«Kiriptarlarǵa» qaýip: keleshekte zeınetkerler bolmaýy múmkin
ASTANA. KAZINFORM – Keıingi jyldary álem elderinde jıi kóteriletin taqyryp – zeınet jasy, qashan da talas pen tartysqa toly, keıde qoǵamnyń dúmpýine túrtki bolatyn másele. Máselen, kári qurlyqtaǵy Danııa birinshi bolyp zeınetke shyǵý kezeńin 70 jasqa kóterý bastamasyn qoldady. Kóp uzamaı basqa da damyǵan elder osyǵan uqsas taqyryptardy talqyǵa shyǵara bastaýy yqtımal. «Bolashaqta zeınetaqy júıesi joǵalady» degen boljamdar da joq emes. Al onyń saldary qandaı bolýy múmkin, bul bastamalarǵa ne ıtermeledi? Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy taqyryptyń demografııalyq hám ekonomıkalyq jaqtaryna úńildi.
Qazaqstandyqtar beınettiń zeınetin 12-14 jyl kóredi
Álem halyqtarynyń qartaıyp bara jatqany anyq. Degenmen bunyń ózi ekiushty maǵyna beredi. Birinshiden, kárilik – ómirdiń sońyna jaqyndaý, ıaǵnı jastardyń azaıýy. Ekinshi jaǵynan qarasańyz, jahan jurtshylyǵy burynǵyǵa qaraǵanda uzaǵyraq ómir súre bastady. Máselen, Japonııa, Shveıtsarııa sekildi elderdiń halqy orta eseppen 85 jyl ǵumyr keshse, AQSh jurtshylyǵynyń ár azamaty 80 jylǵa jýyq jer basady. Qazaqstandyqtar orta shekte, bir halyqtan kem, kelesi qoǵamnan birshama artyq ómir súredi.
Osy tusta bir dúnıege nazar aýdartqymyz keledi. Kestede biz usynǵan macrotrends dereginde Qazaqstan halqynyń ortasha ómir súrý jasy 74,1 jyl dep kórsetilgen. Degenmen Qazaqstannyń Ulttyq statıstıka bıýrosy málimetin sholsaq, ótken jyldyń qorytyndysynda eldegi ortasha ómir súrý jasy 75,4 jylǵa jetkenin kórýge bolady. Biz bul tusta qaı derekkóz shyn nemese jalǵan dep jiktemeımiz. Óıtkeni aıyrmashylyq az, onyń ústine macrotrends te - senimsiz derekkóz emes. Birikken Ulttar Uıymynyń, halyqaralyq birlestikterdiń jáne ár eldegi resmı bıliktiń derekterine júginip, sandar túzedi.
Endi qaraıyq, ár elde beınettiń zeınetin kórý jyly da ártúrli ekenin topshylaýǵa bolady. Máselen, japon halqy shamamen 20 jyl, amerıkalyqtar – 12 jyl, qytaılyqtar – 17-22 jyl, qazaqstandyqtar – 12-14 jyl zeınettiń «rahatyn» kóre alady. Degenmen zeınet tek jyldarǵa emes, zeınetaqynyń mólsherine de baılanysty ekenin umytpaǵan abzal. Al ol ekonomıkaǵa qaraı ár elde ártúrli belgilengen.
Mysaly, Eýropalyq Odaq elderinde 200 eýrodan (120 myń teńgeden astam) bastalyp, 2 500 eýroǵa (1,5 mln teńgeden kóp) deıin tóleıdi. Odaqta ortasha zeınetaqy – 1 300 eýro (800 myń teńgege jýyq). Qytaıda jaǵdaı múlde basqa, 100 ıýandy (7,5 myń teńge) qanaǵat tutatyn aýyl zeınetkerleri de, 6 100 ıýannan (440 myń teńgeden asa) kóp alatyn burynǵy memlekettik qyzmetshiler men oqytýshylar da bar.
Kórshi Reseıde ortasha zeınetaqy mólsheri – 23 448 rýbl (150 myń teńgeden astam). Bizde de soǵan shamalas – Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń málimetinshe, 2025 jylǵy 1 toqsannyń qorytyndysy boıynsha eldegi 2,5 mıllıonǵa jýyq qarttyń ortasha zeınetaqysy 143 myń teńgeden asty.
70 jastaǵy adam eńbek etýge jaraı ma?
Jalpy, álem elderiniń basym bóliginde zeınetke shyǵý jasy 55-ten bastalyp, árisi 67-ge jetedi. Degenmen Eýropada bul mejeni 70-ke kóterý týraly bastamalar iske asýǵa jaqyn. Sonyń biri – jańa aıtyp ótken Danııa.
The Copenhagen Post jazýynsha, jergilikti kásipodaqtar qazir 69 jasta adamdardyń durys jumys isteı alatynyna kúmándanyp otyr. Soǵan qaramastan bılik zeınetkerlik jasyn birneshe kezeńmen kóterýge kiristi. Osylaısha zeınet jasyn 70-ke kótergen Eýropadaǵy alǵashqy el atanbaq.
2006 jyly Danııa zeınetkerlik jasty eldegi ortasha ómir súrý uzaqtyǵyna baılanystyrǵan bolatyn. Endi soǵan saı árbir 5 jyl saıyn eldegi zeınetkerlik jas qaıta qaralyp otyrady. Buǵan deıin Danııada halyq 67 jasta zeınetker atanatyn.
Bul elde zeınetaqy kóleminiń eń tómeni 1 800 eýrodan bastalady. Qarttary kez kelgen dúnıeden taryqpaı, erkin ómir súre alady. Jańa zań boıynsha zeınetkerlik jasy kezeń-kezeńmen ósiriledi: 2030 jyldan bastap – 68 jasta, 2035 jyldan bastap – 69, 2040 jyldan bastap – 70 jasta beınetiniń zeınetin kórmek. Demek, 1971 jyldan keıin týǵandar 70 jasyn kútpek.
Áıtse de reforma oppozıtsııa tarapynan syn týǵyzǵanymen, qoǵam asa dúr silkinbedi. Óıtkeni álemdegi eń áleýmettik baǵdarlanǵan memleket retinde Danııa kedeı jáne osal toptardy jaqsy qoldaıdy. Jumys ótili az azamattarǵa, tipti kúnkóris shegi kóleminde jalaqy alǵandarǵa ótilin jaqsartýǵa septesedi. Eger qandaı da bir adam 60 jastan keıin eńbek etýge qabiletsiz bolsa, tolyǵymen memlekettiń qamqorlyǵyna alynyp, 2 myń eýroǵa deıin járdemaqy ıesi atanady.
Aıtpaqshy, zeınet jasyn kóterý túgili tarıhta zeınetaqy júıesin múlde alyp tastaý týraly bastama kótergen elder boldy. Ótken ǵasyrdyń 80-jyldarynda Chılı, 2000 jyldarǵa deıin Reseı men AQSh osy máselemen bir tolǵandy. Qazir sol kózqarasty quptaıtyn jekelegen sarapshylar da jeterlik. Aıtary qarapaıym: «ata-anasyn memleket emes, bala baǵýǵa tıis!» Degenmen memleketter qoǵam kózqarasyn eskerýge májbúr ýaqytta ony zań júzinde áli eshkim iske asyra qoımas.
«Zeınet jasyn kóterý ólim-jitimdi kóbeıtýi múmkin»
Jalpy, Birikken Ulttar Uıymynyń tujyrymyna salsaq, elde 65 jastan asqandardyń úlesi halyqtyń 7 paıyzynan assa – halyqtyń qartaıý protsesi tym artqan bolyp esepteledi. Degenmen demograf Shynar Pazylbekqyzy bul tujyrym qazir mańyzyn joǵaltqanyn aıtady, tek ótken ǵasyrda ózekti bolǵan. Sebebi ol ýaqytta kóptegen halyqta qarttardyń úlesi 7 paıyzdyń shamasynda turdy.
– Qazir álemde eń qartaıǵan elderdiń kóshbasynda Japonııa tur. 2023 jyly munda 65 jastan asqandardyń úlesi halyqtyń 29 paıyzyna jetken edi. Odan keıin kári qurlyqtaǵy Portýgalııa, Italııada 25 paıyzǵa jaqyndap qaldy. Qarap otyrsańyz jańa aıtqan 7 paıyzdan áldeqaıda alshaqtyq bar. Sondyqtan keleshekte halyqty qartaıǵan sanaý úshin 65 jastan asqandardyń úlesin 20 paıyz dep belgileý boıynsha paıymdar aıtylyp jatyr, – deıdi maman.
Sarapshynyń sózinshe, Qazaqstannyń ózinde 65 jastan asqandardyń úlesi qazir 9 paıyz tóńireginde. BUU-nyń ózgermeı turǵan tujyrymyna salsaq, biz de qartaıǵan elderdiń qataryna qosylyp turmyz. Degenmen bir anyq dúnıe – keleshekte Qazaqstanda da, álemde de qartaıý protsesi kúsheıe beredi. Eń áýeli buǵan halyqtyń ómir súrý jasynyń uzarýy áser etedi. Medıtsınanyń damýy, bilimniń artýy, densaýlyǵyn kútýge degen kózqarastardyń ózgerýi, salaýatty ómir salty – halyqtyń ómir súrý uzaqtyǵyn arttyrdy.
– Qazaqstan úshin áli de ózekti bolmaýy múmkin, degenmen damyǵan elderde týý kórsetkishi tym tómen, tipti 1 áıelge shaqqanda 2 balaǵa da jetpeıdi, keıbirinde 1 baladan da kelmeıtin nátıjeler shyqty. Al demografııada halyqtyń ónimdiligi turǵysynan ár áıelde 2 baladan kem bolmaýy kerek, – dedi Shynar Pazylbekqyzy.
Demograftyń aıtýynsha, qartaıý protsesiniń údeı berýi álemde eńbekke jaramdy adamdardyń azaıýyna soqtyrady. Bul jerde kóbi nazar aýdara bermeıtin demografııalyq júkteme bar. Mysal retinde, eńbekke jaramdy 1 000 adamǵa 14 jasqa deıingi qansha bala men 65 jastan asqan qansha qart keledi dep esepteledi. Sebebi balalar men qarttar eńbek adamdaryna «kiriptar» retinde sanalady.
– Qazaqstannyń ońtústik óńirlerinde 1 000 eńbekke jaramdy adamǵa shaqqanda kárilerdi qospaǵannyń ózinde 800 baladan keledi. Al shyǵys pen soltústik aımaqtarda 1 000 eńbekke jaramdy adamǵa shaqqanda qarttar men balalardy qossańyz da 500-600 sheginen aspaıdy.
Ásirese bizde Shyǵys Qazaqstan oblysynyń ahýaly eýropalyqtarǵa uqsas. Bul óńirde 65 jastan asqandardyń úlesi 18 paıyzǵa jetti. Jalpy Qazaqstanǵa ortaq kórsetkishten 2 ese joǵary. Aldaǵy ýaqytta da deńgeıi kóterile beretini anyq. Demografııalyq saıasatta osy arqyly óńiraralyq erekshelikterge mán berý kerek ekenin túsinemiz, – dep qosty sarapshy.
Osy tusta Shynar Pazylbekqyzy Qazaqstandaǵy taǵy bir erekshelikti atady. Damyǵan elderde qartaıý protsesi týý kórsetkishiniń baıaýlaýymen túsindirilse, Qazaqstannyń soltústik jáne shyǵys aımaqtarynda bul týý kórsetkishiniń tómendeýimen qosa mıgratsııalyq kóshi-qonmen de baılanysty. Jastar basqa elge nemese úlken megapolısterge kóship ketedi de, kári adamdar qalyp qoıa beredi.
– Al zeınet jasyn kóterýdiń birneshe sebebi bar. Keı elder zeınet jasynda da eńbek etýge múmkindik berip jatsa, basqa kompanııalar zeınet jasyna jetken qyzmetkerleriniń ózin jibergisi kelmeı jatady. Nege? Sebebi qartaıý protsesi tym jedeldegen elderdiń eńbek naryǵyna jastar jetispeıdi.
Bıýdjet kiristeriniń ózi eńbek naryǵyndaǵy adamdardyń jetkilikti bolýyna, salyq tóleýshilerdiń mol bolýyna baılanysty. Al balalar men qarttar zeınetaqy, járdemaqy arqyly bıýdjetke shyǵyn alyp keledi. Sondyqtan zeınet jasyn kóterý de shyǵyndardy azaıtatyn demografııalyq protsestiń biri sanalady. Týý kórsetkishi azaısa, keleshek eńbek naryǵyna keletin jumysshylar da kemıdi, onyń sońy zeınet jasyn kóterýge májbúrleıdi, – dedi Shynar Pazylbekqyzy.
Erler men áıelderdiń zeınetke shyǵý jasy kóp elde ártúrli ekeni málim. Kemi 3-5 jas aıyrmashylyq bolady. Fızıologııalyq jaǵynan áıelderdiń eńbekke tózimdiligi az ekeni alǵa tartylady. Áıtse de zeınet jasyn aýyl halqy men qala halqyna túrli etip belgileý keregin de aıtýshylar bar.
– Buǵan kelispeımin. Bolashaqta Qazaqstanda zeınet jasy másele retinde kóterilse, men adamdardyń jumys isteıtin salasyna baılanysty jikteýge bolady der edim. Ónerkásip, óndiris aımaqtarynda, zaýyt nemese fabrıkada, ıaǵnı zııandy jerlerde is qylatyndar úshin zeınet jasyn tómendetýge bolady.
Biz úsh negizgi demografııalyq protsesti ataımyz: týý, kóshi-qon, ólim-jitim. Al zeınet jasyn kótere berý ólim-jitim protsesin kóbeıtýi múmkin. Adamdardyń eńbek etip jatqan salasyna qaramastan olardy mindetteý arqyly mejeni kótere berý – densaýlyǵyna, ómir sapasyna zııan tıgizedi. Árıne, bul – meniń maman retindegi jeke boljamym, – dep qorytyndylady demograf.
Máseleniń ekonomıkalyq saldary bar
2025 jyldyń maýsymynda Qazaqstannyń zeınetaqy qoryndaǵy aktıv 22,9 trln teńgege jetken. Keıingi 10 jyldyq aralyqta qordaǵy qarjy 5 eseden astam ósipti. Jınaqqa eńbek etýshi halyq tabysynan jyryp, turaqty qarajat aýdaryp otyr. Qordaǵy qarjy teńgemen ǵana emes, shetel valıýtasynda, sheteldik oblıgatsııalar men qundy qaǵaz túrinde de ártaraptandyrylyp saqtalǵan.
Degenmen álem halyqtarymen qatar, qazaqstandyqtardyń da qartaıý protsesi keleshekte údeı beretini anyq. Sondyqtan damyǵan elderdegi sekildi zeınet jasyn kóterý, júıeni joıý sekildi bastamalar aldaǵy ýaqytta jıi talqylana bastaıtyndaı. Ekonomıst Andreı Chebotarevtyń aıtýynsha, kez kelgen memleket zeınetaqy tólemderine ketetin shyǵyndar men bıýdjet kiristeri arasyndaǵy tepe-teńdikti saqtaýy kerek.
– Eger egde jastaǵy adamdar kóbeıip, jumys isteıtinder azaısa – eńbek etýshilerden alynatyn salyqty kóbeıtý kerek bolady. Bundaı kezde zeınetaqyny qysqartý, zeınet jasyn kóterý máselesi de qozǵalady. Osylardyń ishinde sońǵy nusqa – zeınet jasyn kóterý tańdalady. Bıýdjet turǵysynan aýyrtpalyǵy az jol – osy. Biraq onyń áleýmettik-saıası másele ekenin umytpaǵan jón. Sondyqtan bundaı sheshim qoǵammen dıalogti talap etedi, – deıdi sarapshy.
Ekonomıst halyqtyń qartaıýy eldiń ómir súrý deńgeıine tikeleı áser etetinin aıtady. Bıýdjetten áleýmettik tólem alatyndar eselene beredi. Al eńbek etip jatqandarǵa salmaq artady. Óıtkeni tabystyń kóp bóligi tutyný men ınvestıtsııalarǵa emes, zeınetaqy júıesin qamtamasyz etýge jumsalady. Saldarynan halyqtyń satyp alý qarqyny báseńdeıdi. Jalpy ekonomıka da álsireýi múmkin, sebebi qarttar uzaq merzimge arnalǵan taýarlardy ala bermeıdi, qarjylyq táýekelge beıim emes, ınvestıtsııany az jasaıdy.
– Bolashaqta elder zeınetaqy modelinen múlde bas tartýy múmkin be? Osy stsenarıı talqylanyp júr. Ásirese, tehnologııalardyń damýy men eńbek naryǵynyń ózgerýine baılanysty jıi aıtylady. Biraq qartaıǵan adamdy áleýmettik qorǵaýdan múlde shektep tastaý múmkin emes shyǵar. Ol áleýmettik turǵydan dúmpý týdyrýy múmkin. Sondyqtan zeınetaqy júıesi túbegeıli ózgerip jatsa da, egde jastaǵy adamdardy ujymdyq túrde qamtamasyz etýdiń qandaı da bir formasy báribir saqtalady, – dep topshylady Andreı Chebotarev.
Aıtpaqshy, 2021 jyldan bastap elimizdiń zeınetaqy júıesinde «jetkilikti shek» degen túsinik paıda boldy. Eger bir adamnyń zeınetaqy jınaǵyndaǵy aqsha jetkilikti shekten asyp tursa, artylǵan aqshasyn baspana alýǵa nemese emge jumsaı alatyn tetikter shyqty. Sol kezde jurt japatarmaǵaı artylǵan aqshasyn sheshýdiń joldaryn tapty, tipti «em alýǵa» degen maqsatty kórsetip, jeke medıtsınalyq ortalyqtar arqyly alaıaqtyqqa barǵandar kezdesti.
Qazir 30 jastaǵy adamnyń «jetkilikti shegi» – 4,58 mln teńge. Mysaly, jınaǵynda 6 mln teńge jatqan bolsa, 1,5 mln teńgege jýyq qarjysyn belgili bir maqsattarǵa jumsaı alady.
Alaıda bılik kózqarasy da, kóptegen sarapshy da osy tetikti múlde joıý keregin ańǵartyp keledi. Ásirese, Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi tarapynan jıi aıtylady. Ázirge naqtysy beımálim, áıtse de jaqyn aralyqta «jetkilikti shek» tetigi túbegeıli alynyp tastalýy múmkin.
Jas býyn ortaq zeınetaqydan qaǵylady
Qazaqstanda jınaqtaýshy zeınetaqy júıesi 1998 jyly ǵana quryldy. Osy qorǵa jumys isteıtin ár azamat tabysynyń 10 paıyzyn aýdaryp otyrady. Qazir elimizde qarttarǵa tólenip jatqan zeınetaqy úsh bólikten turady.
Birinshisi - bazalyq zeınetaqy. Barlyq el azamattaryna zeınetkerlik jasqa tolǵan kezde esepteledi. 2025 jyly bazalyq zeınetaqynyń eń tómengi mólsheri – 32 360 teńge, eń joǵary mólsheri – 50 851 teńge boldy.
Ekinshisi - ortaq zeınetaqy. 1998 jyldyń 1 qańtaryna deıin keminde 6 aı eńbek etip úlgergen azamattarǵa ǵana tólenedi. Eńbek ótili men ortasha aılyq tabysqa baılanysty mólsheri bekitilgen. 2025 jyly eń tómengi ortaq zeınetaqy 62 771 teńgege jetti.
Eńbek ótilin 1998 jyldan keıin bastaǵandar bolashaqta dál osy ortaq zeınetaqydan qaǵylady. Qazirgi jas – keleshektegi qart tek bazalyq zeınetaqy men ózi qorǵa jınaqtaǵan qarjydan úlesin alady. Shamamen ortaq zeınetaqy 2040 jyldardyń basynda tolyq joıylady.
Al úshinshisi - jınaqtaýshy zeınetaqy, ıaǵnı 1998 jyly qurylǵan jınaqtaýshy zeınetaqy qoryna aýdarǵan qarajatyna baılanysty esepteledi. Kim kóbirek jınasa, jaqsy zeınetaqy alýyna múmkindik bar.
Aıtpaqshy, aıtylǵandardan bólek mindetti kásibı jarna degen de bar. Aýyr, zııandy jerde eńbek etýshiler úshin tabysynyń 5 paıyzy mólsherinde qosymsha jarna retinde aýdarylady. Al azamattar beınetiniń zeınetin mol kórgisi kelse, erikti jarna aýdarýyna bolady. 10 paıyzdyq mejeden asyryp, jınaqqa qalaǵanynsha aýdarǵan adam keleshekte kóbirek zeınetaqy alady.