Qýǵyn-súrgin qurbandarynyń rýhyn el-jurt bolyp jappaı eske alý sharasy ótse ıgi edi - B. Júnisbekov

ASTANA. 31 mamyr. QazAqparat - Astananyń soltústigindegi Tselınograd aýdanynyń ortalyǵy bolyp tabylatyn Aqmol aýyly qazaqtyń qasiretinen syr shertetin birden bir eskertkishke ıe. Munda sonaý stalındik qasiret jyldarynda, naqtyraq aıtqanda, 1937 jyly NKVD-nyń arnaıy buıryǵymen salynǵan Aqmola halyq jaýlary áıelderiniń lageri, keıin barshanyń aýzynda ALJIR degen ataýmen qalǵan azap ortalyǵy ornalasqan.

Qazaqtyń ǵana emes, búkil adamzat balasy úshin asa aýyr sanalatyn sol bir qasiretti jyldardy máńgi este saqtaý maqsatyndaǵy azapty núkte ornyna qazir «ALJIR» memorıaldy murajaıy kóterilgen. Munda sol náýbet jyldary «qyzyl terrordyń» qandy tyrnaǵy batqandardyń urpaqtary jyl saıyn táý etip kelip turatyny da sondyqtan. Olar bir kezdegi KSRO aıasynan ǵana emes, shartaraptan da kelip jatady. Qasiretti aza tutý kúnine oraı tarıhy men taǵylymyn ushtastyrǵan Aljır murajaıynyń dırektory Bolat Júnisbekovpen áńgimelesken edik.

- Keńestik qyzyl ımperııanyń qazaq je­rinde qaldyrǵan náýbetiniń biri - osy ALJIR. Endeshe, áńgimeni ALJIR tarıhynan bastasańyz. Munda qansha adam tutqynda boldy?

- Aldymen GÝLAG-tyń tarıhyna kel­sek, munyń ózi Ortalyq atqarý komıtetiniń 1934 jylǵy qaýlysymen qurylǵany bel­gili. Keıinnen eldiń saıası senimsiz aza­mat­taryn odan saıyn tuqyrta túsý maqsatymen 1937 jyly NKVD-nyń buıryǵymen «ha­lyq jaýlarynyń» áıelderin, olardyń týys­tary men balalaryn da jer aýdarý aza­by júzege asyryla bastady. Qaraǵan­dy lageriniń 17-bólimshesiniń 26-shy núk­tesi Aqmola óńirindegi sol kezde Malınovka ata­latyn eldi mekeninde jasaqtaldy. Al munda tutqyn áıelderdiń alǵash tabany tıgen merzimi 1938 jyldyń 6 qańtary edi. Bul Arqanyń qaqaǵan qysy naǵyz óz qaharyna minip turǵan ýaqyt bolatyn. Aq­mola óńi­rine jóneltilgen jańaǵy tut­qyndardyń alǵashqy legi, negizinen, «halyq jaýlary» men saıası senimsiz atalǵan erleriniń arty­nan qaıta-qaıta izdeý salǵan áıelderi bo­la­tyn jáne ıtjekkenge aıdamas buryn, olar­dyń basym bóligin «óz kúıeýlerińmen júz­desetin boldyńdar» dep aldap jolǵa shy­ǵarǵan eken. Keıbir estelikterge qa­ra­ǵan­da, osy kúndi saǵyna, saryla kútip júr­gen­derdiń buǵan qulaı sengenderi son­sha­lyqty - aıaq astynan tutqynnan bir-aq shyq­qan­dardyń basym bóligi temir tordyń ar jaǵyna sol ádemi kóılekterin kıgen kúıi aıdalǵan. Sosyn 18 sharshy metrlik va­gon­darǵa 60-70 adamnan tıelgen kólik bir sát­te-aq jazyqsyz jandardy Aqmo­lanyń yz­ǵarly topyraǵynan bir-aq shyǵa­rypty. Azapty ALJIR qyzmet etken náýbet ke­zeńinde túrli etappen qazaq dalasyna aı­dalǵan 20 myńnan astam «halyq jaý­lary» jubaılarynyń adam tózgisiz taǵ­dy­ry osy tó­ńirekte ótti. Aldymen ALJIR-ge kelip, osy núkteden basqa jaqqa da bólinip otyr­ǵany belgili. Lagerlerge aýysty­ryl­ǵan­dardan bólek, jazasy jeńildeýleri de erkin qo­nys­taný túrindegi rejımmen osy tóńirekte tu­raqtady, keıinnen arnaýly aımaqtarǵa kó­shirilip otyrdy. Al ondaı kóshirilgender­diń qoldaryna «№39 pas­port» degen qu­jat beriletin. Mundaı «№39 pasportty» májbúrsiz ıelengen azamatqa Keńester Oda­ǵynyń 39 iri qalasynda bolýyna ty­ıym salyndy. Joǵaryda 20 myńnan astam tut­qyn áıeldiń tabany ALJIR-ge tıdi de­sek, naqty osy azapty núktede óziniń kesil­gen merzimimen otyrǵan tutqyn áıelderdiń sany 3000-nan asady. Olardyń deni 5-10 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıy­ryl­dy. 62 ulttyń ókilderinen turatyn tut­qyn­dar boldy.

- «Ataqty tutqyndar» arasynda kim­der bar edi? Tutqyn áıelder ara­synda ataqty tulǵalardyń jarlary da kóp boldy ǵoı...

- Iá. Atap aıtsaq, lagerde azapty ómi­rin ótkizgender qatarynda sol kezdegi áı­­gili tulǵalar Týhachevskaıa, Rýslanova, Plı­­­setskaıa, Maılına, Rysqulova, Se­re­brıa­kova sekildi elge belgili zııaly qaýym ókil­deriniń jubaılary boldy. Eshkimge qııanattaı jazyǵy joq jandardyń arasynda keremet daryndylary, jurtqa ta­ny­mal bolǵan azamatshalary da bar edi. Tip­ti olardyń ne úshin azap núktesine aıdalǵany belgisiz bolyp, jazyqsyz úkimge ke­silgeni anyq bolatyn. Máselen, azap la­ge­rinde bolǵan Hann Samoılovna Mar­tın­son ómirin óksikpen ótkizdi. Ol - tamasha dáriger, óziniń meıirimdiligimen myńdaǵan adamnyń ómirin arashalap qalǵan adam. Sol sekildi qazaq halyq komıssarynyń áıeli Bıkamal Syrǵabekova da osynda tutqynda boldy. Sóıtip, tozaq ortalyǵynda el jaısańdarynyń zaıyptary, qyzdary men qaryndastary jazyqsyzdan-ja­zyq­syz japa shekti. Odan da sumdyǵy - munda bo­ıyna náreste bitken analarǵa da me­ıi­rim­dilik jasalmady. Temir tordyń ar ja­ǵynda 1507 náreste dúnıege kelip, olar­dyń basym kópshiligi ashtyq pen sýyqtyń qur­bany boldy. Lager qabyrǵasynda dú­nıege kelip, tiri qalǵan náresteler úsh jas­qa deıin osynda azapty kúnderin ótkizse, ar­tynan Qaraǵandy oblysyndaǵy Osa­ka­rov balalar úıine jóneltilip otyrǵan.

- ALJIR tutqyndary nemen aın­a­lys­ty?

- ALJIR-de ustalǵan tutqyndardyń ne­­gizgi bóligi mal sharýashylyǵymen shu­ǵyl­dandy. Qoı, shoshqa, qus ósirdi. Onymen qosa, baý-baqsha ósimdikterin ósirýmen de aı­nalysqan. Tipti sol kezdi kózi kórgen aza­mat­tardyń aıtýynsha, osynda dúnıege kel­gen balalarǵa, olardyń jas analaryna qant jetispeýshiligin boldyrmaý úshin áıel tutqyndar osy dalada ósetin jabaıy sıyr búl­dirgenin de kóshirip ákep otyrǵyzyp, sony baptap ósirgen eken. Lager mańyna uzyn­nan aryqtar qazylyp, «aljırlik» tut­qyndar óz qoldarymen terek aǵashtaryn otyrǵyzǵan. Tarıhtyń tar jolyndaǵy za­ry tereń talaı taǵdyrlarǵa kýá bolǵan sol terekter áli bar. 60 jyl bolǵan sol te­­rek aǵashtaryn náýbet kezindegi «al­jır­lik­terdiń» kóz jasynyń birden-bir kýá­gerleri dese de bolady.

- «ALJIR» murajaıynda mádenıet mekemesi retinde ártúrli sharalar da jıi ótip turatyn bolar?

- Jalpy, «ALJIR» - jaı ǵana mádenı mekeme emes, jańa aıtylǵandardan da baıqaǵan shy­ǵar­syz, birinshiden, ol - mádenı-tanymdyq or­talyq, ekinshiden, ol - ǵylymı-taldaý men zertteý ortalyǵy. Sondyqtan negizgi maqsa­tymyzdyń ózi murajaıdyń jarǵysyn­da jazylǵandaı, saıası qýǵyn-súrgin­der­diń tamyryna tereńdep, olardyń qur­ba­n­darynyń taǵdyryna úńilý. Bir sózben aıtsaq, osy baǵyttaǵy jádigerlerdi jı­nap, tolyqtyryp jáne taldap-tarazylap, qol­daǵy murany kelýshilerge jarqyrata kórsetý bolyp tabylady. Osy jaýapty min­detpen izerleı shuǵyldanar bolsaq, oıyn-saýyqqa ýaqyt tabyla qoımas. Per­zenttik paryzdy dabyra sharamen shatas­tyr­masaq deımiz. Biraq kópshiliktiń basyn qo­syp, aqyldasý nemese jazyqsyz qur­bandardy este qaldyrý maqsatynda at­qa­rylar jumys óz aldyna bir tóbe.

- Murajaı budan bas­qa taǵy qandaı sharalardy turaqty ót­kizip turady?

- Jalpy, murajaı óz kúshimen jylyna úsh-tórt sharany atqaryp, ótkizip keledi. Já­ne bul - tek 31 mamyrdyń qarsańynda ǵana emes, jyl boıyna josparlanǵan sharalar. Degenmen murajaıdyń atqarar mindetin aldaǵy ýaqytta jetildire túsýdi oılastyryp otyrmyz. Onyń ishinde izdenis jumystaryn jandandyrsaq deımiz. Qazaqtyń sońǵy hany Kenesarydan bastap, Alash tusyndaǵy qaıratkerler, Keńes Odaǵynyń kezeńindegi tulǵalardy qamtyp, 1986 jylǵa deıingi saıası qýǵyn-súrgin kórgen ulttyq qaıratkerlerimizdiń ómir­baıandaryn ǵana emes, soǵan qatysty mate­rıal­dardy tolyqtyrý mindeti suralyp tur. Óıtkeni bizdegi tarıhı málimetter, ta­laıly-taǵdyrly jádigerler áli de shań qa­ýyp jatqan tárizdi. Qasiretti kezeńniń ózinde «ultym» dep ótken ulandardy el bo­lyp ulyqtasaq eken. Sol úshin tarıhı tanymdyq zertteý jumystaryn tereńirek qolǵa alatyn bola­myz. Budan bólek, Memleket basshysy ózi­niń bir sózinde: «Repressııa jyldarynda aıaý­ly da abzal azamattarymyzdyń joıyl­ǵa­ny - bolshevızmniń betine basylar qa­ra tańba, bizdiń ǵasyrlar boıy umytyl­maı­tyn qasiretimiz» degen bolatyn. Son­dyq­tan da umytylmaıtyn qasiretimizdi ur­paq jadynda máńgige qaldyrý shara­la­ryn tereńdete túskenniń mańyzy zor. «Óli razy bolmaı - tiri baıymaıdy» degen danalyq sózi bar. Zamanynda terrorlyqtyń úlken so­ıylynyń astynda qalǵan taǵdyrlar rýhyn el bolyp, jurt bolyp bir mınýt únsizdikpen eske alsaq jarasar edi. Evreı jurty ózderiniń azaly kúnin erekshe ótkizedi. Búkil jurt bolyp elde qaraly rásimder jasaıdy. Sondaı Aza kúni tańǵy 10-da búkil evreı jerinde jym-jyrt tynyshtyq ornap, bir mınýt únsizdikten soń sırenalar jamyraıdy. Uly qyrǵynǵa ushyraǵan ultymyzdyń ulan­daryn bir-eki kúnniń sharalarymen shektelmeı, jadymyzda saqtap, biz de sol sekildi jappaı eske alsaq deımiz.