Koronavırýsqa qarsy vaktsına qashan daıyn bolady – vırýsologpen suhbat
- Tolqyn Sembaıqyzy, kópshilik mamandar koronavırýs basqa vırýstarǵa uqsamaıdy degen pikirde. Bul qanshalyq anyq jaıt? Basqa vırýstardan onyń aıyrmashylyǵy nede?
- Koronavırýs basqa da respıratorly vırýstar sııaqty joǵary tynys alý joldarynyń qabynýyn týǵyzady jáne ókpeniń qabynýy túrindegi aýyr respıratorlyq sındromdardyń da damýy múmkin. Osy oraıda eń bastysy, tumaý men koronavırýstyń aıyrmashylyǵyn aıtý qajet sııaqty. Ekeýi de respıratorly ınfektsııalar tobyna jatady. Biraq qozdyrǵyshqa jáne onyń taralýyna baılanysty mańyzdy aıyrmashylyqtary bar. Tynys alý joldarynyń qabynýyna ákeletin basqa vırýstardan koronavırýstyń aıyrmashylyǵyna toqtalsam, mańyzdy erekshelikke eń aldymen ınfektsııalardyń juǵý jyldamdyǵyn jatqyzýǵa bolady. Jasyryn kezeńiniń ortasha uzaqtyǵy (juqtyrǵannan keıin alǵashqy kórinisterdiń paıda bolýyna deıingi kezeń) jáne generatsııalaný ýaqyty (bir adam men basqaǵa juqtyrýdyń arasyndaǵy ýaqyt) tumaý kezinde qysqa bolady. Zertteýlerdiń nátıjesi boıynsha COVID-19 kezinde generatsııalaný ýaqyty 5-6-dan - 14 kúnge deıin, al tumaý kezinde ol 1-3 kúndi quraıdy. Bul tumaýdyń COVID-19-pen salystyrǵanda jyldam taraıtynyn kórsetedi.
Ekinshiden, tumaýdyń taraýyndaǵy basty element – ınfektsııa bastapqy 3-5 kúnde jáne aýrýdyń bastapqy kórinisteri bastalmaı turyp-aq, taralýy múmkin. Biraq basqa da málimetterge qaraǵanda, COVID-19-pen naýqastanǵandardan vırýstyń bólinýi 24-48 saǵatta baıqalǵan.
Úshinshiden, reprodýktıvtik san, ıaǵnı bir naýqastyń juqtyrý múmkindiginiń sany. Sońǵy málimetter boıynsha, COVID‑19 kezinde 2-den 4-ke deıingi dıapazondy kórsetedi, ol tumaýdan joǵary. Alaıda bul oraıda ýaqyt, orny syndy basqa da faktorlar eskerilýi tıis. Sondyqtan koronavırýs pen basqa da vırýstardyń taralýyn salystyrý orynsyz.
Tórtinshiden, adamnyń jas ereksheligi. Sońǵy málimetter boıynsha, COVID‑19 kezinde balalar eresektermen salystyrǵanda anaǵurlym az juqtyrady. Al basqa vırýstarda jasqa qatysty aıtarlyqtaı erekshelikter joq.
Besinshiden, aýrýdyń aǵymy tumaýǵa qaraǵanda COVID‑19 kezinde aýyr jáne óte aýyr bolady.
Altynshydan, qaýip-qater toptary: COVID‑19 kezinde 1-topqa qart adamdar jáne qosymsha aýrýlary bar adamdar (qant dıabeti, júrek-qantamyrlar júıesiniń aýrýlary, onkologııa jáne t.b.) jatqyzylsa, tumaý kezinde eń aldymen balalar, júkti áıelder, qarttar, sozylmaly aýrýlary bar jáne ınfektsııalyq ımmýndytapshylyq jaǵdaıdaǵy adamdardy jatqyzady.
Jetinshi - ólim-jitim: dúnıejúzi boıynsha COVID‑19-dan ólim-jitimniń paıyzdyq deńgeıi 3-4 paıyz bolyp otyr. Al ózge ınfektsııalyq ólim-jitim kórsetkishi (ınfektsııalyq aýrýlarǵa jatqyzylǵan adamdardyń arasyndaǵy ólim kórsetkishi) odan tómen. Mezgildik tumaý kezindegi ólim-jitim 0,1 paıyzǵa deıin jáne vaktsına ekken adamdar men medıtsınalyq kómektiń úlesine de baılanysty bolady.
Segizinshi, profılaktıka: mezgildik tumaýdyń aldyn alý úshin memleketterde daıyndalatyn jáne jetkilikti túrde shyǵarylatyn, jylda jasalatyn vaktsına egiledi. Al COVID -19-dyń aldyn alýǵa baǵyttalǵan búgingi kúni ruqsat etilgen vaktsınalar men dárilik zattar joq. Basqa respıratorlyq vırýstarǵa qarsy vaktsınamen aldyn alý sharalary uıymdastyrylmaǵan. Biraq olar aıtarlyqtaı qaýip týǵyzbaıdy.
- Elimizde bastapqy kezde osy indetten qaza tapqan adamdardy bólek zıratqa jerleıtin. Keıin bul talap alynyp tastaldy. Mundaı sheshimderdiń qabyldanýyna ne túrtki boldy? Qaıtys bolǵan adamnan vırýs juǵýy múmkin be?
- Bas memlekettik sanıtarlyq dárigerdiń «Qazaqstan Respýblıkasynyń Bas memlekettik sanıtarlyq dárigeriniń 2020 jylǵy 22 naýryzdaǵy №26 qaýlysyna ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» qaýlysynda koronavırýs ınfektsııasynan qaıtys bolǵan adamnyń máıitin kómý erejesi men algorıtmi naqty jazylǵan. Koronavırýstardyń 4 túri JRVI/ORVI tobyna jatqyzylǵany málim. Kez kelgen basqa vırýstar sııaqty olar da mýtatsııaǵa qabiletti. Jyldam evolıýtsııalanýyna baılanysty vırýstyń patogendigi ózgerýi múmkin.
Jańa koronavırýs 2019-nCoV bir jipsheli RNQ-ly vırýs, Coronaviridae tuqymdasynyń, Beta-CoV B tizbegine jatady. Patogendiliktiń II tobyna jatqyzylǵan. DSU málimdeýi boıynsha, koronavırýs syrtqy orta faktorlaryna sezimtal, 57 gradýstan joǵary temperatýrada qyzdyrǵanda, spırtpen, dezınfektsııalaýshy zattarmen tez joıylady. Atalǵan toptyń mıkroorganızmderimen aýyryp qaıtys bolǵan adamdardy arnaıy oryndarǵa jerleý qarastyrylǵan. Biraq vırýs jasýsha ishilik parazıt, ıaǵnı onyń tirshilik etýine jáne kóbeıýine tiri jasýshalar, tiri aǵza qajet bolady. Sondyqtan ólgen adamnyń denesi arqyly vırýs taralmaıdy. ıAǵnı algorıtm boıynsha jerleý barysynda zalalsyzdandyrǵysh eritindimen óńdelgen matamen oralady, ol ortada vırýs tez óledi. Al, bakterıaldy ınfektsııalardyń ishinde І-patogendilik tobyna jatatyn kúıdirgi (sıbırskaıa ıazva) qozdyrǵyshynyń taralýy kúshti, spora túzip saqtalatyn bolǵandyqtan jáne spora kúıinde 50 jyldan astam ýaqyt tirshiligin saqtaıtyn bolǵandyqtan, arnaıy kómý oryndarynda qatań talaptarmen jerlenedi jáne qaýipti zona belgisimen qorshalyp tastalady. Sondyqtan koronavırýspen aýyryp, qaıtys bolǵan adamdardy arnaıy kómý algorıtmine sáıkes, jalpy qoljetimdi jerleý oryndarynda kómýge bolady.
- Sizdiń oıyńyzsha, koronavırýsqa qarsy vaktsına qashan shyǵýy múmkin?
- Búgingi kúni COVID-19 shtamynyń vaktsınasy tabylmaǵan. Biraq búkil álem bolyp tájirıbelik zertteýler jasaýda: DSU málimeti boıynsha 111 memleket, sonyń ishinde Qazaqstan da bar. 17 vaktsına daıyndalǵan klınıkalyq zertteýler kezeńinde 132 vaktsına klınıka aldy zertteý kezeńinde júrgizip jatyr. Qazirgi ýaqytta alǵy shepte Qytaı, Reseı, AQSh jáne Germanııa elderi tur. Qytaıdyń ózinde bes birdeı vaktsına jasalyp, adamdarǵa klınıkalyq zertteýler júrgizilgen, nátıjesinde vaktsınanyń adam densaýlyǵyna qaýipsiz jáne áserli ekeni dáleldengen.
Qazirgi ýaqytta olar BAÁ-de synaqtyń sońǵy kezeńin ótkizýge ruqsat aldy. Qytaıdan basqa, Gamaleı atyndaǵy Ulttyq epıdemıologııa jáne mıkrobıologııa zertteý ortalyǵynyń reseılik ǵalymdary klınıkalyq synaqtardan sátti ótkeni týraly jarııalady. Pfizer farmındýstrııasynda álemdik kóshbasshysymen yntymaqtastyqtaǵy Biotech nemis kompanııasynyń basshysy vaktsınanyń osy jyldyń jeltoqsan aıyna qaraı daıyn bolady degen pikirde. Biraq birneshe kompanııa vaktsınany shyǵarǵannyń ózinde jetkilikti ımmýnıtet qalyptasý úshin onshaqty jyl ýaqyt qajet degen úreı bar ekenin aıtady. Vırýsty jeńý úshin jer júzindegi adamdardyń 90 paıyzynda koronavırýs ınfektsııasyna qarsy ımmýnıteti bolýy kerek.
Naqty daıyn vaktsına 2021 jyldyń sońyna taman shyǵyp qalýy múmkin, erte daıyn bolmaıdy. Óıtkeni bul vaktsınany jasaýmen, qorǵaý qabileti men qandaı merzimge áserin zertteýmen ǵana emes, sondaı-aq óndirýshi elderdiń óndiristik múmkindikteri jáne áleýetimen de baılanysty bolady. Qazirdiń ózinde barlyq elder úshin vaktsınalardyń qoljetimdiligi, vaktsınalaý toptary jáne taǵy da ózge máseleler talqylanýda.
- Jalpy, adamdar koronavırýs jaıly neni bilýi shart?
- Meniń oıymsha, qazirgi ýaqytta, eń aldymen, halyq úreıdi basýy qajet. Bul óte aýyr ekenin de túsinemin. Dárigerler men memleket bizdi qalyptasqan aýyr jaǵdaıdan shyǵarý úshin barlyq múmkindikterdi jasaýda. Biz ózimiz, ıaǵnı árqaısymyz olarǵa kómektesýimiz kerek.
Koronavırýspen kúrestegi basty shara - árkimniń ózine jáne qorshaǵan ortaǵa degen jaýapkershiligi. Eń aldymen barlyq aldyn alý sharalaryn saqtaý (joǵary qaýipti oryndar, lıft túımeleri, súıenishter, esik tutqalary, sý qoımalary, basseınder jáne t. b.), maska-qolǵaptar, sanıtaızerler, qashyqtyqty saqtaý) qajet. Óıtkeni bul sharalar qarapaıym bolyp kórinse de, olardyń tıimdi ekenin túsiný kerek!
Bul jaǵdaıda sanıtarııalyq-aǵartý jumysy týraly máseleni qolǵa alý qajettigi týyndaıdy. ıAǵnı, adamdar maska taǵý erejelerin, eńbekke jaramsyzdyq paraǵyn (onlaın) qalaı rásimdeýge bolatynyn, óz-ózin oqshaýlaýda bolsa, týystarymen jáne jaqyndarymen qalaı baılanysýǵa bolatynyn, úı jaǵdaıynda naýqasqa qandaı jáne qalaı kómek kórsetý kerektigin, aýrý juqtyryp almas úshin qandaı saqtyq sharalaryn saqtaý kerektigin bilýleri tıis.
- Suqbatyńyzǵa rahmet!