Kishi Aral tolǵaly avıfaýnanyń keıbir otrıadtary uıa sala bastady – ornıtolog
QYZYLORDA. KAZINFORM – Qyzylorda oblysynda qustar álemin zerttep júrgen ornıtologtar kóp emes. Solardyń biri — bıologııa ǵylymynyń kandıdaty, PhD, qaýymdastyrylǵan professor mindetin atqarýshy Nurgúl Sıhanova.
Nurgúl aspırantýrada oqyǵan 4 jylda tek teorııa qýmaı, Aral aýdany Qaratereń aýylyndaǵy Kárituma kóline jıi baryp turdy. Sondaǵy qustardyń sany, túri, tegi, ortasy sııaqty jaǵdaılardy baqylaýda ustady. Kazinform tilshisine bergen suhbatta ornıtolog qustar álemine qatysty tyń ári qyzyq málimettermen bólisti.
— Aldymen Qyzylorda oblysyn mekendeıtin qustar týraly aıtyp berseńiz...
— Qyzylorda oblysyn mekendeıtin qustar týraly áńgime qozǵamas buryn jalpy álemdegi jaǵdaıdy súzip óteıin. Dúnıe júzinde 8 myńdaı qus túri tirkelgen. Elimizde sonyń 500-den astam túri kezdesedi. Al, bizdiń óńirde ártúrli kezeńde 200-300 túrge deıin qus túri baqylanǵan.
— Qustar sanaǵy júrgizile me?
— Qustar sanaǵyn arnaıy ornıtolog-maman belgili bir maqsatqa sáıkes júrgizedi. Mysaly, ol memlekettik tapsyrys aıasynda bolýy múmkin. Keıde ǵylymı nemese ǵylymı-tehnıkalyq jobany granttyq qarjylandyrý sheńberinde júrgiziledi.
— Qandaı qus túri basym? Onyń arasynda Qyzyl kitapqa tirkelgeni qaısy?
— Álemde qalyptasqan trend boıynsha kez kelgen aımaqtyń ornıtofaýnasynyń qurylymyn zerdelesek, jartysyna jýyǵy torǵaı tárizdiler bolady. Onyń ishinde torǵaı, qarlyǵash, saýysqan, qarǵa, boztorǵaı, qaratorǵaı jáne taǵy basqa. Ádette Qyzyl kitapqa adamzat ıgiligi úshin eti nemese qaýyrsynyna bola jappaı óltirilip, joıylý aldynda turǵan túrleri engiziledi. Olardyń kóp bóligi — iri kólemdegi qustar, ıaǵnı torǵaı tárizdilerden basqasy, máselen, qoqıqaz, aqqý, tyrna, búrkit jáne taǵy basqa.
— Dıssertatsııalyq jumysyńyzdyń taqyryby Aral óńirine baılanysty bolǵanyn bilemiz. Sondyqtan sol jaqqa ekspedıtsııaǵa jıi shyǵyp turdyńyz. Endi mynany aıtyńyzshy, Kishi Aral tolǵaly qustar tirshiliginde qandaı ózgeris baıqalady?
— «Syrdarııa arnasyn retteý jáne Aral teńizin saqtaý» (SARATS) jobasy aıasynda 2004 jyly teńizdi Kókaral bógeti arqyly bógep, Kishi Araldyń aıdyny 9 aıda josparly shamaǵa jetti. Bul óz kezeginde bıoalýantúrlilikke oń áser etti. Atap aıtqanda, buryn joıylyp ketti dep topshylaǵan ondatralar qaıta oraldy, balyq aýlaý mólsheri artty jáne avıfaýnanyń keıbir otrıadtary uıa salyp mekendeıtin boldy.
— Jalpy, sý aıdyndarynyń kemip ketýi nemese tolýy olarǵa qalaı áser etedi?
— Aral teńiziniń tartylýy jergilikti halyqqa, onyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyna, densaýlyǵyna qalaı áser etse, qustar álemine de dál solaı áser etti. Qustar munda uıa salýdy azaıtty, sáıkesinshe olardyń qoregi — shegirtkeler nemese basqa da jándikter sany kúrt artyp, halyq sharýashylyǵyna orasan zor nuqsan keltirdi. Negizi shet elde ekologtar máseleniń sheshimin hımııalyq jolmen emes, tabıǵı negizge baǵyttap izdeıdi. Bul — úlgi alatyn tájirıbe.
— Qustardy zertteýdiń ereksheligi nede?
— Qustardy baqylaýdyń ózi qyzyq. Myltyq asynǵan ańshy, qaltqy ańdyǵan balyqshy sııaqty eki kóziń, búkil nazaryń qusta ǵana bolady. Aıyrmashylyǵy, bizdiń qarý — dúrbi men fotoapparat.
Kúnniń ystyǵynda da, sýyǵynda da baqylaýdy toqtatpaısyń. Qustardyń basym bóligi tań alageýimde jáne keshke kún uıasyna batar sátte qorektenedi. Túske deıin aınalany barlap, sý qustary júzip serýendese, qurlyqtaǵy torǵaı tárizdiler butaqqa qonaqtap, quıqyljyta ándetedi. Taltúste kóbi demalady. Tirshilik yrǵaǵyna sáıkes ár túrdiń ózine tán mekendeý ortasy bolady.
— Zertteý kezindegi este qalǵan oqıǵany aıtyp berseńiz...
— Birde Reseıden jetekshim kelip, birge Qaratereńge baratyn boldyq. Qasymda joldasym bar, ol da — ǵylym salasynyń ókili. Qazalyǵa jetip alǵasyn ol jaqqa qaraı taksı jaldadyq. Josparlanǵan jumysymyzdy bitirgesin qaıtar jolda kóligimiz buzylyp qaldy.
Qaratereń — Araldyń eń shetki aýyly. Odan keıin aýyl bolmaǵasyn jolda júrip jatqan kólik joq. Jetekshim Samaraǵa qatynaıtyn poıyzǵa minýi kerek bolatyn. Buzylǵan kólikti olaı da, bulaı da áýrelep kórdi, biraq eshteńe shyqpady. Biraz ýaqyttan keıin qasymyzdan jedel járdem kóligi zý etip óte shyqty. Anadaı jerge barǵasyn qaıtadan artqa burylyp, mán-jaıdy surap, bizge ózderindegi artyq akkýmýlıatordy berip ketti. Reseıde mundaıdy kórmegen aǵaıym ań-tań. «Sonda senderdi tanymasa da senip bere saldy ma?» dep suraı beredi. Qansha degenmen, orystardyń mentalıteti bólek, jetekshim solaı qazaqtyń keńdigine, adaldyǵyna tańǵalǵan.
— Endi qustarda kezdesetin aýrý túrlerine toqtalsańyz. Bizdiń biletinimiz sol — qus tumaýy. Odan qaýiptisi bar ma? Joıylyp ketý aldynda turǵan qustar týraly da bilsek…
— Ornıtofaýnanyń aýrý túrleri óte kóp. Siz meńzep otyrǵan «qus tumaýy» qus fermalarynda júz myń nemese mıllıon bastan baǵylatyn taýyqtarǵa qatysty. Al odan bólek neshe túrli juqpaly aýrýlar bar, máselen, balyq aýlap kún kóretin qustarda gelmıntter, orman qustarynda ehınokokk, taǵysyn taǵy.
— Qustar mıgratsııasy týraly bilgim keledi. Jyly jaqqa ushqanda olarǵa ara qashyqtyq áser etpeı me?
— Qustyń ushyp kelý-ketý úderisi kóktem jáne kúz mezgilderine týra keledi. Ushyp kelgen qustyń barlyǵy birdeı bizde uıa salmaıdy. Bir bóligi qonaqtap, kúsh jınap alǵannan keıin soltústikke, Sibirge, Arktıkaǵa qaraı ushyp ketedi, kelesi bóligi bizde turaqtap qalǵanymen áli jup quryp, uıa salyp, kóbeıý jasyna jetpegen, saıaq ómir súredi.
Taǵy bir nazar aýdaratyn nárse, osy kóshpeli qustar qystaýǵa Ońtústik Azııa, Afrıkaǵa barady, degenmen, jumyrtqa basýǵa soltústik endiktegi bizge keledi, arasy qansha myńdaǵan shaqyrym ekenin jobalaı berińiz. Sonymen qatar ońtústikte qystap jatqan qustar biz jaqqa kóktemniń qashan keletinin aldyn ala sezip, erte túsetin bolsa, erte bastan kelip alady. Endi buǵan tańǵalmaı kórińiz.
— Aqyl-esinde aýytqýy bar keıbir adamdardyń aýrýy qus qaıtqanda qozatyny nege baılanysty, bul týraly habaryńyz bar ma?
— Psıhıkalyq aýrýdyń qozýy, menińşe, qustyń kóshi-qonyna emes, maýsymaralyq aýys-túıiske baılanysty bolýy múmkin.
Eske salsaq, Qazaqstanda sırek kezdesetin ári joıylyp ketý qaýpi bar qustar mekendeıdi.