Korrýptsııadan qalaı qutylamyz? - baspasózge sholý
*** Bir qaraǵan kisige naryq ekonomıkasy qymbatshylyqtan basqa eshteńe bermeıdi. Kúnkóris úshin jurt jappaı nesıe alyp, sońynda bankterdiń bas aınaldyratyn paıyzdary men ósimaqysyn tóleýden azap shegip keledi, dep jazady «Aıqyn» gazeti búgingi sanynda.
Basylymnyń atap ótýinshe, mundaı zańdylyqqa qaramastan, nebir arzan baǵalarǵa qol jetkizgen elder kóp. Solardyń úzdik bestigin nazarlaryńyzǵa usynamyz.
1. Paragvaı. Jer sharyn arzan taýarlarymen tańǵaldyryp, birinshi orynda tur. Eger páterde turatyn bolsańyz, aıyna 150 dollar ǵana tóleısiz. Qonaqúı baǵasy - táýligine 5 dollar. Meıramhanada keshki as ishý 3-5 dollarǵa túsedi.
2. Zımbabve. Afrıkadaǵy jumbaq elderdiń biri. Soǵan qaramastan, bazarlarda zattardyń baǵasyn kórgender kózderine jas alatyn kórinedi. Máselen, 1 lıtr sút 0,84 tsent, 1 keli sıyr eti 0,60 tsent turady. Osydan keıin-aq kedeı eldiń bazaryn baǵamdaı berińiz.
3. Argentına. Bul eldiń qymbatshylyqtan arzanshylyqqa qalaı bet burǵanyn eshkim túsindirip bere almaıdy. Daǵdarystan soń taza bylǵarydan tigilgen kúrteshe, ámııan sekildi taýarlar AQSh-taǵydan 50 paıyzǵa arzanǵa túsken. Kınoǵa kirý bıleti 4 dollar turady. Baspana satyp alý eshqandaı qıyndyq týdyrmaıdy.
4. Fılıppınder araly. Taksı 2 shaqyrymǵa 20 tsent, shash kestirý - 80 tsent turady. Qonaqúıde bir aı turýǵa 45 AQSh dollaryn tóleısiz. Ýnıversıtette bir oqý semestrin aıaqtaýǵa 250 dollar jetkilikti.
5. Pákistan. Bul elde birqatar kıim-keshek adam aıtqysyz tómen baǵamen satylady. Benzın nemese meıramhana baǵasy Eýropa elderindegi baǵamen teńesýi múmkin. Alaıda naǵyz kerek zattardyń arzandyǵy adamdardy qaıran qaldyrady. Mysaly, Karachı qalasynyń ortalyǵynda 4 bólmeli úı 33 myń AQSh dollary turady. Bul maqala «Arzan baǵamen aty shyqqandar» degen taqyryppen berilgen.
Sheteldik ekonomısterdiń tujyrymdaýynsha, eger memleket baıyp, gúldengisi kelse, aldymen korrýptsııany joıýy kerek eken. Korrýptsııa nemese sybaılas jemqorlyq kez kelgen elde bar, onymen barlyq el kúresip jatyr. Bul týraly «Aıqyn» gazeti búgingi sanyndaǵy «Korrýptsııadan qalaı qutylamyz?» degen maqalasyna jazyp otyr.
Basylymnyń málimetinshe, korrýptsııanyń azdaǵan belgilerin barlyq elderden baıqaýǵa bolady, biraq olar oǵan qarsy kúresti eshqashan toqtatpaıdy. Mysaly, korrýptsııamen kúresti Germanııa budan júzdegen jyl buryn bastapty. Ol Kaızerdiń kezinde de, ІІІ reıhtiń tusynda da toqtaǵan joq. Biraq basqa memleketterdegi korrýptsııanyń masshtaby bizdegiden áldeqaıda tómen. Germanııa, Fınlıandııa, Shvetsııa, Shveıtsarııa sııaqty Batys Eýropanyń damyǵan elderi sybaılasqan jemqorlyqty jeńgen dep sanalady, biraq azyn-aýlaq qaldyqtary bar bolýy kerek. Al Sıngapýr, Japonııada korrýptsııa múlde joq deýge bolady. Álemdik reıtıng boıynsha, korrýptsııa tolyqtaı jaılaǵan Sýdan, Nıgerııa, Túrkimenstan sııaqty elderdiń qatarynda, eń tómengi satylarda Qazaqstan tur. Korrýptsııaǵa qarsy kúres nátıjeleriniń kórsetkishterine qaraǵanda, Qazaqstanda sybaılas jemqorlyq joıylýdyń ornyna qanatyn keńge jaıyp, ulǵaıyp bara jatqan sııaqty. Búginde qyzmetkerleri qazynanyń qarjysyn qymqyryp nemese para alyp ustalmaǵan birde bir sala joq. «Qazaqstan - 2050» strategııasynda Elbasy Nursultan Nazarbaev: «Korrýptsııa - bul quqyq buzýshylyq qana emes. Ol memlekettiń tıimdiligine senimdi joǵaltady jáne ulttyń qaýipsizdigine tikeleı qaýip tóndiredi» dep ashyp kórsetti. Elimizdegi búkil ıdeologııalyq, bilekti kúshterdi korrýptsııaǵa qarsy kúreske jumyldyrylý qajettigin aıtty. Halyq bolyp kúresýimiz kerektigi de aıtylyp júr. Biraq júıege aınalǵan jemqorlyq joıylmaıdy eken. Para alyp ustalǵandar týraly habardy kún saıyn estip júrgenderdiń ózderi munyń nemen tynatynyn bile tura táýekelge barady.
Sybaılas jemqorlyqpen prokýratýra, qarjy polıtsııasynan bastap búkil quqyq qorǵaý organdary kúresip jatyr. Biraq tyıylatyn túri joq, qaıta paramen ustalǵandardyń qatary kóbeıgen saıyn korrýptsııalyq elementter túrlenip, sybaılas jemqorlyqtyń barlyq salany jaılaǵanyn kóremiz. Keıingi kezde elimizdegi jappaı etek alǵan korrýptsııany tolyqtaı joıý úshin para alýshyny ma, joq para berýshini jazalaý kerek pe, degen suraq týyndady. Jaqynda saıasattanýshy Nurlan Erimbetov «korrýptsıonerlerdi jetinshi urpaǵyna deıin memlekettik qyzmetke alynbaıtyndaı etip zańdastyrý kerek» degen oıyn aıtty. Buǵan qalaı qaraısyzdar? deıdi basylym.
***
Atyraýda balyq sharýashylyǵy salasyndaǵy óndiristik kooperatıvter balyqtyń san alýan túrin negizinen Jaıyq jáne Qıǵash ózenderinen aýlaıdy. Alaıda, Reseımen aradaǵy shekara syzyǵymen aǵyp jatqan Qıǵash ózeninen sý marjanyn súzetin balyqshylardy qıyndyqqa keziktirip otyrǵan birneshe másele bar. Mysaly, Qurmanǵazy aýdanyndaǵy «KaspııBalyq» óndiristik kooperatıviniń atqarýshy dırektory Jumajan Shakýpovtyń aıtýynsha, birinshiden, sońǵy jyldary balyq aýlaýǵa beriletin lımıt ár balyqshyǵa balyq túrine qaraı bólinip beriledi eken. Alaıda, balyqshylar pikirinshe, lımıtte kórsetilgen balyq túrleri bir sý qoımasynan ǵana aýlanbaıdy. Tipti, lımıtte kórsetilgen normamen aýlaýǵa da múmkindik bola bermeıdi. Balyqshylar balyq aýlaýǵa ruqsat etilgen bıletterdi merzimi bitip qalýyna oraı 300 shaqyrymdaı alystaǵy Atyraý qalasyna 3-4 ret baryp, qaıtadan jazdyryp ákeledi eken.
Osylaısha balyq aýlaýdaǵy birneshe máseleni aıta kelip, maqala avtory eń basty másele retinde Qıǵash ózeninen balyq aýlaý merzimine baılanystty týyndap otyrǵanyn aıtady. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, Qıǵash ózeni Qazaqstan men Reseıge ortaq shekara syzyǵynyń boıymen aǵyp jatyr. ıAǵnı, bir ózenniń ústinen Qazaqstan balyqshylary da, Reseı balyqshylary da balyq aýlaıdy.
Alaıda, Qıǵashtyń bergi bettindegi qazaqstandyq balyqshylarǵa balyqty 1 mamyrdan keıin aýlaýǵa ruqsat joq. Balyq aýlaý lımıtinde dál osylaı kórsetilgen. Al Reseı balyqshylary Qıǵash ózeninen balyqty 25 mamyrǵa deıin alańsyz aýlaı beredi. Sonda Qıǵash ózeniniń qos jaǵalaýynda otyrǵan eki el balyqshylaryna berilgen lımıttiń merzimi nege eki túrli? Bul jerde Qazaqstan Úkimeti Qıǵashtan balyq aýlaýǵa beriletin lımıt merzimin belgilegende neni eskermedi? Al Reseı óz balyqshylaryna Qıǵash ózeninen 25 mamyrǵa deıin balyq aýlaýǵa ruqsatty nendeı sebeppen berip otyr?
Shyndyǵynda, bir ózenniń qos jaǵalaýyndaǵy eki el balyqshylarynyń balyq aýlaý merzimindegi aıyrmashylyq - 25 kún. Bul sońǵy eki-úsh jyl boıy qaıtalanyp keledi. Árıne, bir qaraǵanda tym kóp merzim bolmaýy da múmkin. Biraq, «Kóktemniń ár kúni jylǵa azyq» degen qaǵıdany ustanatyn balyqshylar úshin osynaý 25 kúnniń ishinde birneshe tonna sý marjanyn súzip alýǵa bolatyny eskerilýi qajet. Aıtqandaı, Qıǵash ózeninen bekire tuqymdas baǵaly balyqtar emes, «qara balyq» ataýyna ıe bolǵan kádýilgi jaı balyqtar ǵana aýlanady. Ózenniń arǵy betindegi Reseı balyqshylary kún sáýlesimen shaǵylysqan aq balyqtardy sýdan súzip alyp jatqanda, bergi bettegi Qazaqstan balyqshylary olarǵa telmire qarap otyrady. Bir ózendegi tabıǵı baılyqtan Reseı balyqshylary mol oljaǵa kenelip jatyr. Al Qazaqstan balyqshylary odan nege qur qalýy kerek?
«Ózen jaǵalaǵannyń ózegi talmaıdy», deıdi qazaq. El Úkimeti Qıǵash ózeninen sý marjanyn súzetin 12000-13000 adamnyń ózegin taldyrmaý úshin joǵaryda keltirilgen dáıekterdi eskerýi tıis. Naqtysyn aıtqanda, Qıǵash ózeninen bıylǵy balyq aýlaý merzimin 25 mamyrǵa deıin uzar¬týǵa áli de múmkindik bar. Maqala «Egemen Qazaqstan» gazetiniń «Ózen jaǵalaǵannyń ózegin taldyrýǵa bola ma?» degen taqyryppen berilip otyr.
Ótken jyly jazda Qostanaı qalasyn aınalyp aǵyp jatqan Tobyl ózeniniń bir ıininen qostanaılyqtar men qala qonaqtary demalatyn saıabaq salynǵan edi. Onyń ashylý saltanaty otshashýmen atalyp ótken bolatyn. Biraq Tobyldyń sol jaǵalaýynda adamdardyń kózin qaryqtyryp tek ot shashý emes, aqsha shashý da bolǵan eken. Oblystyq qarjy polıtsııasy qyzmetkerleri «Qostanaı qalalyq mádenıet jáne demalys saıabaǵy» memlekettik kommýnaldyq kásipornynyń dırektory Andreı Tolpınskııdi tutqyndady. Oǵan óziniń laýazymdyq qyzmetin asyra paıdalanyp, jalǵan qujat jasady degen aıyp taǵylyp otyr. Bul týraly «Egemen Qazaqstan» jazady.
Sol saıabaqtyń shala-sharpy aıaqtalǵan jumysyna A.Tolpınskıı 21 mıllıon qarjy jumsaldy dep jalǵan akt kórsetken. Osynsha qarjy ol basqaratyn memlekettik kommýnaldyq kásiporynnyń esepshotyna aýdarylyp ta ketken. Al teksere kelgende, saıabaqtaǵy atqarylǵan jumystyń kólemi 721 myń teńgeden aspaǵan. Memleket 20 mıllıon teńge zııan shekken. Qazir is odan ári tekserilý ústinde.
Aıtpaqshy, bıyl dál sondaı saıabaq Tobyldyń oń qaptalynan túspek. Onda qansha mıllıonnyń sýǵa bataryn kim bilsin,- deıdi avtor.
