Qý taqyr: Elimizde mal jaıatyn jaıylym qalmaı barady
AQTÓBE. KAZINFORM — Elimizde 30 mln gektar jaıylym tabıǵat áserinen, al 27 mln gektar jer mal taptaǵannan jaramsyz kúıge tústi. Kazinform tilshisi osy jerlerdi qalpyna keltirýge arnalǵan pılottyq jobanyń qalaı bastalyp, qandaı jumys atqarylyp jatqanyn anyqtap bildi.
Jaıylymda da, shabyndyqta da shóp az — sharýa
Aqtóbe oblysy Muǵaljar aýdany Taldysaı aýylynyń turǵyny Sándibek Qaldın 30 jylǵa jýyq ýaqyttan beri mal sharýashylyǵymen aınalysyp keledi.
Ol áý basta jaǵdaıdyń qalaı bolǵanyn, búgingi kúıge qalaı jetkenin kózben kórgen sharýa.
— Birinshiden, óndiristiń áseri bar. Muǵaljarda munaı-gaz zaýyttary kóp. Jyl ótken saıyn qýaty artyp, kólemi ulǵaıǵan kezde onyń keri áseri tabıǵatqa tıdi. Buryn taý bolyp úıilgen kúkirt dalada jatty, ol shań bolyp, japyraqty ósimdikterdi kúıdirdi. Qazir Muǵaljar aýdanynda japyraqty ósimdik joq. 20-30 jyl buryn saılardaǵy shóp tizege deıin keletin. Qazir taqyrǵa aınaldy. Oıpań jerde qar turyp, ylǵal mol saqtalatyn, aýasy da ózge bolatyn. Topyraǵy da qunarly edi. Adamzatqa munaı da, gaz da kerek. Biraq keri áseri myqty. Ekinshiden, tabıǵat ózgerdi. Jyldan jylǵa jýyn-shashyn az túsedi, kún jylyp keledi. Qazir tek túrli ósimdik emes, qustar men jándikter de azaıdy, — dedi Sándibek Qaldın.
Onyń aıtýynsha, jaıylymda jýsan men qylqanboz qalǵan. Al buryn bıdaıyq boldy.
— Qylqanboz malǵa zııan. Qylqany bolǵan soń ettiń arasyna kirip ketedi. Kók kezinde jáne kúzde qylqany túskende jaıýǵa bolady, al qylqany qataıǵanda arasyna kirgizbeıdi. Kirse tula boıyna qylqan kirip, mal qysta óledi. Ózim jaıylym izdep Baıǵanın aýdanyna da bardym. Sheti joq, shegi joq jer bar, biraq qudyqtar bitelip qalǵan. Muny kórgen soń, jer alýǵa táýekel ete almadym. Elsiz jerge qysta qalaı qatynaımyz? — dedi sharýa.
Sharýalar jaıylymmen birge shabyndyqtyń da jaıy ketti dep otyr. Olar bıyl shapqan jerine keler jyly tıispeıdi. Shóp shapqan kúnniń ózinde óte az jınaıdy. Tipti aýyldyq okrýgtiń jerin jalǵa alyp, sondaǵy shópti shapqan kezi de boldy.
Jylqy taptaǵan jerlerde shyǵym az — sharýa
Qara jerge shóp shyqpasa, oǵan jylqynyń kóbeıýi de áser etken. Tuıaqty janýar shópti tistep jep, tamyrymen birge julyp áketedi.
— Jylqy ustaý — ońaı bıznes. Qysqa qolǵa turmaıdy, ol úshin arnaıy shóp shappaımyz. Shóp shapqan kúnniń ózinde az ǵana azyq qajet. Buryn úlken sovhozda 450 bas jylqy boldy. Al qazir ol jylqy bir adamda ǵana bar. Bizdiń kishkentaı ǵana aýylda 2 myń bas jylqy bar. Esepke alynǵany bar, tirkelmeıtinin jáne qosamyz. Byltyr mal dárigeri maǵan 1500 bas dep edi. Jylqy men qoı shóp kóktegennen-aq tistep jeıdi, ósýine múmkindik bermeıdi. Al sıyr tilimen orap jeıdi. Qoı azaıdy, mal baǵatyn adam joq. Al jylqy artty. Biz jylqy basyna shekteý qoıýymyz kerek. Ózimde 300 bas jylqy bolǵan, ony 250-ge azaıttym. Biraq men azaıtqanymmen ózgeleri birigip, mal basyn arttyryp jatyr. Tipti 2-3 myń bas ustaıdy. Bul maqara ǵoı! Basqa kásippen aınalysý kerek. Qyrǵyn jylqy tabıǵatty qurtýǵa aınaldy. Meniń oıym osy. Mal azyǵyna shóp egesiń, jylqy kelip taptap ketedi. Onyń qaısybirin qýasyń, — dedi Sándibek Qaldın.
Al sarapshy Baqtııar Sadyq bul pikirge kelispeıdi. Onyń aıtýynsha, mal jaıý tártibi saqtalsa — bári paıda. Al júıesiz paıdalansa, zııan.
— Alys jaıylymdar, mal túspegen jerlerdiń ózi ózinen-ózi tozyp ketedi. Sebebi mal jaıylmasa, topyraqty qopsytyp otyrmasa, ózinen-ózi jaramsyz kúıge túsedi, — dedi ol.
Aqtóbede 3 mln gektar jer taptalǵan — basqarma
Aqtóbe oblysynyń jer kólemi — 30,1 mln gektar. Mundaǵy jerdiń 13,3 mln gektary aýyl sharýashylyǵy maqsatyna dep bólingen. Tarqatar bolsaq, 703,3 myń ga egistik, 249,6 myń ga tyńaıǵan, 126,9 myń ga shabyndyq, 12,1 mln ga jaıylym.
— 2010 — 2011 jyldary eldimekenderdiń tozǵan aýmaqtarynyń shekaralaryn belgileý boıynsha jumystar júrgizilgen. Qazirgi tańda kólemi 2 mln 582 myń ga jer degradatsııaǵa ushyraǵan. Onyń ishinde 473,1 myń ga jer sý erozııasyna, 2 mln 101 myń ga jer jel erozııasyna, 8,3 myń ga jer birlesken sý jáne jel erozııasyna ushyraǵan. Sonymen qatar oblysta 3 mln 141 myń ga jaıylym taptalǵan, — dep aqparat berdi Aqtóbe oblystyq jer qatynastary basqarmasy.
Basqarmanyń paıymynsha, qýańshylyq, jaıylymdy júıesiz paıdalaný ári jaıylymǵa túsken júktiń (mal basynyń kóbeıýi — red.) artýy óz áserin tıgizip otyr. Ásirese aýyl mańy men mal sýaratyn qudyǵy bar jerlerde shóp shyǵymy az.
— Qudyqtardy túgendep, qosymsha sýlandyrý ýchaskelerin anyqtaý qajet. Jaıylymdardy utymdy paıdalanýdyń negizgi elementteriniń biri — jaıylym aınalymyn engizý, — deıdi Aqtóbe oblystyq jer qatynastary basqarmasy.
Sharýa Sándibek Qaldın de osy oıdy quptady. Onyń aıtýynsha, Aqtóbe terrıtorııasynda ıgerilmegen jerler bar. Biraq jer shalǵaı.
— Buryn ol jerlerde qudyq boldy. Maldy sol qudyqtan sýardy. Maldy aıdap aparyp, sonda baqqymyz-aq keledi. Biraq sý joq. Tipti sýdyń deńgeıi tómen túsip ketken. Dalalyq emes, aýyldyń ózinde sý qashqan. Úıimniń janyndaǵy qudyqtan 1 tonna sý alatyn edim, qazir 100 lıtr ǵana alamyz. 80-100 metr tereńdiksiz sý shyqpaıtyn kúıge tústik, — dedi Sándibek Qaldın.
Qazaqstanda jaıylymdy qalpyna keltirý — pılottyq joba
Azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyǵy uıymy, Qazaqstannyń ekologııalyq uıymdary qaýymdastyǵy birlesip, «Agroormanmelıoratsııalaý arqyly Qazaqstanda jaıylymdyq jerlerdiń klımattyq ornyqtylyǵyn qamtamasyz etý» jobasyn usyndy.
Jobaǵa Aqtóbe oblysynyń Áıteke bı (Araltoǵaı aýyldyq okrýgi) jáne Muǵaljar (Taldysaı aýyldyq okrýgi) jáne Almaty oblysynyń Balqash aýdanynda tańdaldy. Pılottyq joba 2024-2027 jyldar aralyǵynda iske asyrylady.
— Aýyl tóńiregindegi jáne agroqurylym malynyń jaıylyp júrgen jerleri nege tozyp jatyr? Birinshi baǵyt, mal bir jerge jaıyla beredi. Ásirese aýyldyń maly qysy-jazy, jyl boıy sol mańnan alysqa uzamaıdy. Burynǵy jaıylym aınalymy umytyldy. Ata-babamyz jaılaýǵa, kúzdeýge, qystaýǵa bardy. Aınalyp kelgenshe jer óz qalpyna kelip turatyn. Qazir oǵan múmkindik joq. Oǵan sebep — ár sharýanyń ózi jeri bar, sodan shyqpaıdy. Tyǵyryqtan qalaı shyǵamyz? Máselen Aqtóbe oblysynda bosalqy jerler bar. Mal baǵýdy uıymdastyryp, jazda sol jerge shyǵarýdy uıymdastyrý kerek. Joba aıasynda osyndaı birineshe usynys ázirlendi. Ol úshin aldymen sý kerek. Sýatty, qudyqty qalpyna keltirý qajet. Sonymen birge malshylarǵa jaǵdaı jasaý kerek. Malshy tabý qıyn, tapqannyń ózinde olardyń talaby kóp. Olar da jaqsy jaǵdaıda ómir súrgisi keledi. Baılanys ta mańyzdy. Jaryqty kún men jel energııasynan alýǵa bolady. Jyljymaly vagondarmen qamtyp, osy qıyndyqty eńserýge múmkindik bar, — dedi jobanyń jaıylymdardy ornyqty basqarý boıynsha ulttyq sarapshysy Baqtııar Sadyq.
Sarapshynyń aıtýynsha, aýyl halqy malyn dalalyqqa jibere qoımaýy da múmkin. Sebebi olar tańerteń jaıylymǵa jiberip, keshke maldyń aldynan shyǵýǵa úırenip qalǵan.
Kún saıyn kórmese, alystap ketse, qorqyp otyrady. Sanany tárbıeleý, beıimdeý de mańyzdy ról atqarady.
— BUU Damý baǵdarlamasy aıasynda birneshe joba júzege asty. Alǵash kezde «joǵalyp ketedi, ólip qalady» dep kúmánmen qarady. Keıin alys jaıylymǵa jaıylǵan maldyń 45-50 keli artyq salmaq jınaǵanyn kórip, durys degen sheshimge keldi. Aýyl malyn jeke-jeke shyǵarmaıdy, olardyń basyn biriktirý kerek. Ol úshin aýyl ákimdigi janyndaǵy qoǵamdyq keńes jumys isteýi tıis, — dedi Baqtııar Sadyq.
Sarapshynyń aıtýynsha, ekinshi úlken baǵyt tozǵan jerlerdi sol kúıi tastap ketýge bolmaıdy.
Eger sol kúıi qaraýsyz qalsa, 15-20 jyl boıy qý taqyr kúıinde qalýy múmkin. Ol jerlerge klımattyq erekshelikke baılanysty shóp ósirý mańyzdy.
Aqtóbe oblysynda bıdaıyq, túıe jońyshqa, sýdan, mal azyqtyq taryny da egýge bolady.
— Jerdi óńdep, dán seýip tastaý kerek. Odan keıin tamyry qataıǵansha birer jyl qorǵaý mańyzdy. Keıin retimen jaıyp otyrsa, ol 20-30 jyl qyzmet etetin jaıylym bolady. Al úshinshi baǵyt — jaıylymdy júıeli paıdalaný. «Jaıylym týraly» Zańda Jaıylymdy basqarý jáne ony paıdalaný jospary bar. Ol ár aýyldyq okrýgte 5 jylǵa jasalýy tıis. Aqtóbeniń Áıteke bı aýdany Araltoǵaı aýyly, Muǵaljar aýdany Taldysaı aýylyna jospar jasap beremiz. Jobaǵa topyraq mamany, geobotanıkter, gıs-kartograftar qatysyp, jospar jasalady. Paıdalanýshylardy oqytyp, biliktiligin arttyramyz. Ol úshin Jaıylym dala mektepterin ashamyz. Jaıylymdy paıdalanýshylar ǵana emes, ákimdik, jer qatynastary mamandary bilimin kóteredi. Problema bar. Sebebi 30 jyldan beri mal bir jerde ǵana jaıylyp júr, — dedi Baqtııar Sadyq.
Pılottyq joba aıasynda búkil Qazaqstannyń jaıylym jerin qalpyna keltirý jospary daıyndalady.
— Taldysaı aýyldyq okrýginde 3 sharýashylyq daıyndalyp jatyr. Mamandar sharýalardyń jerin tekseredi. Keıin ǵana jospary naqty aıtalady. Qazir sharýashylyq jerlerinde shóp shyǵymy nasharlap barady. Jyldan jylǵa údeı tústi. Jaıylym da, shabyndyq ta sondaı. Keıde jaıylymdy shabýǵa týraly keledi. Bul problema burynnan bar. Mal basyn kóbeıtýge de qıyn, — dedi Taldysaı aýyldyq okrýginiń ákimi Aıbek Mýhanov.
Aqtóbelik sharýa Sándibek Qaldın jerdi óńdep, mal azyǵyna jaraıtyn shóp egý usynysyna kelisedi.
Tek jýsany, qylqanbozy bar jerge ekpe shóp shyqpaýy múmkin. Sebebi daladaǵy ósimdik ylǵaldy ózine tartyp alyp, ózgeniń tamyr jaıýyna kedergi keltiredi.
— Tuqymdy, janar-jaǵarmaıdy berse egemin. Sonymen birge ony qorshaý kerek. Qanshama qarjy jumsap, is bastaǵanmen, jylqy taptap ketýi múmkin, — deıdi Sándibek Qaldın.
Al aqtóbelik praktık maman eń birinshi faktor klımattyń ózgerýi dep sanaıdy. Tipti jazda kún durys ysymaıdy, jańbyr nóserletip, topyraq betin shaıyp ketedi.
Al kóktemde qar tez erıdi. Munyń bári topyraq qunaryn joıyp, jer degradatsııasyna ákeledi.
— Jaıylym jerdi saqtaý úshin erkekshóp ósirý kerek. Onyń tuqymyn shashý qajet. Sonymen birge qar toqtatý jumystary mańyzdy, — deıdi Sh. Bersıev atyndaǵy agrarlyq-tehnıkalyq kolledjiniń arnaıy pán oqytýshysy, praktık maman Gúlnar Eşanova.
Qazaqstannyń ekologııalyq uıymdary qaýymdastyǵy baspasóz qyzmetiniń habarlaýynsha, 2024 jylǵy 25 qazanda Qazaqstan Azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyǵy uıymynyń Azyq-túlik qaýipsizdigi jáne klımattyń ózgerýi jónindegi pılottyq jobasyna qatysty. Qazaqstan osy jobany iske asyrý úshin BUU tańdaǵan 5 eldiń qataryna kirdi.
Aıta keteıik, qazirgi kezde Qazaqstanda shamamen 30 mln gektar jer degradatsııaǵa ushyraǵan.
Onyń ishinde 5 mln gektar jer sý erozııasyna, 25 mln gektar jer jel erozııasyna ushyraǵan.
Sonymen qatar elimizde 27 mln gektar taptalǵan jaıylym bar.