QR Konstıtýtsııasy qaryshty damý qaǵıdalaryn qamtyǵan

ASTANA. QazAqparat - Táýelsizdigimizdiń tiregine aı­nalǵan Ata Zańymyz memleke­timizdiń irgetasyn qalap, damýyna jol ashqan basty qujat. Negizgi zańymyz adamdy basty qundylyq retinde tanyp, olardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵap, bılik ınstıtýttaryn demokratııalyq jolmen qalyptastyryp, damytty, Qazaqstanda azamattyq qoǵam qurý baǵytyndaǵy irgeli oılardy bekitti, dep jazady «Egemen Qazaqstan» gazeti.

Osydan shırek ǵasyr bu­ryn memleketimizdiń «Qazaq­stan Respýblıkasynyń memle­ket­tik táýelsizdigi týraly» Konstı­týtsııa­lyq zańy qabyldandy. Elimiz sol jyldary qıyn kezeńdi bas­tan ótkerdi. 90-shy jyldardyń basyndaǵy daǵdarys postkeńestik keńistiktegi barlyq elderdiń damýy­na keri yqpal etti. Sol aýmaly-tókpeli zamanda Qazaqstan birlik pen turaqtylyqty tý etip ustap, zańdyq kúshi bar qýatty ıdeıalar arqyly ótpeli kezeńniń asa aýyr daǵdarysyn eńserdi. 1995 jyly búkilhalyqtyq referendýmda memleketimiz tu­raq­ty saıası-quqyqtyq jáne áleý­mettik-ekonomıkalyq damýdy qamtamasyz etýge múmkindik bergen Ata Zańyn qabyldady. Konstıtýtsııamyz birligimizdi nyǵaıtyp, memlekettik qurylys pen elimizdiń tutastyǵyn bekitip berdi. Konstıtýtsıonalızm jáne memlekettiń konstıtýtsııalyq saıasaty onyń ulttyq qaýipsizdiginiń sheshýshi kepiline aınaldy.

Memleketimizdiń ishki jáne syrtqy saıasaty Qazaqstan Res­pýb­lıkasy Konstıtýtsııasynyń normalary arqyly rettelip otyrady. Adam men azamattyń quqyqtary men erkindigi zańdyq jáne mate­rıal­dyq turǵydan qamtamasyz etilgen. Ata Zańymyzdyń 1-babynda «Qazaqstan Respýblıkasy ózin demokratııalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyqtyrady, onyń eń qymbat qazynasy - adam jáne adamnyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary» dep anyqtama berilgen jáne onda álemdik órkenıettiń jetistikterine negiz­delgen ulttyq quqyqtyq júıeni damytýdyń sheshýshi baǵyttary qarastyrylǵan. Qazirgi tańda negizgi zań qoǵamdyq protses­ter­di quqyqtyq memlekettiń ári qaraı damýyna baǵyttaýǵa arnal­ǵan, ondaǵy normatıvti bekitil­gen berik maqsattar qoǵam­nyń progressıvti qaıta qurylýyna qyzmet etedi.

Memleket basshysy aıtqandaı Qazaqstannyń qaryshty damýy, álemniń damyǵan elderi qata­ryna enýi ulttyq quqyqtyq júıe­ge joǵary talaptar qoıady. Ulttyq quqyqtyq júıe osy talap­tarǵa jaýap berip, adam, qoǵam ómiriniń sapasyn joǵarylatý jáne memlekettilikti nyǵaıtý bo­ıynsha tıimdi jumys isteýi kerek. Bul memlekettiń norma shyǵar­mashylyq jáne quqyq qoldaný­shylyq qyzmetin ýaqtyly jáne durys jańarýyn talap etedi.

Memlekettiń konstıtýtsııalyq damýynyń árbir kezeńi áleýmettik-quqyqtyq qundylyqtardyń áreket etý júıesine belgili bir túzetýlerdi engizetinin, Konstıtýtsııa qoǵamǵa mańyzdy normatıvti-etıkalyq yqpal etetinin aıta ketý kerek. Quqyqtyq jahandanýdyń gý­manıstik quraýshysyna, atap aıt­qanda, jan-jaqty halyq­aralyq qun­dylyqtardy: adamnyń quqy­ǵy men bostandyqtaryn, zań aldyndaǵy áleýmettik ádilet­tilik pen tepe-teńdikti, saıası, ıdeologııalyq, ekonomıkalyq plıýralızmdi taratýǵa jáne beki­týge qaramastan, memleketterdiń ulttyq konstıtýtsııalarynyń negi­zinde jatqan qundylyqty belgiler men baǵyttardy saqtaýdyń da mańyzdylyǵy kem emes.

Qazaqstannyń Konstıtýtsııasy jeke tulǵa bostandyǵynyń shek­terin anyqtaıtyn halyqaralyq qaǵıdalarǵa jatqyzylýy múmkin bazalyq erejelerden turady jáne bul quqyqtyq jańarýdyń zamanaýı bir kórinisi, sebebi búginde jeke tulǵa, qoǵam, memleket qaýipsizdiginiń qaǵıdalary ınternatsıonaldandyrýdyń negizi bolyp tanylýda. Osyǵan oraı, jahandanýdyń jáne quqyqtyq ilgerileýdiń qazirgi úderisteriniń negizinde jatqan konstıtýtsııalyq qundylyqtar básekelestiginiń máselesi tereń qozǵalady. Sony­men, jahandaný qazirgi memle­ket­terdiń konstıtýtsııalyq júıelerine tikeleı áser etedi, olardyń da­mýynyń, jańarýynyń jáne qorǵalýynyń jańa qundylyqty belgilerin aldyn ala anyqtaıdy.

Al Konstıtýtsııada jazylǵan negizgi mindetter tek quqyqtyq amaldarmen, strategııalyq memle­kettik josparlaý qujat­taryn birizdi iske asyrýmen, ekono­mıka­lyq júıeniń elementterin nyǵaıtýmen, qoǵamda áleýmettik kepilderdi kúsheıtýmen ǵana qamta­masyz etiledi. Qazaqstannyń damý strategııasy jáne oǵan negizdelgen quqyqtyq saıasat qaıta qurýlardyń júıeliligi men keshendiligin qamta­masyz etýge múmkindik berdi.

Ulttyq quqyqtyq júıeni jańar­týdyń negizgi kezeńderin anyq­taǵan sheshýshi qujat Prezı­dent Jarlyǵymen 2009 jylǵy 24 tamyzda bekitilgen «Qazaq­stan Respýblıkasynyń 2010 jyldan 2020 jylǵa deıingi kezeńge arnal­ǵan quqyqtyq saıa­sat tujy­rymdamasy» boldy. Tujy­rym­damada zańnamany jetildirý úrdisi men quqyq qoldanýshylyq qyzmette Konstıtýtsııanyń ulyqty qaǵıdalary aıtyldy, «qoǵam damýynyń qazirgi betalysy, jınalǵan tájirıbe men ǵylymı negiz, qazaqstandyq memleket pen qoǵamnyń jaqyn jáne alys bolashaǵy týraly qaǵıdalar» negizinde qalyptastyrylǵan qu­qyq salalaryn reformalaýdyń sheshýshi baǵyttary kórinis tap­qan. Tujyrymdamany iske asyrý sheńberinde qoldanystaǵy zań­namaǵa ózgertýler engizildi jáne halyqaralyq quqyq normalarymen ulttyq zańnamany úılestirýge baǵyttalǵan birqatar normatıvtik-quqyqtyq aktiler qabyldandy.

Quqyqtyq júıeniń jańarýyn qam­tamasyz etetin ulttyq zańna­ma­ǵa halyqaralyq aktilerdi engizý halyq­aralyq quqyq normalaryn zańna­malyq maquldaý ǵana bolyp ta­byl­maıtynyn atap ótý qajet. Shyn máninde, bul azamattardyń qu­qyq­tary men zańdy múddelerin qam­tamasyz etý men qorǵaý deń­geıi tá­ýeldi halyqaralyq mindet­teme­lerdi memleketpen naqty iske asyrý.

Erkin KÓBEEV,

zań ǵylymdarynyń doktory, professor