Kúltegin qazasy, Omar Haııam esebi, Rysqulov pen Ózbekáli reformasy: Jyl basy naýryzǵa qalaı yǵysty
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqtyń ańyz-áfsanasyn akademııalyq deńgeıde zerttep, shýmer, kóne qytaı, kóne túrki dáýirlerinen beri kele jatqan rýhanı kodtardyń kiltin tabýǵa tyrysqan birden-bir ǵalym – Serikbol Qondybaı (1968 – 2004). Ol «Arǵyqazaq mıfologııasy» deıtin tórt tomdyq eńbeginiń ekinshi kitabynda jyl basy, jyl esebi, Amal uǵymdaryna toqtalǵan. Búgingi merekege oraı mıfologtiń Kórisý nemese Amal kúniniń paıda bolýyna baılanysty paıymdaryn yqshamdap usynamyz.
Maǵynasy burmalanǵan «Ulystyń uly kúni»
Etnograftyń arǵyqazaq jyl sanaýyn Túrki dáýiriniń kórnekti tulǵasy Kúlteginniń qaıtys bolǵan datasynan bastaýy qyzyq.
Serikbol Qondybaı qazaqtardyń jyl sanaý tásili týraly paıymdaryn «Arǵy qazaqtar úshin jyl basy nege aqpan aıy bolǵan?» degen suraqtan tarqatady.
- Atalǵan aı – qystyń sońǵy aıy, sondyqtan ony jyl basy dep esepteýdiń eshqandaı jóni joq sııaqty. Degenmen, belgili tarıhı jazba qujattyń deregi bizge osyny aıǵaq etip ustatyp otyr, ony aınalyp ta, baıqamaǵansyp ta óte almaısyń, - dep bastaıdy ǵalym.
Sondaı-aq, ol bul suraqtyń jaýabyn «Kúltegin» jazýyndaǵy ýaqyt kórsetkishterinen izdeıdi. Tasqa basylǵan jyrda: «Kúltegin qoı jylynyń on jetisinde óldi. Toǵyzynshy aıdyń jıyrma jetisinde jerledik» degen mátin bar. Osy datany qazir qoldanystaǵy halyqaralyq kúntizbege salyp eseptegen ǵalym Kúltegin ómirden ótken kún 731 jyldyń 17 aqpany bolý kerek edi degen esep keltiredi. Biraq túrkitanýshy Ǵubaıdolla Aıdarov pen qytaıtanýshy, túrkolog ıÝrıı Zýev Kúlteginniń dúnıeden ótken kúnin 731 jyldyń 27 aqpany dep jazǵan.
- «On jeti» nege «jıyrma jetige» aınalǵan? Zertteýshilerdiń kórsetken datasy durys bolǵan jaǵdaıda jyl basy aqpan aıynyń 10-ynan bastalatyn bolyp shyǵady (10+17 =27 aqpan).
Eń bastysy – 8 ǵasyrdyń basyndaǵy kóktúrikterdiń jyl basy aqpan aıynyń 10-ynshy kúnine sáıkes kelgen, al osy data turaqty boldy ma, álde Aıdyń aqpan aıyndaǵy týýyna oraı aýytqyp júrdi me, ol jaǵyn anyqtaý qajet-aq, - dep túıedi ǵalym.
Qazaq aı men jyldyń aýysýyn Aı men Qambar juldyzynyń, Aı men Úrker shoǵyrynyń toǵysýyna qarap eseptegeni aıqyn dúnıe. Serikbol Qondybaı Jer óz ósinen aınalatyndyqtan, Aı men Juldyzdyń toǵysýyna qaraı jyl basy toılanatyn data yǵysyp otyrǵanyn boljaıdy. Onyń aıǵaǵyn Qytaı kúntizbesimen de, ejelgi Shýmer kúntizbesimen de salystyra otyryp, naqty formýlamen dáleldep keltiredi.
- Al osyndaı esepti 2003 jylmen eseptep kórsek she? Qambar «juldyzy» 2003 jyly 12 naýryzda «batty». Biraq biz bul jerde: a) jeltoqsandaǵy eń qysqa kúnniń (kún toqyraýdyń) dál datasyn, á) keıbir (kibise) jyldarǵa qosylatyn basy artyq bir kúndi esepke alyp otyrǵanymyz joq. Sondyqtan sońǵy jyldarǵa Qambar «juldyzynyń» batýyn 10-14 naýryz aralyǵymen tuspaldap kórsetýge bolady. Eń bastysy - osy «batý» kúni de Qambar toǵysyna negizdelgen «birdiń aıy» (14 aqpan - 15 naýryz) aýqymynan shyǵyp ketpeıdi, - degen esep usynady.
Ol osyndaı esepterdi tize kelip, ózi týǵan, ómir boıy ańyzy men áfsanasyn zerttegen Mańǵystaý ólkesiniń halqy Kórisý kúnin eskishe jyl basy bolǵandyqtan áli kúnge umytpaı toılap kele jatyr degen paıym aıtady.
- Bul kórsetkishter bizdiń esimizge Mańǵystaý jáne onymen irgeles oblystardaǵy qazaqtardyń atap júrgen jyl basy – «14 naýryz - amal kúni nemese kórisý kúnine» jaqyndap keledi. Múmkin, naq osyndaı qısyn batys qazaqtarynyń nelikten jyl basyn 14 naýryzda atap ótetindigin túsindiretin shyǵar, - dep toqtaıdy.
«Arǵyqazaq mıfologııasynyń» tórtinshi kitabynda «Ulys kúni» týraly biraz ǵylymı derek aıtylǵan. Serikbol Qondybaı bul tusta «Ulystyń uly kúni» qazirgi túsiniktegi «tutas ulttyń qasterli kúni» degen jalpylama maǵynadan alshaq ekenin, óliler rýhyna táý etetin ǵuryp datasy bolǵanyn meńzeıdi. Sonymen qatar, Ulys kúni Iran kúntizbesiniń yqpalymen eski kúntizbedegi Aı men juldyzdar toǵysyna qaraı yǵysyp otyratyn ádetinen aýytqyp, naqty 21-22 naýryzǵa toqtaǵanyn basa aıtady.
Ahat Shákárimulynyń esteligi
Dál osyndaı paıymdy belgili folklortanýshy ǵalym, Halyqaralyq Túrki akademııasynyń sarapshysy Aqedil Toıshanuly Kazinform agenttigine osydan bir jyl buryn bergen suhbatynda aıtqan edi.
- Batystaǵy Amal merekesi dep jýrnalıster tarapynan jańsaq, jasandy ataý qalyptasty. Amal degen mereke joq, bul - Áz Naýryzdyń jarshysy sekildi Kórisý kúni, ıaǵnı kórisý rásimi. «Amal keldi, jyl keldi» deý osy aıdyń zodıak shoqjuldyzyndaǵy Hamal degen arabsha atyna baılanysty týǵan, - dep túsindirgen bolatyn.
Etnograftyń sózinshe kórisý ǵurpy Oral, Aqtóbeniń jarym-jartysynda, Atyraý, Mańǵystaýda saqtalyp qalǵan. Biraq osyǵan qarap bul óńir Naýryzdy mezgilinen erte qarsy alyp júr dep aıtýǵa bolmaıdy. Jyl basyn qazaqtyń ejelgi kúntizbesi boıynsha toılaý ádeti Shyǵys Qazaqstanda da bolǵanyn Shákárim Qudaıberdiulynyń balasy Ahattyń esteliginen baıqaı alamyz.
«Búgin — 14 mart, eskishe 1 mart, qazaqtyń jańa jyly. Burynǵy aty — Naýryz. Ákem ekeýmiz Saıatqorada qushaqtasyp kóristik, kóje jasadyq» dep estelik qaldyrǵan.
- Sondyqtan bul batysta ǵana emes, shyǵysta da bolǵan salt. Al endi Naýryz qashan toılanǵan degenge kelsek, Shyńǵystaý qazaqtary 14 naýryzda, Batysta da 14 naýryzda, Shyǵys Qazaqstan, Monǵolııa, Qytaıdaǵy qazaqtar 20 aqpanda qarsy alyp kelgen. Al Qarqaralydaǵy qazaqtar 11 naýryzda toılaǵan, Baıanaýylda, 14-21 naýryz aralyǵynda qarsy alyp otyrǵan. Qyrǵyz baýyrlarymyz da 11 naýryzda qarsy alǵan. Esepshiler ustanǵan kún qaıyrý, aı aıyrý júıesiniń erekshelikterine baılanysty ár túrli kúnde toılanyp kelgeni shyndyq. Biraq bul - tól kúntizbemizdiń shatasýy, adasýy emes, mádenı muramyzdyń baı ekeniniń kórsetkishi. Sondyqtan Naýryznamany 14 naýryzdan bastaý — osy kúnge saqtalyp jetken, kezinde qazaqtyń kóbi tutynǵan eski joralǵynyń jurnaǵy. Tek batys óńirlerde umytylmaı kelgeni bolmasa, shyǵysta da solaı toılanǵan, - deıdi Aqedil Toıshanuly.
Ol da Ulys kúniniń 21-22 naýryzǵa turaqtaýyn Iran kúntizbesimen baılanystyrady. Seljuq sultany Málik shah Omar Haııam bastaǵan 8 astronomǵa tól kúntizbe jasap shyǵarýǵa pármen beredi.
- Áıgili Omar Haııam kún men tún teńesken kezeńdi eseptep shyǵarady. Sondyqtan oǵan deıin toılanǵan Naýryzdy el «qart naýryz» dep atady. Al BUU-da Málik shah engizgen Jas Naýryz tirkelip otyr, - deıdi ǵalym.
Máshhúr Júsip ne degen?
Aqedil Toıshanuly aıtqan «hamal» uǵymy Máshhúr Júsip Kópeıulynyń Naýryzdama haqyndaǵy jazbasynda da kezdesedi. Ǵulama ǵalym ol jazbasynda jyl basy Nuh paıǵambardyń kemesi jaǵaǵa aman jetken kúnnen bastalatyny týraly ańyzdy órbite kelip, astrologııalyq esepke júginedi.
- Sóıtse, sol kúnde aı esebimen sanaǵanda, «Muharamma» aıynyń ony eken de, juldyz esebimen sanaǵanda, kúnniń hamale (Amal - S.E.) bir ýájibine kirgen kúni - birinshi hamale bolǵan.
Nuh paıǵambardyń tuńǵyshy - Sam degen balasy. Ǵarab (arab), Ǵajam - sol Samnyń urpaǵy. Bireýi aı esebin ustap, jyl basyn: «Muharamma» dep sanap, ony «Ǵashýra kúni» dep, meıram qylyp ustap qalǵan. Bireýi - Ǵajam jurty, bul juldyz esebin ustap: «Birinshi hamale - jyl basy» dep, meıram qylyp ustap qalǵan. Munyń ustap qalǵan kúni chıslo esebimen marttyń toǵyzyna dál kelip, qys pen jazdyń aýdarys, tóńkerisine tup-týra, dálme-dál shyqqan. Muny bizdiń qazaq: «Buhar esebi» deıdi. Bul esepten bizdiń qazaq jurty orysqa qaraǵansha, aýmaı, jańylmaı ustap kelgen, - dep keltiredi.
Turar Rysqulovtyń buıryǵy
Osyndaǵy «qazaq jurty orysqa qaraǵansha» degen sózden shyǵady, 1920 jyly Túrkistan Respýblıkasy keńesteri atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolyp turǵan Turar Rysqulov 22 naýryzda Naýryz merekesin toılaý týraly buıryq jarııalap, bul qujat 1926 jylǵa deıin kúshinde boldy.
Al Májhúr Júsip Kópeıuly:
- Jıyrma jetinshi jyldyń jıyrma ekinshi martta júris qylyp júrgen joryqshy kún hamale bir ýájine endi. Birinshi hamale bolyp, qoıan taqqa mindi, - dep jazady.
Qazirgi tilmen aıtqanda, 1927 jyly zodıaktaǵy Toqty-Oven juldyzynyń toǵysy 22 naýryzǵa dóp kelgen dep túsinýge bolady.
«Ózbekáli jáne mádenı maıdan» kitabynda 1973 jyly Torǵaı oblysynda «Provody rýsskoı zımy» degen búrkenshik atpen ótken Naýryz merekesi de 22 naýryzǵa dóp kelgeni aıtylǵan. Ózbekáli Jánibekov 1988 jyly basyn báıgege tige júrip Naýryzdy tól atymen, ashyq toılaýǵa kirisken kezde de osy Turar Rysqulovtyń 1920 jylǵy buıryǵyn negizge alǵanǵa uqsaıdy.
Bul aıtylǵannyń bári arqyly Naýryzdyń datasyn Serikbol Qondybaı men Máshhúr Júsip Kópeıuly jazyp ketken eskishe kúntizbege saı etý kerek degen usynysty tyqpalap otyrǵan joqpyz. 14 naýryz – Kórisý kúnin jergilikti aýqymdaǵy ǵana, jalpy qazaqqa tán emes, qyspen qoshtasýdyń yrym-joralǵysy dep qabyldaý jańsaq ekenine dálel izdep kórdik.
Áıtpese, Jyl basyn kún men túnniń teńelgen shaǵynda toılaý astrologııalyq qısyn turǵysynan da, qysy alty aıǵa sozylatyn keıbir óńirlerdiń klımaty turǵysynan da oryndy.
«Otbasy hrestomatııasy» qorynyń sarapshysy Ádilbek Nábı «Ózbekáli jáne mádenı maıdan» kitabyna materıal izdep júrgen kezde Naýryzdyń oralý tarıhyn tereń túsiný úshin talaı etnograf pen tarıhshynyń aldynan ótkenderin, sol suhbattar arqyly burynǵy qazaqtar Naýryzdy 21-22 naýryzda ǵana atap ótpeı, aptalap toılaǵanyna kóz jetkizgenin aıtady.
- Máshhúr Júsiptiń de «Naýryzdama» dep jazýy Naýryz meıramy bir kúnmen shektelip qalmaıtynyn kórsetse kerek. Al osy 10 kúnge deıin jalǵasatyn meıramnyń basynda 14 naýryzdaǵy Kórisý kúni turǵany da anyq. Demek, 14 naýryz - Naýryzdamanyń aıasyndaǵy kóshpeli turmystan qalǵan ǵurpy bolsa kerek, - deıdi fılolog.
Eske salsaq, byltyrdan beri Naýryz merekesi elimizde «Naýryznama» deıtin ataýmen on kún qatarynan toılana bastady.