Qorshaýdaǵy halyq jylap turyp oqyǵan Jambyldyń «Lenıngradtyq órenim» jyry haqynda
ASTANA. KAZINFORM – Ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy eń qasiretti oqıǵanyń biri — Lenıngradtyń qorshaýǵa alynýy. Onda 1 mln astam qala turǵyny qyrylǵan. Osy adam aıtqysyz azaptan aman shyqqan adamdar keıin bir jaıdy tebirene eske alady. Ol — úreı bılegen halyqqa úmit pen jiger syılaǵan «Lenıngradtyq órenim» atty óleń haqynda edi.
Lenıngrad qorshaýy — adamzat tarıhyndaǵy eń uzaq blokada
Lenıngrad qalasy 1941 jylǵy 8 qyrkúıekten 1944 jylǵy 27 qańtarǵa deıin jaý qorshaýynda boldy. Oqyrmannyń keıbir tarıhı derekterdi bilýi bir bólek te, ony jete túısinip, jan-dúnıesimen qabyldaýy tipten bólek nárse. Máselen, bireýler úshin bul Ekinshi jahan soǵysyndaǵy kezekti bir qalanyń jaý qursaýynda qalý oqıǵasy ǵana. Al oǵan júrek kózimen úńile alǵandarǵa — adamzat tarıhyndaǵy eń uzaq blokada; qorshaýdaǵy 872 úreıli kún; 632 myń adamnyń ashtan qyrylýy (onyń 150 myńdaıy – bala); fashısterdiń 272 áýe shabýyly (onyń 193-i túnde jasalǵan); 70 myńdaı órteýshi bombanyń, 4 jarym myńnan astam fýgas bombasynyń tastalýy; 642 ret áýe dabylynyń qaǵylýy (jalpy dabyl oınaý ýaqyty 702 saǵatqa sozylǵan); Keńes áskeriniń qorshaýdy buzý úshin jasaǵan 5 joıqyn áskerı operatsııasy, osy shabýyldar kezinde sheıit bolǵan mydaǵan soldat... Bul tizimdi soza berse bir maqala emes, bir kitapqa júk bolady. Bizdiń maqsat ta blokada kezindegi zardapty tizip shyǵý emes. Kerisinshe, osy bir qankeshti kezeńde qamyqqan jurtqa úmit syılap, jigerin janyǵan óreli óleń jaıly sóz qozǵamaqpyz.
Aǵylǵan hattar men sálemdemeler
1941 jyldyń shilde-tamyz aılarynda jaý eki baǵytta shabýylǵa shyǵyp, Lenıngrad pen Máskeýdi basyp alýǵa tyrysyp baǵady. Ol kezde maıdandaǵy jaǵdaıdy kún saıyn Sovınformbıýro habarlap turǵan. Halyq qansha úmittenip jaqsy jańalyq kútse de, bir kúngi habardan bir kúngisi soraqy bola beredi. Aqyry 4 qyrkúıek kúni Lenıngradta áýe dabyly qaǵylyp, 5 qyrkúıekte qala syrtynan artıllerııanyń joıqyn úni estiledi. Al 6 qyrkúıekte shahardyń ortalyq kóshelerinde fashısterdiń alǵashqy snarıad, bombalary jarylady. Osylaı 3 mln astam turǵyny bar, sol zamandaǵy álemdegi ozyq megapolısterdiń biri sanalatyn qala irgesine jaý áskeri jetedi.
Keńes Odaǵy úshin áskerı-strategııalyq mańyzyn aıtpaǵanda, Qazan tóńkerisiniń altyn besigi sanalatyn bul qalanyń sımvolıkalyq máni de erek edi. Fashıster osy batyr qalanyń irgesine jetti degende, búkil odaq halqy demin ishine tartyp, nazaryn tigedi. Lezde «Lenıngradty qorǵaýshy jaýyngerlerdiń rýhyn kótereıik!», «Qursaýda qalǵan qaharman qala turǵyndaryna súıenish bolaıyq!» degen urandar kóterilip, KSRO-nyń túkpir-túkpirinen vagon-vagon sálemdeme, hattar jóneltiledi. Sol kezde qazaqtyń qart aqyny Jambyl Jabaev «Lenıngradtyq órenim» atty óleńin jazady.
Jurtqa jiger syılaǵan jyr
Jambyl Jabaev 1936 jylǵa deıin búkil Keńestik aýqymda tanymal aqyn bolmaǵan. Qazaq KSR KP Ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy Mırzoıan Halyq aǵartý komıssary Temirbek Júrgenovke Qazaqstannyń Máskeýdegi alǵashqy dekadasyna deıin daǵystandyq Sýleıman Stalskıı sekildi bir qart aqyn tabýdy tapsyrady. Júrgenov bul jumysty Ábdilda Tájibaevqa júkteıdi. Osylaısha óz eline ǵana tanymal Jambyldyń búkil Keńes Odaǵyna máshhúr bolýyna jol ashylady. Oǵan, birinshi kezekte, árıne, aqyn óleńderiniń orysshaǵa aýdarylýy sebep bolady.
Jambyldyń jyrlaryn alǵash oryssha sóıletkenderdiń biri – qazaqstandyq aqyn, aýdarmashy, jazýshy, jýrnalıst Pavel Kýznetsov.
1941 jylǵy 5 qyrkúıekte «Lenıngradtyq órenim» óleńi respýblıkalyq «Sotsıalıstik Qazaqstan» gazetinde, al Kýznetsov aýdarǵan oryssha nusqasy ortalyq «Pravda» gazetinde birdeı jarııalanady. 6 qyrkúıek kúni bul óleńdi keńestik aqyn, aýdarmashy Mark Tarlovskııdiń tárjimasymen «Lenıngradskaıa pravda» gazeti basqan. Dál sol kúni keshke ony dıktor M. Melaned efır arqyly oqyp, búkil elge taratady. Oǵan qosa, bir mezette bul óleń myńdaǵan danamen plakatqa basylyp, Soltústik-Batys maıdandaǵy barlyq qalalar men eldi mekenderge jóneltiledi. Osylaısha Jambyldyń úni, qazaq aqynynyń jyry maıdannyń búkil shebine, jaý entelegen árbir eldimekenge gazet, plakat tilimen, radıo únimen jetedi de, bir sátte mıllıondaǵan halyqqa tanylady.
Osy tusta «Munsha keń aýqymda taraǵan Jambyldyń jyry qorshaýdaǵy jurtqa qalaı áser etti?» degen zańdy suraq týady. Oǵan tek sol kezdiń kýási bolǵan jandardyń estelikteri jaýap bere alady.
Kórnekti aqyn, Lenıngradty qorǵaýǵa belsene qatysqan A. Prokofev:
«Jambyldyń «Lenıngradtyq órenim!» degen jyry Lenıngrad qalasyna qater tóngen, sondaı bir asa aýyr shaqta jarııalandy. Halyqtyń rýhyn erekshe kótergen bul jyr Lenıngrad radıosy arqyly kúnine áldeneshe ret oqylyp turdy. Jyr iri áriptermen terilip, kóshelerge plakat bolyp ilindi. Sol plakatty úımelep oqyp, kózinen jasy sorǵalaǵan talaı adamdy kórdim», - dep eske alypty.
Búkil ómiri men shyǵarmashylyǵy Lenıngradpen tyǵyz baılanysty bolǵan, «Biz Kronshtadtanbyz!», «Optımıstik tragedııa» sııaqty ataqty týyndylardyń avtory, kórnekti jazýshy Vs.Vıshnevskıı de «Pravda» gazetine basylǵan esteliginde:
«Plakattan Jambyldyń «Lenıngradtyq órenim!» degen óleńin oqyǵanda, barlyǵymyz kózimizge jas aldyq, jylap turyp oqydyq, sonda qazaq halqynyń dostyǵy men súıispenshiligine sheksiz rıza boldyq», – dep aǵynan jarylǵan.
Lenıngradtyń týmasy, Keńes ádebıetiniń soqtaly ókili N. Tıhonovtyń «Zamana sańlaqtary» kitabyna kirgen «Aqyndar atasy» degen tolǵanysynda:
«Men Petrogradty 1917 jylǵy ıÝdenıchten qorǵap, ashtyq-jalańashtyqtyń zardabyn tartqandardy da kórdim. Petrograd proletarıatynyń tap jaýyna degen yzasy olardyń túrlerinen-aq baıqalatyn. Endi, mine, meniń tóńiregimde Uly Otan soǵysyndaǵy Lenıngradty qorǵaýshylar. Osylardyń bári de qalaı tez kúndelikti isteriniń qamyn oılaýdan bosaǵandaryna tańǵalamyn. Osylardyń árqaısysynda qandaı jiger, maqtanysh, ómirdi súıýshilik bar deseńizshi! Bular sonshalyq topyrlap ne qarap tur eken? Aıbarly, yzaly túrleri keıde jyly ushyraı túsip, ne kórip tur eken? Kósheniń buryshyndaǵy qońyrqaı bir taqtaıǵa qalyń sur qaǵaz japsyrylypty. Ol qaǵazǵa úlken áriptermen birneshe óleń shýmaqtary jazylǵan, qasynan kóńil qoımaı ótý múmkin emes. Ol jazylǵan joldar – saǵan kenet ún qatqan, bala kúnińnen tanys, kóshede kezdestiremin dep oılamaǵan dosyńnyń daýsy. Men:
«Lenıngradtyq órenim!
Maqtanyshym sen ediń!
Neva ózeni súıkimdi.
Bulaǵymdaı kóremin!» – degen óleń joldaryn oqydym.Men qabaǵy tunjyrap, túngi qorqynysh dabyldarynan uıqysy qanbaǵan jandardyń ortasynda turmyn. Bul jerde soldattar, ofıtserler, teńizshiler, ústerinde kók kombınezondary bar, protıvogaz asynǵan qyzdar bar. Solardyń barlyǵy Jambyldyń óleńin ómirindegi eń bir aýyr jaǵdaıda demeý bolarlyqtaı týys adamnan kelgen hat sııaqty oqyp ótip jatyr. Sol kúni áskerı tapsyrmamen qaıda barsam da, álgi óleń joldary oıymnan ketpeı-aq qoıdy. Ol óleń búkil qalaǵa taralyp ilingen bolatyn, Lenıngradtyń ár úıindegi radıodan sańqyldaı estilip jatty. Bul óleńdi radıo maıdanǵa da jetkizdi. Bul óleń joldary árbir okopqa, Lenıngradtyń taǵdyry sheshilip jatqan maıdannyń alǵy shebine de jetip úlgerdi. Qalanyń soǵysqa qalaı daıyndalǵanyn, tipti kósheler men alańdarda, úıler men baqtyń ishterinde dottar salynǵanyn, buryshtaǵy ár úıge pýlemet ornatylǵanyn, barrıkadalar qurylyp, jer qazylyp, bombadan saqtanatyn bekinisterdiń jóndelip jatqanyn kórgenimde, men tarıh demin, qaıǵyly taǵdyr qadamyn sezindim. ...Men óz úıimniń balkonynda túnergen qalaǵa kóz salyp turdym. Tún. Men Jambyldyń:
«Qaıtyp uıqy kóremin!
Jetsin deımin senderge,
Jyl qusyndaı óleńim.
Qalasyndaǵy Lenınniń,
Saıypqyran órenim!» – degen sózderin qaıtaladym.Jambylǵa qarııalyq danalyqty bergen ýaqyt, oǵan keleshekti sezinýdi de berdi. Alǵashqyda men onyń basynan ótken dáýirdi óte uzaq, sondyqtan búgingi kúndi epos retinde, ónerdiń kelesi bir beti dep sezinedi ǵoı dep oıladym. Endi maǵan Jambyl Lenıngradtyń qorǵaýshylary sııaqty uıqysy buzylǵan, kúzgi sardalaǵa jetken alystaǵy Baltyq teńiziniń mazasyz, aýyr lebin sezip turǵandaı bolyp elestedi. Men kóz aldyma tóbe basynda otyrǵan aqyndar atasyn elestettim. Ol otyrǵan tóbeniń ústinen kúzge qaraı óziniń qanatty dostaryn jınaǵan tyrnalar qıqý salyp, alysqa ushyp barady. Onyń mańynda ushyp júrgen qustardyń daýsy qaýiptiń habarshysyndaı. Daladan kóterilgen shań alystaǵy órttiń tútinindeı. Bókterdegi qyrǵılar men qarshyǵalar áýe soǵysyna ázirlengendeı túıilip ushyp júr. Osy kezde qartqa dana sózdi talap etetin daýyl dabylynyń taıanǵan sezimi óse bastady. Sóıtip, ol alystaǵy balalaryna úndeý qatqandaı. Óıtkeni, onda ákelik sezim laýlaı túsken edi. Mine, dál osy kezde ol jan tolqynysyn tek: «Lenıngradtyq órenim!» dep bastaı aldy. Lenıngradtyń túnin projektorlar sáýlesi kesip ótti. Uly qala Jambyldyń óleńine jaryq semserimen salıýt bergendeı boldy!» - dep tebirenedi.
Sózdiń oraıy kelip turǵan osy tusta aıta keterlik bir jaıt bar, 1948 jyly 30 qyrkúıekte Saryarqanyń ońtústiginde, Balqash kóli men Betpaqdalanyń túıisken jerinde qazaq eli úshin ǵana emes, qazaq ǵylymy úshin de zor qaıǵy sanalǵan apat bolǵan. Almatydan shyqqan ushaq Balqash qalasynan janarmaı quıyp, áýege kóterilgen soń 15 mınýttan keıin jarylyp ketedi. Ushaqta akademık, bıologııa ǵylymy doktory Kárim Myńbaev bastaǵan, Máskeýge akademık T. Lysenkonyń 50 jasqa tolǵan toıyna shaqyrylǵan Qazaqstan aýyl sharýashylyǵy ǵylymynyń betke ustar tulǵalary bolǵan. Onyń ishinde Qylysh Babaev, Sapar Nuǵymanov, Hasen Naýryzbaev, Fedor Solodnıkovtar bar edi, bári mert bolǵan. Osy Kárim Myńbaev Lenıngrad qorshaýǵa alynǵan kezde sonda aspırant eken ári qalany qorǵaý úshin qurylǵan halyq jasaǵynyń múshesi bolypty. Aqyn Jambyldyń óleńi plakatqa basylyp qala kóshelerine ilingende, ol jyr atasyna bylaı dep hat jazǵan eken:
«Qymbatty Jáke! Sizdiń únińizdi búkil Lenıngrad estidi. Óz halqyma, óz aqynyma degen maqtanysh sezimi meniń júregimdi kernedi, sizdiń sózderińiz bizdiń lenıngradtyqtardyń bárin jańa erlikke jigerlendirdi».
Bul estelikterden Jambyldyń áıgili jyry jaý qorshaýyndaǵy qala turǵyndaryna qalaı kúsh bergeni, qysyltaıań sátte jigerin janyp, rýhtandyrǵany anyq baıqalady.
Qazirgi Sankt-Peterbýrg Jambyldy tanı ma?
Ras, qazir ýaqyt ta basqa, qoǵam da ózgerip keledi. Osy tusta «Kezindegi Lenıngrad halqyna janashyr bolǵan jyrshy Jambyldy qazirgi Sankt-Peterbýrg turǵyndary tanı ma, áspetteı me?» degen zańdy saýal týady. Bul saýalǵa jaýapty ómiri osy qalamen tyǵyz baılanysta bolǵan, «Lenıngrad jáne Jambyl» taqyrybyn tereń zerttegen fılologııa ǵylymdarynyń doktory Sultanǵalı Sadyrbaev kózi tirisinde qaldyrypty. 2009 jyly qazaq jýrnalıstıkasynyń qara nary Janbolat Aýpbaevqa aıtqan esteliginde:
– Qaladaǵy biz sııaqty kónekóz mádenıet ókilderi Jákeńdi óz aqyndaryna balaıdy. Ony sondaǵy ǵalymdardyń Jambyl tvorchestvosyna degen erekshe qurmet, iltıpatynan kóremiz. Máselen, 1998 jylǵa deıin Jákeńniń ondaǵy ádebı muralary eki salada toptasqanyn jaqsy bilemin. Birinshisi – Jambyldyń óz óleńderi, ekinshisi - Jambyl týraly jazylǵan maǵlumattar men ǵylymı-zertteýler. Olardy Saltykov-Şedrın atyndaǵy kitaphana men qalanyń Voınov kóshesindegi №34 úıdegi ádebıet jáne kórkemónerge arnalǵan memlekettik arhıvten tabýǵa bolady. Onda aqynnyń shetelde shyqqan óleńderi, ol týraly basqa ult respýblıkalarynda jarııalanǵan maqalalar, monografııalar, jınaqtar, basqa da qyzyqty málimetter jınaqtalǵan.
Taǵy bir aıtatyn nárse, Uly Otan soǵysy kezinde Jambyldyń plakat bolyp shyqqan óleńi. Kezinde ol qalanyń ortalyq alańdaryna, Ermıtajdyń qabyrǵalaryna, azyq-túlik dúkenderiniń terezelerine, áskerı kemeler men bekinisterge ilingen eken. Qazir sol plakatty lenıngradtyqtar qasıetti tumardaı saqtap otyr. Máselen, sonyń bireýi qalanyń tarıhı memlekettik mýzeıiniń ortalyq bólimi – Petropavlov qamalynda ilýli tur. Jákeńniń tarıh aldyndaǵy bıik parasaty qala turǵyndary úshin este qaldyrylǵan. Ony Sankt-Peterbýrgtegi M. Gorkıı teatrynyń aldyndaǵy tuıyq kósheniń Jambyl esimimen atalýynan anyq ańǵarýǵa bolady. Kósheniń ár jerinde túsinikteme beretin eskertkish taqtalar qoıylǵan. Oǵan osy qaladaǵy aqyn eskertkishin qosyńyz. Ótkennen belgi, adamdar zerdesindegi umytylmaǵan qurmet degen mine, osy, - depti.
Endi Sultanǵalı aǵamyz aıtqan kóshe, eskertkish taqta, eskertishtiń ózine jeke-jeke toqtalaıyq.
1952 jyly Jambyldyń esimi qalanyń Ortalyq aýdanyndaǵy bir qysqa kóshege berilipti.
Bul kóshe Fontanka ózeniniń jaǵalaýynan (Leshtýkov kópiri tusynan) bastap Zagorodnyı dańǵylyna deıin sozylyp jatyr. Kósheniń bas jaǵynda, №2 úıde, 1996 jylǵy 13 sáýirde aqynnyń týǵanyna 150 jyl tolýyna oraı, kóshe ataýyn túsindiretin eskertkish taqta ornatylǵan. Onda bylaı dep jazylǵan:
«Tuıyq kóshe uly qazaq aqyny Jambyl Jabaevtyń qurmetine atalǵan. Ol 1941–1945 jyldardaǵy Uly Otan soǵysy kezinde lenıngradtyqtardyń erligin jyrǵa qosqan».
2003 jylǵy 30 mamyrda Jambyl kóshesi, 14-úıdiń tusyndaǵy saıabaqta sol kezdegi Memleket basshysy N.Á. Nazarbaevtyń qatysýymen uly qazaq aqynynyń eskertkishi tanystyryldy. Ulttyq kıim kıgen, qolyna dombyrasyn ustaǵan sáti keskindelgen Jambyldyń tórt metrlik músininiń janynda fontan bar, onyń tas baspaldaqtaryna áıgili jyr joldary qashalyp jazylǵan: «Lenıngradtyq órenim! Maqtanyshym sen ediń!».
2021 jyly aqynnyń 175 jyldyǵyna oraı eskertkishke óńdeý jumysy júrgizilgen.
Máskeýde de músini bar
2019 jyly 19 qarashada Máskeý qalasynda Halyq sharýashylyǵy jetistikteri kórmesindegi «Qazaqstan» pavılony aýqymdy qalpyna keltirý jumystarynan keıin qaıta ashyldy.
Halyq sharýashylyǵy jetistikteri kórmesi – tarıhı pavılondary, arkalary men murajaılary, sýburqaqtary, toǵandary men músinderi bar 325 gektar jerde ornalasqan Máskeýdegi eń tanymal qoǵamdyq oryndardyń biri. «Qazaqstan» pavılonynyń tarıhı bóliginde QR tarıhy jáne mádenıetimen, sondaı-aq el damýynyń strategııalyq baǵdarlamalarymen tanysýǵa arnalǵan kontent usynylǵan ári pavılon aýmaǵy saýda-kórme jáne mádenı is-sharalardy uıymdastyrýǵa arnalǵan.
2017 jyly ǵımaratqa 1954 jylǵy tarıhı kelbetin qaıta qalpyna keltirý úshin aýqymdy jóndeý jumysy júrgizilip, 2018 jyly aıaqtaldy. Búginde pavılonnyń kireberisinde qonaqtardy dál 69 jyl burynǵydaı aqyn Jambyl Jabaev pen Sotsıalıstik Eńbek Eri Shyǵanaq Bersıevtiń músini qarsy alady.