Qos elge qut syılaǵan Qorǵas sýy
***
1. Tarıhtyń tolqynymen týlap aqqan
Barshaǵa aıan, sý - ómir ózegi. Ol tapshy jerde tirshilik te toqyraıdy. Sondyqtan «Sýdyń da suraýy bar» demekshi, oǵan qatysty kez kelgen másele óte mańyzdy. Al, áńgime transshekaralyq ózen sýlary týraly túıinge tirelgende - jaýapkershiligi tipten kúrdeli. Osy turǵydan tarazylaǵanda Qazaqstan men Qytaı Halyq Respýblıkasynyń arasyndaǵy Qorǵas ózeniniń sýyn teńdeı bólip paıdalanýdyń máni tym bıik ekeni de ámbege aıan. Álbette, bul baǵytta ózara túsinistik ráýishtegi qarym-qatynas aýadaı qajet.
Búgingi tańda búkil álemge belgili, qytaı-qazaq dostyǵy men iskerlik yntymaqtastyǵy óte joǵary deńgeıde. Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń sara saıasaty arqasynda kórshiles eki eldiń arasynda ózara tıimdi ósim jan jaqty qamtamasyz etilip, órkendeý traektorııasy barynsha keńeıip keledi. Jalpy, ár nárseniń bastalý sáti, serpin alar starttyq núktesi bolatynyn eskersek, osynaý jahandyq jetistiktiń negizi sýdy birdeı mólsherde bólý sııaqty jeke máseleler boıynsha jasalǵan kelisim-sharttardan bastaý alyp, kele-kele keń qanat jaıatynyn túsingen jón. Endeshe, halyqaralyq qatynasta tilge tıek etiletin Qorǵas ózeniniń qadiri de qanshalyqty qundy ekenin túısiný qıyn emes tárizdi.
...Ýa, darıǵa, altyn besik týǵan jer!
Qadirińdi kelsem bilmeı keshe kór!
Jata almas em topyraǵyńda tebirenbeı,
Qasym bolmaı, tasyń bolsam men eger,-
dep ataqty aqyn aǵamyz aıtqandaı kez kelgen sanaly adam úshin tal besikten - jer besikke jetkenshe kún keshetin týǵan topyraǵynan asqan qasıetti eshteńe joq. Onda ósken ár túp shóp, árbir buta, tipti tósinde jonyn kúnge qyzdyryp jatqan ár tasyna deıin kózge ystyq, kóńilge qymbat. Óıtkeni olar - ata-babalarymyzdyń bizge qaldyrǵan amanaty. Osynaý baǵa jetpes baılyqtyń eń bastysy - jerge de, elge de nár syılaǵan sýlary. Ózender órnektegen ólke órenderiniń óresinde budan baǵaly qundylyq az. Sondyqtan ózenderdiń ózi ǵana emes, ataýy jazylǵan qaǵaz da asa qadirli. 1856 jyly Qashqarǵa jasaǵan qıyn da qyzyqty saparynda qazaqtyń uly ǵalymy Shoqan Ýálıhanov syzǵan karta qalǵan tarıhta. Sonda bizdiń Jarkent aımaǵyndaǵy birtalaı jer-sýlardyń sulbasy syzylyp, ataýlary aıshyqtalǵan. Bulardyń birtalaıy búgin de bar. Áli de dál sol attarynan aýytqymaǵan. Olardyń ishinde Shejin, Burqan, Ósek, Tyshqan, Býraqojyr ózenderimen qatar Qorǵastyń da sulbasy salynǵan. Aǵartýshy ǵalym atamyzdyń osydan bir jarym ǵasyr buryn óz qolymen sıpattaǵan syzbasyna kóz súze otyryp, tarıhtyń san qatparly tereńine eriksiz súńgısiń...
Qaıran, Qorǵas! Qaınary sonaý Jońǵar Alataýynyń qutty qursaǵyn jaryp shyǵyp, tómen qaraı tastan-tasqa qarǵyǵan sansyz bulaqtan bastalady. Monshaǵy kúnmen jarq-jurq shaǵylysqan sol sýlardan quralyp, Іle jaqqa ekpindeı jóńkiledi. Qos jaǵalaýynyń tabıǵaty tańdaı qaǵarlyq. Adam aıaǵy erkin jete bermeıtindikten sol tumsa qalpy saf kúıinde saqtalǵan. Aınala jap-jasyl. San alýan ósimdiktiń jupar ısi tanaýdy qytyqtaıdy. Qyzyldy-jasyldy gúl bórik kıgen tóbeler birte-birte bıikteı kele basyna máńgilik aq qar búrkengen asqar shyńdarǵa ulasady. Osyndaı kóz toıattatar kórkem óńirdi qaq jaryp este joq eski zamandardan beri synaptaı syrǵyǵan osynaý uzyndyǵy eki júz shaqyrymǵa jýyq esil ózen qanshama qıly kezeńge kýá boldy eken deseńizshi?!
Eń bastysy - HІH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda eki alyp eldiń ortasyndaǵy shekara shebi bolyp belgilenýi. Aıý men aıdahardyń arasynda azattyǵy arman bolǵan ata-babalarymyzdyń sol bir taýqymetti tustaǵy jan arpalysynyń salmaǵyn myń san atan túıe tarta almas, árıne. Áıtse de, tarıhtyń aty - tarıh, aqıqattyń aty - aqıqat. Eki jaǵada ekige jarylyp qalyp qoıǵan qandastarymyzdyń óz óksigine ózi tunshyǵyp, ishteı tynyp egilgeni de haq. Odan keıinirek dúnıe «Qyzyl» men «Aq» bolyp qyrqysqanda halqymyzdyń qany naqaqtan-naqaq sýdaı shashylǵanyna, jut jyldary men asharshylyqta urpaq amandyǵy úshin ary-beri aýyp júrip ultymyzdyń azyp-tozǵanyna da kýá bolǵan bul Qorǵas... Týlaǵan tarıh tolqynynda talaı ret arnasymen asyp-tasyp tolyp aqqan, keı kezeńde kemerine kele almaı jylap jyljyp, jaǵasyndaǵylardy jetimsiretken de osy Qorǵas...
Bul ózen boıynyń yrys-quttyń qoınaýyna aınala bastaýy - ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysynan beri ǵana.
2. Yrysqa bastaǵan yntymaqtastyq
Negizi, Qorǵas ózeniniń sýyn teńdeı paıdalaný jaıyndaǵy áńgime alǵash ret sonaý ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldarynyń basynda qozǵalypty. Naqtyraq aıtsaq, 1965 jyly 30 sáýirde KSRO men QHR-dyń dostyǵy nyǵaıýy aıasynda bul baǵyttaǵy tuńǵysh Kelisimge qol qoıylypty. Sodan soń qaıta qurý kezeńiniń o jaq, bu jaǵynda, Táýelsizdigimizdiń eleń-alań shaǵynda qaıta qolǵa alynyp, tek osydan bes jyl buryn ǵana bul jobany iske asyrýdyń sáti túsken.
Narıman Qypshaqbaev - búkil sanaly ǵumyryn sý sharýashylyǵy salasyna arnap, sonaý Keńestik kezeńnen beri búkil Qazaqstandaǵy, onyń ishinde osy Qorǵastaǵy sý bólý isiniń de basy-qasynda júrip memlekettik asa mańyzdy máseleni sheshýge muryndyq bolǵan burynǵy Qazaq KSR Sý sharýashylyǵy jáne melıoratsııa mınıstri, Táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasynyń Sý resýrstary boıynsha memlekettik komıtetiniń alǵashqy tóraǵasy. Beınelep aıtqanda: qazaqtyń naǵyz «Sý ıesi - Súleımeni». Qazirgi qyzmeti de osy salamen oraılas - Qazaqstan memleketaralyq sý sharýashylyǵy úılestirý komıssııasy ǵylymı aqparattyq ortalyǵynyń dırektory, Qazaqstan sý seriktestiginiń tóraǵasy. Áli de qatardan qalmaǵan:, sanasy sergek, qımyly shıraq, parasat-paıymy joǵary, burynǵy iskerlik bıiginen mysqaldaı da tómendemegen. Kórgen-bilgeni - darııa, kókiregi - qazyna aǵamyzdan Qorǵastaǵy sý bólý tospasy týraly tereń de jan-jaqty maǵlumatqa keneldik.
Almaty qalasy. 1988 jyl.
QHR Shyńjań-Uıǵyr Avtonomııalyq Raıonynyń ǵylymı-tehnıkalyq máseleler jónindegi delegatsııasy Qazaqstanda alǵash ret 1988 jyly 4-11 qazan aralyǵynda bolyp, melıoratsııa jáne sý sharýashylyǵy máselelerin talqylaǵan.
Osy másele boıynsha ekinshi kezdesý 1989 jyly 24 shilde men 1tamyz aralyǵynda Úrimshi qalasynda ótken. Qazaqstandyq delegatsııany sol kezdegi Qazaq KSR Memlekettik josparlaý komıteti tóraǵasynyń orynbasary Dáýlet Sembaev bastap barǵan. Bul resmı kezdesýdiń nátıjesinde «Melıoratsııalyq jerler men sý sharýashylyǵy qurylysy boıynsha ǵylymı-tehnıkalyq yntymaqtastyqty odan ári damytý baǵdarlamasy» jasalǵan. QHR ShUAR Sý sharýashylyǵy basqarmasynyń bastyǵy Mın Ýppen arnaıy kezdesýde Qorǵas ózenine sý torabyn salýdyń jaı-japsary jan jaqty aıtylǵan.
Úrimshi qalasy. 1988 jyl.
Joǵaryda atalǵan kelisimderdiń qorytyndylary negizinde 1991 jyly 28 naýryzda Qazaq KSR Sý resrýstary jónindegi memlekettik komıteti men QHR ShUAR Sý sharýashylyǵy basqarmasynyń 1991 -1995 jyldarǵa arnalǵan ǵylymı-tehnıkalyq yntymaqtastyǵynyń jobasy ázirlenip, qytaı tarapyna berilgen. Bul qujatta iskerlik yntymaqtastyqtyń basty baǵyttary aıqyndalyp, Qorǵas ózenine sý torabyn salý boıynsha eki jaqty birlesken árekettiń esebin jasaý qarastyrylǵan.
Sodan soń dál táý eter Táýelsizdigimiz jarııalanardan on kúndeı buryn ǵana Qazaq KSR Sý sharýashylyǵy komıtetiniń tóraǵasy Narıman Qypshaqbaev QHR ShUAR Sý sharýashylyǵy mınıstrine arnaıy resmı hat joldap, 1965 jylǵy 30 sáýirdegi «Qorǵas ózeniniń sýyn paıdalaný men bólý jónindegi Kelisim» men 1975 jylǵy 26 qazandaǵy «Qorǵas ózeniniń sýyn bólý jónindegi birlesken Keńes-Qytaı qomıssııasynyń jumys tártibi týraly Hattamaǵa», sondaı-aq, 1983 jylǵy 15 sáýirdegi «Qorǵas ózeniniń joǵary aǵysyndaǵy sýlardy bólý týraly Hattamaǵa» sáıkes jumys istep jatqandyqtaryn eskerte otyryp, Qorǵas ózenine salynatyn plotınalyq sý torabynyń qurylysy men onyń jasalatyn ornyn anyqtaý úshin Mınıstrler deńgeıinde kezdesý uıymdastyrýdy usynǵan.
Osy usynys hatqa sáıkes 1992 jylǵy 24-28 aqpanda Qazaqstan Respýblıkasynyń Premer-Mınıstri S. A. Tereşenko bastaǵan úkimettik delegatsııa Qytaı Halyq Respýblıkasyna barǵan. Quramynda segiz mınıstr men segiz oblys ákimi bolǵan. Olardyń arasynda QR Sý resrýstary memlekettik komıtetiniń tóraǵasy Narıman Qypshaqbaev ta bar edi. Ol QHR Sý sharýashylyǵy mınıstri ıAn Chjenhýanmen kezdesip, transshekaralyq ózenderdi paıdalaný jónindegi yntymaqtastyq pen Qorǵas ózenindegi birlesken sý torabynyń qurylysy máselesin tereń talqylady.
Osyndaı mańyzdy talqylaýlardan keıin «Qorǵas ózenindegi birlesken sý torabynyń qurylysyn birge júrgizý týraly» birinshi resmı qujatqa 1992 jyly 12 qarashada Almaty qalasynda qol qoıyldy. Hattamada sý tospasyn «Dostyq» birlesken sý toraby» dep ataý uıǵaryldy. Qurylysty júzege asyrý, ol aıaqtalǵan soń torapty birlesip paıdalaný, taǵy basqa da máseleler boıynsha tıisti sheshimder qabyldandy.
Al, ekinshi resmı qujat 1993 jylǵy 18 qańtarda Úrimshi qalasynda qabyldandy. Eki tarap sý tospasynyń ornyn anyqtaý, jobalaýdyń kezeńderi men merzimi, jumys syzbalary sııaqty biraz máselelerdi sheshý jaıyndaǵy ýaǵdalastyqqa qol jetkizdi.
Osy jumystardyń nátıjeleri «Kazahstanskaıa pravda» gazetiniń 1993 jylǵy 19 qańtardaǵy nómirindegi TASS- KazTAG -tyń «Kıtaı ı Kazahstan býdýt sovmestno stroıt gıdroýzel na reke Horgos» atty shaǵyn maqalada naqty da aıqyn jazylyp, barsha jurtqa keńinen pash etildi. 
«Dostyq» birlesken sý torabynyń maketi
Sonymen, sý bólý tospasyn salý jóninde 1992 jylǵy aqpan aıynda bastalǵan kelissóz toǵyz jarym jylǵa sozylyp, «Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti men Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Úkimeti arasyndaǵy transshekaralyq ózenderdi qorǵaý men paıdalaný salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly Kelisimge» 2001 jyly 9 qyrkúıekte Astana qalasynda qol qoıyldy. Budan keıin osy Kelisimniń sheńberinde ár túrli deńgeıdegi kelissózder ótkizilip, esep-qısap, jobalyq syzý,josparlaý sııaqty san alýan máseleler kezeń-kezeńimen sheshimin taýyp otyrdy. Ózendegi sý resrýstaryn 50/50 araqatynasta bólý, eki jaqtyń barlyq ınjenerlik jáne ınjenerlik emes qurylymdarynyń kómegimen sý alýǵa kepildik berý, jyldyq ortasha eseppen gıdrotoraptyń óz qajetine 10,5 mln. kvt.saǵat kólemde elektr qýatyn paıdalaný, jaqyn mańdaǵy eldi mekender men melıoratıvtik arnalardyń gıdrotehnıkalyq resrýstaryn qýatpen qamtamasyz etý, taǵy basqa da maqsatty jumystardy atqarý uıǵaryldy.
Sóıtip, sý torabynyń halyqaralyq qatynastaǵy eki jaqty tıimdi qujattyq negizi berik qalanyp, soǵan sáıkes qurylys jumystary da belgilengen merzimde tolyq júzege asyryldy. Yqylym zamannan beri bas bermeıtin asaý atsha aryndaı aqqan Qorǵas sýy «Dostyq» birlesken sý bólý tospasy arqyly sarqyrap, qos jaǵalaýdaǵy kórshiles eki eldiń jerine yrys-qut sińire bastady. Bul tarıhı kún - 2013 jylǵy 7 maýsym edi.
2. Ólkeniń óńin ashqan órkendi ózen..
Dostyq» birlesken sý bólý torabynyń kórinisi
Iá, Qorǵas ózenindegi «Dostyq» birlesken sý bólý toraby - ulan-baıtaq elimizdiń ońtústik-shyǵysyndaǵy aıryqsha nysan. Tarıhı turǵydan da, Halyqaralyq qatynas boıynsha da. Ekonomıkalyq jaǵynan eseptesek te. Ol kórshiles eldiń de kózaıymyna aınalyp, ózimizdiń de ózegimizge nár bólýde. Toraptyń jalpy aýmaǵy - 93600 sharshy metr. Sý bólý toraby kerekti qural-jabdyqtarmen tolyq qamtamasyz etilgen. Barlyǵy da osy zamanǵy halyqaralyq deńgeıdegi ozyq tehnologııaǵa saı. Sý ótkizý qýattylyǵy sekýndyna - 456 tekshe metr. Sý toraby men kanaldy paıdalaný jumystaryn shtat boıynsha jıyrma bir qyzmetker qadaǵalaıdy. Sý komıssııalarynyń kezdesý ǵımaratynda da qajetti jaǵdaıdyń bári jasalǵan. Kelisim zaly, dıspetcherlik pýnkt, qonaq úı, bılıard oınaıtyn oryn bar. Jumys kestesi - táýliktik.
Ǵımarattardyń aınalasy túgeldeı abattandyrylǵan. Júzdegen jemis aǵashtary samsap tur. Aýla toly alaýlaǵan qyzyl-jasyldy gúlder. Saıabaqtyń eń tórinde turqy erekshe balbal tas kóz tartady. Ol osy mańǵa taıaý jerden tabylǵan eken. «Arǵy jaǵalaýdan attap kelgender bul ólke ejelden-aq saq-túrki babalarymyzdyń enshisinde bolǵanyn eshqashan esinen shyǵarmasyn» dep ádeıi osy araǵa ákep ornattyq» deıdi torap qyzmetkerleri. Sonymen qatar, taǵy bir kórneki jerge arnaıy tas aparylyp, oǵan «Qorǵas ózenindegi Qazaqstan - Qytaı birlesken «Dostyq» ortaq sý bógeti ınjener-gıdrotehnık Narıman Qypshaqbaevtyń 1991 jylǵy bastamasymen 2013 jyly salyndy» degen jazýy bar eskertkish taqta ornatylypty. «Bul da - tarıh. Keıingi urpaq el ıgiligi úshin eren eńbek sińirgen azamattardyń atyn eskere júrsin» deıdi sý salasynyń saıypqyrandary.
Balbal tas
Narıman Qypshaqbaev eskertkish taqta qasynda
Jan-jaǵyńa zer salsań tabıǵat tamashalarymen qatar adam qolymen aıshyqtalǵan kórinister eriksiz nazar aýdartady: ushy-qıyry joq jap-jasyl egistik, shatyry kún sáýlesimen shaǵylysqan ǵımarattar, sý plotınalary, dıirmen qurylystary, shaǵyn sý elektr stantsııalary. Mundaı nysandar kóbinese arǵy jaǵalaýdan ańǵarylatyny da ras. Kórshiler oǵan qosa Qorǵastan bólip alǵan sýy arqyly jıyrma bir myń gektar jerin ylǵaldandyrylady eken...
Ózen boıymen ońtústikke qaraı kóz jiberseń alystan «Qorǵas» shekara mańy halyqaralyq yntymaqtastyq ortalyǵy» men «Altynkól» temirjol beketiniń, sondaı-aq «Qurǵaq porttaǵy» kúmbezi kókpen talasqan ǵımarattardyń sulbasy menmundalaıdy. Bular da - Uly Jibek jolynyń HHІ ǵasyrdaǵy qaıta jańǵyrýynyń aıǵaǵy. «Bir beldeý, bir jol» bastamasy men «Nurly jol» baǵdarlamasy aıasynda júzege asyrylyp jatqan jobalar.
«Qazsýshar» memlekettik respýblıkalyq qazynalyq kásiporyny Almaty oblysy Panfılov aýdandyq óndiristik ýchaskesiniń basshysy Toqtarbaı Kerimqulov (oń jaqta) QHR tarapynan kelissózge kelgen áriptesimen birge
- Myna sý bólý toraby salynǵaly beri is-áreketimiz meılinshe jeńildeı tústi. Óıtkeni barlyq jumys protsesi avtomattandyrylǵan. Tek yjdahattylyq, uqyptylyq pen sergektik kerek. Sóıtip, «Dostyqtyń» arqasynda jumysymyz da ońtaılanyp, dostyǵymyz da ońshalyp qalǵan jaǵdaıy bar. Qytaılyq áriptesterimizben osynda on bes kún saıyn kezdesemiz. Kezekpen birde - biz jaqta, keleside olardyń tarabynda. Sýdyń kelý deńgeıin saraptaý, sel qaýpiniń aldyn alý, taǵy basqa da sol sııaqty máseleler túgel qamtylady bul basqosýlarda, - deıdi «Qazsýshar» memlekettik respýblıkalyq qazynalyq kásiporyny Almaty oblysy Panfılov aýdandyq óndiristik ýchaskesiniń basshysy Toqtarbaı Kerimqulov.
«Edildiń boıy en toǵaı, el qondyrsam dep edim...» degen eken zarly zamanda jyraý babamyz. Al, qazir zaman basqa, jyr jańa. «Qorǵastyń boıy qalyń ný, jaıqalǵan jasyl egistik». «Dostyqtan» bizdiń tarapqa karaı uzyndyǵy 11,8 shaqyrymdyq «Basqunshy» jáne 29,37 shaqyrymdyq «Aıaq-Qunshan» magıstraldy kanaldary arqyly sý aǵyp, bıyl Basqunshy, Penjim, Birlik jáne Úlkenshyǵan aýyldyq okrýgteriniń barlyq egis alqaptaryn qosqanda 20129 gektar jerge ylǵal jaıady. Kúni erteń-aq osynshama aýqymdy alqaptan el rızyǵyn terip jeıdi. Astyq molshylyǵy artyp, beıil-berekege bólenedi.
Árqashan dostyq pen yntymaqtastyqty tý etip, «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» beıbit zamandy qalaıtyn halqymyz úshin osydan qymbat, budan qundy ne bar eken, shirkin!?
Nurádil BEGІMBET.
