Krıptovalıýta, steıblkoın, blokcheın: Qazaqstanda tsıfrlyq aktıvter qalaı retteledi

ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstan Ulttyq banki «Qazaqstanda tsıfrlyq aktıvterdi retteýdiń modelin qalyptastyrý úshin ártúrli elderdegi qarjy retteýshileriniń krıptoaktıvter naryǵyn retteý tásilderin taldaý» taqyrybynda zertteý usyndy. Oqyrman nazaryna osy zertteýdiń qyzyqty tustaryn usynamyz.

Krıptoaktıvter, onyń ishinde krıptovalıýtalar, steıblkoınder, tokender jáne blokcheın tehnologııasyna negizdelgen basqa quraldar sońǵy jyldary jahandyq qarjy júıesiniń mańyzdy elementine aınaldy. Olardyń qarqyndy ósýi men tanymaldyǵynyń artýy bıznes pen ınvestorlar úshin jańa múmkindikterdi, sol sııaqty ulttyq ekonomıkalar úshin mańyzdy táýekelderdi de týyndatady. Halyqtyń (álemde, sol sııaqty Qazaqstanda da) krıptoaktıvterdiń jahandyq aınalymyna tartylýynyń artýy jaǵdaıynda memleketterdiń aldynda azamattardyń múddelerin qorǵaýǵa jáne táýekelderdi barynsha azaıtýǵa qabiletti barabar quqyqtyq jáne retteýshi bazany qalyptastyrý mindeti tur.

Krıptoaktıvterge baılanysty negizgi syn-qaterlerdiń ishinde olardyń joǵary qubylmalylyǵyn, kıberqaterdi, quqyqtyq belgisizdikti jáne aqshany jylystatýdy qosa alǵanda, zańsyz operatsııalarda paıdalaný múmkindigin bólip aıtýǵa bolady. Halyqaralyq tájirıbe kórsetkendeı, tıimdi retteý tetikteriniń bolmaýy quqyqtyq belgisizdikti týyndatady, bul búkil qarjy júıesi men tutastaı ekonomıka úshin ınstıtýtsıonaldyq táýekelderdi týyndatady. Osyǵan baılanysty krıptoaktıvterdi retteýdiń tıimdi júıesin ázirleý úkimetter, ortalyq bankter men halyqaralyq uıymdar úshin basym mindetterdiń birine aınalyp otyr.

Krıptoaktıvterdi álemdik naryqtyq kapıtaldandyrý - 2024 jylǵy tamyzdyń sońyndaǵy jaǵdaı boıynsha 2,2 trln AQSh dollary (bir jylda 100%-ǵa, 2023 jylǵy tamyzdyń sońynda 1,1 trln AQSh dollaryna ósti) kóleminde qalyptasty. Bul KASE ındeksine kiretin barlyq aktsııany kapıtaldandyrýdan (50,7 mlrd AQSh dollary) 43 ese, Qazaqstannyń 2023 jylǵy JІÓ-den asady (259,7 mlrd AQSh dollary) 8 ese jáne álemdik qor naryǵyn kapıtaldandyrýdyń jalpy kóleminen 50 ese (sarapshylardyń baǵalaýy boıynsha 2023 jyldyń qorytyndysy boıynsha 111,2 trln AQSh dollary) tómen.

Krıptoaktıvter naryǵyn kapıtaldandyrýdyń eń joǵary deńgeıi 2021 jylǵy qarashada boldy - shamamen 3 trln AQSh dollary. Qazirgi ýaqytta álemde 14 myńnan astam krıptovalıýta bar. Al naryq óte joǵary deńgeıde shoǵyrlanǵan 8 krıptovalıýta búkil naryqtyń 84 paıyzyn («Bitcoin» – 53%, «Ethereum» – 14%, «Tether» – 5% jáne t.b.) alady. Negizgi jáne kapıtaldy kóp qajet etetin Bıtkoın krıptovalıýtasyn naryqtyq kapıtaldandyrý (BTC, 1 BTC = 59 460 AQSh dollary) 1,1 trıllıon AQSh dollary (búkil naryqtyń 53%-y) kóleminde, bul krıptoaktıvter naryǵynda bıtkoınniń ústemdigin kórsetedi.

Krıptovalıýtalardy birinshi normatıvtik retteý jekelegen elderdiń olardy paıdalaný jáne aınalysqa jiberý úshin quqyqtyq sheńberler belgileý áreketterinen bastaldy. Bastapqyda tyıym salý praktıkasyn ustanǵan kóptegen el teńgerimdi retteýdi engizýge kóshe bastady.

Mysaly, Qytaı, úkimeti qarjy turaqtylyǵyn qorǵaý jáne zańsyz operatsııalarǵa jol bermeý qajettigine silteme jasaı otyryp, maınıngti qosa alǵanda, krıptovalıýtalarmen operatsııalarǵa tolyq tyıym saldy. AQSh-ta krıptovalıýta qarjy aktıvteri retinde qarastyrylady. Retteýdi SEC (Baǵaly qaǵazdar jáne bırjalar jónindegi komıssııa) jáne CFTC (Taýar fıýchersteri saýdasy jónindegi komıssııa) sııaqty ártúrli vedomstvolar júzege asyrady. Aqshany jylystatýǵa qarsy kúres (AML – anti money laundering) jáne KYC talaptaryn saqtaý týraly (Know your client) zańdar qabyldandy. Eýropa odaǵynda Markets in Crypto-Assets Regulation (MiCA) retinde tanymal biryńǵaı zańnamalyq akt shyǵaryldy, onda tsıfrlyq aktıvter naryǵyna qatysýshylar úshin negizgi qaǵıdalar aıqyndalǵan.

Jekelegen elderde, jekelegen ekonomıkalyq aımaqtarda, mysaly Birikken Arab ámirlikteri, Qazaqstan, Sıngapýr, Gonkong jáne basqalarynda krıptovalıýtalardy aınalysqa shyǵarý ruqsatyn engizý tájirıbesi qolǵa alynǵan. Keıbir memleketter perspektıvaly salany damytý úshin jaǵdaı jasaýǵa umtylady. Malta men Shveıtsarııa (jekelegen óńirleri) krıpto kompanııalar úshin qolaıly jaǵdaılar jasaýymen belgili. Argentına, Venesýela, Brazılııa, Meksıka jáne Perý sııaqty keıbir elderde, sondaı-aq Afrıkanyń birqatar elinde krıptovalıýtalardy retteý belgisiz bolyp qalyp otyr. Bul múmkindikterdi de, táýekelderdi de týyndatady. Mundaı ıýrısdıktsııalarda quqyqtyq retteýdiń joqtyǵy paıdalanýshylar men bıznes úshin belgisizdikke ákep soqtyrady, zańdyq qaıshylyqtar, quqyqtar men senimdi qural retinde qorǵaýdyń bolmaýyna baılanysty alaıaqtyq qaýpi artady.

Tsıfrlyq aktıvter, ásirese krıptovalıýtalar, joǵary qubylmalylyǵymen sıpattalady, bul olardy quny turǵysynan boljaýǵa bolmaıtyndaı etedi. Baǵamnyń kúrt aýytqýy ınvestorlar men naryqqa qatysýshylar úshin eleýli shyǵynǵa ákelýi múmkin. Bul táýekelder ınvestorlardy qorǵaý jáne tsıfrlyq aktıvter naryǵyn turaqtandyrý úshin tetikter ázirleý qajettiligi týraly máseleni kóteredi.

Negizgi qarjylyq táýekelder mynalar:

• joǵary qubylmalylyq;
• qamtamasyz etýdiń bolmaýy (naqty aktıvtermen qamtamasyz etilmegen kóptegen krıptovalıýtalar jaǵdaıynda);
• iri aýqymdy irkilister nemese tsıfrlyq aktıvterge senimdi jappaı joǵaltý jaǵdaıynda, júıelik daǵdarys táýekeli;
• monetanyń quny kúrt tómendeýi jaǵdaıynda, eleýli shyǵynǵa ákelýi múmkin ınvestorlar úshin tsıfrlyq aktıvterge salymdardy saqtandyrýdyń múmkin bolmaýy.
• Negizgi tehnologııalyq táýekelder:
• krıptovalıýtalyq bırjalar men ámııandardy buzý;
• smart-kelisimsharttar men ortalyqsyzdandyrylǵan qosymshalardyń osaldyǵy;
• jeliniń tutastyǵyn buzýy múmkin blokcheınge shabýyl jasalýy (mysaly, 51% shabýyl);
• jeke kiltterdi saqtaýdaǵy problemalar: kiltterdiń joǵaltýdan aktıvterge qoljetimdiliktiń joǵaltý.

Tutynýshylar úshin týyndaıtyn negizgi táýekelder:

• alaıaqtyq: zańsyz shemalar jáne alaıaqtyq jobalar (mysaly, pıramıdalar nemese jalǵan ICO);
• naryqtyń aıqyn bolmaýy: tsıfrlyq aktıvtermen baılanysty qarjy ónimderi týraly aqparattyń jetkiliksizdigi nemese shatastyrylýy;
• tutynýshylardyń quqyqtaryn qorǵaý standarttarynyń bolmaýy: kóptegen elderde tsıfrlyq aktıvterge ınvestorlardy qorǵaý úshin ázirge naqty quqyqtyq normalar joq;
• qaıtarý tetikteriniń bolmaýy: alaıaqtyqqa nemese qatelikterge baılanysty shyǵyn jaǵdaıynda, paıdalanýshylar kóbinese óz qarajatyn qaıtara almaıdy.
• Aqshany jylystatýǵa jáne terrorızmdi qarjylandyrýǵa baılanysty táýekelder:
• operatsııalardy qadaǵalaýdy qıyndatatyn tranzaktsııalardyń jasyryn bolýy;
• krıptovalıýtalardy zańsyz maqsatta paıdalaný: aqshany jylystatý, zańsyz qyzmetti qarjylandyrý;
• tsıfrlyq aktıvtermen baılanysty qarjylyq qylmystarǵa qarsy kúreste jahandyq úılestirýdiń bolmaýy.

Kóptegen elder áli de tsıfrlyq aktıvterdi retteý úshin quqyqtyq bazany ázirleý satysynda. Bul naryqqa qatysýshylar úshin eleýli zańdyq táýekelder týǵyzady. Halyqaralyq deńgeıdegi tsıfrlyq aktıvterdi quqyqtyq retteý tásilderindegi aıyrmashylyqtar quqyqtyq belgisizdikke jáne ıýrısdıktsııalar qaqtyǵysyna ákelýi múmkin. Kompanııalar men ınvestorlar óz quqyqtary men mindetterin túsinýde, sondaı-aq jumys isteýge laıyqty ıýrısdıktsııalardy tańdaýda qıyndyqtarǵa tap bolýy yqtımal.

Halyqaralyq valıýta qory krıptoaktıvtermen baılanysty táýekelderdi joıý úshin myna tásilderdi usynady:

1. Aqsha-kredıt saıasatynyń negizderin nyǵaıtý arqyly aqshanyń táýelsiz bolýy men turaqtylyǵyn qorǵaý jáne krıptoaktıvterge resmı valıýta nemese 30 zańdy tólem quraly mártebesin bermeý, sondaı-aq krıptoaktıvterdiń quqyqtyq aıqyndyǵyn belgileý jáne quqyqtyq táýekelderdi joıý.
2. Kapıtal aǵyndarynyń shamadan tys qubylmalylyǵynan qorǵaý jáne kapıtal qozǵalysynyń kórsetkishterin tıimdi ustaý.
3. Fıskaldyq táýekelderdi ashý jáne krıptoaktıvterge qatysty salyq rejımin belgileý. Salyq saıasaty krıptoaktıvterdiń bir mándi salyq rejımin qamtamasyz etýi kerek, al salyq organdary salyq zańnamasynyń saqtalýyn kúsheıtýi kerek.
4. Krıptovalıýta naryǵynyń barlyq qatysýshylaryna prýdentsııalyq, áreket etý jáne qadaǵalaý talaptaryn ázirleý jáne qoldanysqa engizý.
5. Ártúrli ulttyq agenttikter men bılik organdaryn qamtıtyn birlesken monıtorıng júıesin qurý.
6. Krıptoaktıvterdiń halyqaralyq valıýta júıesiniń turaqtylyǵyna áserin baqylaý.
7. Tsıfrlyq ınfraqurylymdy jáne transshekaralyq tólemder men qarjylandyrýdyń balama sheshimderin damytý úshin jahandyq yntymaqtastyqty nyǵaıtý.

Qazaqstan Úkimeti Ulttyq bankpen jáne ózge de múddeli memlekettik organdarmen birlesip «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵynyń (budan ári – AHQO) krıptobırjalarynyń Qazaqstannyń ekinshi deńgeıdegi bankterimen ózara is-qımyly jónindegi pılottyq jobany iske qosý týraly sheshim qabyldady.

Pılottyq joba aıasynda AHQO krıptobırjalarynda saýda-sattyq 2022 jylǵy qyrkúıekte bastaldy. Pılottyq faza 2023 jylǵy qarasha aıyna deıin sozyldy. Pılottyq jobany iske asyrýǵa AHQO-nyń 6 krıptobırjasy jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń ekinshi deńgeıdegi 8 banki qatysty. Pılottyq jobanyń jumys isteý kezeńinde AHQO krıptobırjalarynda 219,1 mln AQSh dollar somasyna saýda-sattyq júrgizilgen. AHQO krıptobırjalaryna pılot aıasynda saýda-sattyqqa 47 myńnan astam ınvestor, onyń ishinde 45 myńǵa jýyq bólshek ınvestor (jeke tulǵalar) jáne 2 myńǵa jýyq kásibı ınvestor (zańdy tulǵalar) qatysty.

Pılottyq jobany iske asyrý nátıjesinde tsıfrlyq aktıvtermen mámilelerdi oryndamaý, ınvestorlardyń quqyqtaryn jáne krıpto-ınvestorlar qarajatynyń saqtalýyna qoıylatyn talaptardy buzý jáne ózge de buzýshylyqtar faktileri anyqtalǵan joq. Bul tsıfrlyq aktıvterdiń aınalymyna baılanysty qyzmetke tán táýekelderdi azaıtý úshin tsıfrlyq aktıvtermen shtattyq operatsııalar men tranzaktsııalardy jáne shekteýlerdi (lımıtterdi) baqylaý boıynsha pılottyq rejımniń retteýshi tásilderiniń ortasha tıimdiligin kórsetedi.

2023 jylǵy qańtar men 2024 jylǵy tamyz aralyǵynda AHQO 10 krıptobırjasynda, 3 krıptobrokerlerde, 1 krıpto basqarýshy 8 qazaqstandyq bank arqyly 704 mln AQSh dollary somasyna operatsııalar júrgizildi. AHQO krıptobırjalaryna 100 myńnan astam klıent qatysady, olardyń 90 paıyzy - bólshek klıentter. Memlekettik kirister komıtetiniń málimetinshe, 2023 jyly bıýdjetke tsıfrlyq aktıvter ındýstrııasynan shamamen 9 mlrd teńge, 2024 jyldyń birinshi jartyjyldyǵynda tsıfrlyq maınıng ındýstrııasynan 3,5 mlrd teńge tústi.