Qorshaǵan ortany qalaı qorǵap júrmiz
Ekologııalyq problemalar
Qazaqstanda 45 ónerkásiptik qala bar jáne onyń 10-ynda atmosferalyq aýa lastanýynyń eń joǵary deńgeıi tirkeldi. Sońǵy jyldary aýanyń lastaný problemasy dúnıejúzin alańdatyp otyrǵan ózekti máselege aınala bastady. Elimizdegi negizgi ekologııalyq problemalar - atmosferalyq aýanyń lastanýy, jerústi sýlary jáne qaldyqtarmen jumys isteý júıesiniń nasharlaýy. Ár túrli salada júrgizilgen zertteýlerge sáıkes, adamzat balasynyń kúndelikti tirshilik-qyzmetiniń áserinen klımat jáne syrtqy orta jahandyq aýqymda ózgeristerge tap bolǵan. Máselen, munaı men onyń ónimderiniń, óndiristik qaldyq-qoqystardyń sýǵa aǵyp qosylýynan muhıttar lastanyp, ol kóptegen janýarlar men balyqtardyń, qustardyń azaıýyna, tutastaı ekojúıeniń buzylýyna yqpal etedi. Sany kún sanap kóbeıip jatqan kólikter atmosferaǵa kómirqyshqyl gazyn bólip, sonyń saldarynan jerde qurǵaqshylyq, keıbir qurlyqta kerisinshe mol jaýyn-shashyn bolyp, aýada ottegi azaıyp jatyr.
Dúnıejúzilik Densaýlyq saqtaý uıymynyń aqparatyna súıensek, asqazan, ókpe, baýyr, uıqy bezi obyrynan kóz jumatyn adamdar qatary kún sanap ósip jatyr. Munyń bir sebebi – ekologııanyń nasharlaýy. Qatty bólshekter ókpege tereń enip, qan aınalymy júıesine sińip, júrek-qantamyr jáne tynys alý júıelerine áser etedi. Aýadaǵy azot dıoksıdiniń mólsheri tynys alý organdary aýrýlaryna, atap aıtqanda demikpege ákelip soǵady. Uıym sarapshylary 10 adamnyń 9-y lastanǵan aýada ómir súrip jatqanyn aıtady.
Aýanyń lastaný reıtıngi
2022 jylǵy álem qalalarynyń lastanýyna qatysty túzilgen reıtıngte Qazaqstan 115 eldiń ishinde 33-orynǵa turaqtaǵan. Lastaný ındeksi – 73,4. Bul rette ındeks neǵurlym joǵary bolsa, jaǵdaı soǵurlym nashar ekenin bildiredi. Eń las elder reıtınginiń kósh basynda Kamerýn, Mońǵolııa jáne Mıanma tur. Al álemdegi eń úzdik kórsetkish, ıaǵnı tazalyǵy jaǵynan birinshi orynda Fınlıandııa. Bul eldiń lastaný ındeksi - 12,1 ǵana. Reıtıngke kirgen TMD elderine nazar aýdarsaq, Ázerbaıjandaǵy aýanyń lastaný deńgeıi Qazaqstanǵa qaraǵanda joǵary ekenin baıqaımyz. Al Moldova, Ýkraına, Reseı, Armenııa jáne Belarýs elderinde jaǵdaı bizben salystyrǵanda birshama jaqsy.
Qazaqstandaǵy aýanyń lastanýy
Aqpan aıynda ótken Úkimet otyrysynda QR Ekologııa mınıstrliginiń Ekologııalyq retteý jáne baqylaý komıtetiniń tóraǵasy Zýlfýhar Joldasov osy taqyrypta biraz maǵlumat bergen. Ol Qazaqstanda 2021 jyly aýaǵa shyǵarylǵan zııandy zattardyń kólemi 2,4 mln tonna bolǵan,, bul kórsetkish 2020 jylmen salystyrǵanda 6%-ǵa azaıyp otyrǵanyn málimdedi. Tógindiler kórsetkishi 9%-ǵa tómendegen. Shamamen 4,2 mln tonna qatty turmystyq qaldyq túzilgen, bul 2020 jylmen salystyrǵanda az. Alaıda qoldanystaǵy 3007 qatty turmystyq qaldyqtar polıgonynyń 2404-i ekologııalyq jáne sanıtarlyq normalarǵa sáıkes kelmeıdi.
Aýa lastanýynyń negizgi sebepteri
Elimizdegi aýa lastanýynyń negizgi sebepteri qatarynda kómirmen jaǵylatyn jylý elektr stantsııalary, odan keıin kólik, jeke sektor, óndiristik qalalardaǵy (Temirtaý, Óskemen sekildi) aýaǵa taralatyn zııandy zattar, Aqtóbe men Atyraý qalalalarynda jumys istemeıtin kárizdi tazalaıtyn qurylǵylardyń joq bolýy jáne taǵy basqalary bar.
Eldegi qorshaǵan ortanyń lastanýyna naqty qandaı sebep bar ekenin professor-ekolog Murat Nuryshevtan surap kórdik. Onyń aıtýynsha, Qazaqstanda gazdandyrý jumysy óte baıaý júrip jatyr, sondyqtan da bul aýanyń lastanýyna sebep bolyp otyr.
«Eýroodaq ózderinde gaz bolmasa da, 100% tolyqtaı gazdandyrylǵan. Al biz gazdyń ústinde otyryp, kómip jaǵamyz. Jaqyn aralyqta sol úshin sanktsııadan bipneshe ese qorlyq kóremiz. Sonymen qosa aýyl sharýashylyǵy men ekologııa salasynda aıtarlyqtaı maman joqtyǵy da baıqalyp otyr. Bul da ózekti másele», - dedi Murat Nuryshev.
Qazaqstanda aýa sapasy «jasyl» bolashaqqa qaraı júıeli jumysyn bastady dep aıta alamyz ba? 2020 jyly QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev 2060 jylǵa qaraı Qazaqstan kómirtekti beıtaraptylyqqa qol jetkizýge nıetti ekenin aıtqan edi. Sonyń negizinde parnıktik gaz shyǵaryndylaryn azaıtý, ekonomıkanyń barlyq salasyn qaıta qurý mindetin júktegen bolatyn. Al 2021 jyldyń 2 qańtarynda Prezıdent joǵaryda aıtylǵan ekologııalyq kodekstiń jańa redaktsııasyna qol qoıdy. Jańa qujatta atmosferalyq aýanyń lastanýy, qaldyqtardy basqarý jáne óńirlerdegi ekologııalyq máselelerdi turaqty jáne úzdiksiz sheshý qajettigi naqtylandy. Bul qujattyń negizgi ereksheligi - iri kásiporyndardy modernızatsııalaý jáne olardyń qorshaǵan ortaǵa tıgizip jatqan zııanyn tómendetý. Ony azaıtý úshin qoljetimdi jańa tehnologııalar alynyp, iri kásiporyndarǵa avtomattandyrylǵan ekologııalyq arnaıy baqylaý júıeleri engiziledi.
Jańa Ekologııalyq kodekstegi oń úrdistiń biri – óndiris sektory men kásiporyndardan aýa lastanǵany úshin bıýdjetke túsetin tólemderdi retteý. Buǵan deıin ol tólemder jergilikti qala, óńirlerdiń basqalaı qajettiligine paıdalanylyp kelgen, tek 45%-y ǵana aýa lastanýymen kúres jumystaryna jumyldyrylǵan. Kodekstegi ózgeristerge baılanysty endi ol tólemniń barlyǵy jergilikti ekologııalyq jaǵdaıǵa, onyń ishinde aýa sapasyn jaqsartý baǵytyna jumsalmaq. Bul – tabıǵatty qorǵaý jónindegi qyzmetti qarjylandyrýdyń qosymsha kózderi ashylady degen sóz.
2030 jylǵa qaraı plastıkalyq qoqystar kólemi eki ese artýy múmkin
Plastık qaldyqtardyń tabıǵı ekojúıe men adam densaýlyǵyna kóp zııan keltiretinin atap ótken jón. Zertteýlerge nazar aýdarsaq, 2030 jylǵa qaraı plastıkalyq qoqystardyń (mıkro jáne nano ólshemdi plastmassalardy qosa alǵanda) jer betindegi kólemi eki ese artýy yqtımal. Alaıda COVID-19 pandemııasy kezeńinde bir rettik qoldanylatyn plastmassany (onyń ishinde medıtsınalyq betperde men qolǵap sııaqty jeke qorǵanys quraldary da bar) shamadan tys paıdalaný men tutynýdyń saldarynan joǵarydaǵy boljam áldeqaıda kúrdelene túsýi múmkin. Sondyqtan qazirgi ýaqytta ǵalymdar qysqamerzimdegi jáne uzaqmerzimdi stsenarıılerdi eskere otyryp, COVID-19-dyń makroplastıkalyq lastanýǵa áseri, onyń qorshaǵan orta men adam densaýlyǵyna tıgizetin zııany týraly jan-jaqty zertteýler jasap, onyń aldyn alý men saldaryn jeńý strategııalaryn qarastyrady. Ony eńserý kezeńinde ár memlekettiń áleýmettik-ekonomıkalyq damý jaǵdaıyna baılanysty densaýlyq saqtaý men ekologııalyq qaýipsizdik salalaryndaǵy teńsizdik úlken ekeni ras. Plastık qaldyqtar máselesi ádette konferentsııalar men halyqaralyq jıyndardyń taqyryby retinde qalyp qoıyp, kúndelikti ómirde qala kósheleri men aýlalarynda, balalar alańynda, saıabaqta, qala syrtyndaǵy demalys oryndarynda qoqys bolyp, ekologııa men tazalyqqa zııanyn tıgizip jatyr.
Bizdiń elimizde qoqys óńdeý máselesi ózekti. Qazaqstanda jyl saıyn 4,5 mln tonna qatty turmystyq qaldyq shyǵarylady. Biraq onyń az bóligi ǵana óńdeledi.
Qazaqstan Parıj kelisimi boıynsha, 2030 jylǵa qaraı parnıktik gaz shyǵaryndylaryn 15%-ǵa, ıaǵnı 56 mln tonnaǵa qysqartý mindettemesin qabyldady. 2019 jyly parnıktik gaz shyǵaryndylarynyń 1990 jylǵy deńgeıden 2,4%-ǵa tómendeýine qol jetkizilgen edi. Ekologııa mınıstrligi barlyq negizgi nysandar úshin parnıktik gaz shyǵaryndylaryn azaıtý jónindegi Jol kartasyn ázirledi.
Ekologııaǵa ınvestıtsııa kólemi bir jylda úshten birge qysqardy
2022 jylǵy qańtar-aqpanda qorshaǵan ortany qorǵaýǵa baǵyttalǵan kúrdeli ınvestıtsııa bir jylda 30,7%-ǵa, ıaǵnı 6,2 mlrd teńgege deıin qysqaryp, úshinshi jyl qatarynan tómendedi. 2021 jyldyń osyndaı kezeńinde bul kórsetkish 8,9 mlrd teńgeni quraǵan edi. Bul da bir jyl burynǵydan 65%-ǵa az.
Óńirlik turǵyda eń kóp ınvestıtsııa Túrkistan oblysyna (37,1% nemese 2,3 mlrd teńge) tıesili. Ekinshi orynda Qaraǵandy oblysy - 1,9 mlrd. teńge bólingen. Úzdik úshtikti Pavlodar oblysy 608,1 mln.teńgemen qorytyndylaıdy.
Osy tusta, ekologııaǵa ınvestıtsııa kólemi nelikten azaıyp jatqany týraly belgili ekolog, «Baıtaq bolashaq» ekologııalyq alıansynyń tóraǵasy Azamathan Ámirtaı aıtyp berdi. Onyń aıtýynsha, basty sebep óndiris sanynyń kóbeıýimen tyǵyz baılanysty bolyp otyr.
«Ekologııaǵa ınvestıtsııa kólemi azaıyp jatyr. Oǵan sońǵy 5 jyldaǵy óndiris sanynyń kóbeıýi sebep bolyp otyr. Sonyń ishinde orman-toǵaılar, sý-teńizderimizden aıyrylyp jatyrmyz. Mysaly, Syrdarııa, Ertis sýynyń azaıýy máselesi bar. Onyń bárin qaıta qalypqa keltirý úshin ınvestıtsııa kerek. Ekonomıkany damytý úshin kóp qarjy bólinip jatyr. Alaıda damyp jatqan ekonomıkany kórmeı turmyn. Ásirese shıkizatty ıgerýge kóp qarajat jumsalyp otyr. Sonyń áserinen ekologııa tunshyǵyp jatyr. Máselen, Atyraý oblysy Jylyoı aýdanynda ekologııalyq jaǵdaıǵa múldem kóńil bólinbeıdi. Ol jaqta ahýal óte nashar. Óńirde ortasha ómir súrý uzaqtyǵy - 45 jyl. Atyraý oblysyndaǵy múgedek balalardyń jartysy Jylyoı aýdanynda dúnıege keledi. Sonymen qatar tıisti aýrýhanalar da, ońaltý ortalyqtary da joq», - dedi ekolog.
Sondaı-aq ol elimizde kómir energetıkasy jaqsy damyǵanyn atap ótip, tipti ýaqyt ótken saıyn onyń úlesi ósip jatqanyn jetkizdi.
Ekologııa mamany elimizdiń ekologııalyq problemalaryn sheshý úshin «jasyldar partııasy» kerek ekenin atap ótti.
«Qazaqstanǵa ekologııalyq baǵytta «jasyldar partııasy» kerek. Osy oraıda, biz «Baıtaq jasyldar» partııasynyń qujattaryn Ádilet mınıstrligine ótkizdik. Sol arqyly ǵana jasyl ekologııaǵa ınvestıtsııany qolaıly ete alamyz. Sonymen qatar endi árıne, turmystyq, káriz, medıtsınalyq qaldyqtar adam sany artqan saıyn kóbeıip jatyr. Bunyń bárin qaıta óńdeý, suryptaý, ýtılızatsııa jasaýdyń jańa tehnologııalaryn engizýimiz kerek. Bul máseleden modernızatsııa jasalý kerek»,-dep tolyqtyrdy ol.
Qoryta kele, Qazaqstan ekologııasynda nazar aýdararlyq máseleler jeterlik ekenin aıtqymyz keledi. Halyqtyń saýlyǵy ekologııalyq máselemen tikeleı baılanysty bolǵandyqtan, ony eskerý asa mańyzdy. Desek te, eldegi ekologııa salasyndaǵy zańnamaǵa engizilgen ózgerister men tolyqtyrýlar memleketimizde qordalanyp qalǵan kóptegen problemany sheshýge yqpal eteri sózsiz. Jaýapkershilik qatańdaǵan kezde zańbuzýshylyq kólemi de azaıatyny jazylmaǵan zańdylyq ekenin umytpaǵan jón.
VENERA JOLAMANQYZY
