyna bir dildádan qaldyryp ketedi. Keıýana bul qubylysqa tańǵalyp, osy jaǵdaıdyń sebebin bile almaı, dal bolady. Bul kórinis kúndelikti qaıtalana beredi. Buryn qońyrtóbel turmysta ómir súrgen otbasy kóp uzamaı-aq baıyp shyǵa keledi.

Osylaısha kúnder ótedi. Keıýana jumbaq syrdyń qupııasyna úńilýge tyrysady. Sol arqyly kóńildegi saýaldyń túıini sheshiledi. Jumbaq qubylystyń basty keıipkeri kádimgi jylan eken. Qarııany kórgennen keıin jylanǵa til bitip, ózi jaıynda eshkimge tis jarmaýyn suraıdy. Eger bul qubylysty basqa adamdar sezip qoısa, búkil shahar jylandar shabýylyna ushyraıtynyn aıtady.

Dáýletti ómir súre bastaǵan qarııanyń jaǵdaıynan shahar basshysy da habardar bolady. Ony arnaıy shaqyrtyp alady. Baıý sebebin suraıdy. Keıýana jylannyń aıtqany esine túsip, jaýap bermeı, sytylyp shyǵýǵa tyrysady. Ókinishtisi, shahar basshysy naqty jaýap almaıynsha, qarııany bosatpaıtynyn aıtady. Osydan keıin qysym kórgen keıýana bolǵan oqıǵany baıandap beredi. Sodan soń jylan da kórinbeı ketipti.

Arada biraz ýaqyt ótkennen keıin qalaǵa jylandar shabýyly bastalyp ketedi. Árkim qaraqan basynyń qamyn kúıtteıdi. «Turymtaı tusymen, balapan basymen» degendeı kúı keshedi. Sonyń saldarynan Qumııanda turatyn halyq qynadaı qyrylady. Bul shabýyldan eki adam tiri qalyp, qaladan qashyp shyǵady. Alaıda olardyń sońynan bir jylan shyǵady. Eki kisi Buqaraǵa mal aıdaǵan adamdarǵa qosylady. Bolǵan oqıǵany olarǵa baıandap beredi. Álgi eki adamnyń biriniń qolynda ketpen, ekinshisiniń qolynda jeti taba nan bar eken. Oqıǵany estigen azamattar olarǵa solardy bastaryna qoıyp turýǵa keńes beredi. Olar dál solaı jasaıdy. Ysyldap kelip, tóbeden tóngen jylan ketpen men alty nandy tesip ótip, jetinshisine kelip toqtaǵan eken. Osynyń arqasynda álgi eki adam aman qalǵanǵa uqsaıdy.

Bul Qumııannyń quryp ketýine sebepshi bolǵan oqıǵanyń biri me eken? Basqa qandaı jaǵdaılar sebep boldy? Bálkim, jaýgershilik zamanda jermen-jeksen qırady ma eken? Bul turǵyda eshqandaı naqty derekter kezdese bermeıdi.