Qorqyttyń qabiri nege kóp

ASTANA. QazAqparat - Qorqyt degende kóz aldyńyzǵa qandaı kórinis keledi? Shynyńyzdy aıtyńyzshy, ólimnen qashqan bir ápendi shaldy kóresiz, solaı ǵoı? Ras, sovettik ıdeologııa sanamyzǵa solaı sińirdi. Qorqyt ajaldan qashqan sýjúrek adam bolǵan bolsa, nege búkil túrki jurty abyz dep qurmettep, tóbesine kóteredi? Jo-o-oq, bul jerde názik másele bar, dep jazady «Aıqyn» gazeti.

Álkeı Marǵulannyń jazýyna qaraǵanda, Qorqyt - ıslam dáýirinde ǵumyr keshken adam. Demek, Qorqyt atanyń, ol týraly ańyzdardyń ıslam dinimen tikeleı baılanysy bar.

Osydan biraz ýaqyt buryn jýrnalıst Saltan Saıranuly «Qorqyt ólimnen qashqan joq!» degen maqala jazdy. Avtor Qorqyt atanyń Islam dininiń kórnekti ókili, nasıhatshysy bolǵandyǵyn aıta kelip, «Qorqyttyń qaıda barsa kórdi kórýindegi syry ne?» degen suraqqa jaýap izdeıdi.
«Bizdińshe, Qorqyt atanyń qaıda barsa aldynan qazýly kór shyǵýynyń astarynda «ólimdi eske alý», «kórdi, qabirdi oılaý», «ólimdi seziný» fılosofııasy jatqan sekil­di. Tipti basqa bireý úshin qazy­lyp jatqan kórdi kórse de ǵıbrat alýy úshin óziniń qabirin qazyp jatqandaı sezinip, «Qaıda barsam da Qorqyttyń kóri» degen bolýy da múmkin» deıdi Saltan Saıranuly.


Qorqyt atany búginde qazaq qana emes, túrikten taraǵan biraz jurt kıe tutyp, qurmetteıdi. Ásirese, túrik, ázirbaıjan, túrkimen halyqtary úshin de qadirli. Qorqyt atanyń qabiri jaıynda túrik halyqtary arasynda talas bar. Biz, qazaqtar, Qorqyt ata Qyzylorda oblysy Qarmaqshy aýdanynda jerlengen deımiz. Qazirgi ýaqytta basyna úlken kúmbez turǵyzyldy. Ázirbaıjandar bolsa Qorqyttyń jaı tapqan jeri Derbenttiń soltús­tik jaǵynda deıdi. Túrikter Túr­kııanyń Baıbýrt aýdanyndaǵy Masatta jerlengen dep júr. Anado­lydaǵy baýyrlarymyz jyl saıyn Dede Qorqyt mádenı-óner jıynyn ótkizedi. Sonda qalaı, bir adamnyń úsh jerde jerlenýi múmkin be?
Qorqyttyń Derbentte jer­lengeni týraly derekti 1638 jyly nemis saıahatshysy Adam Olearıı keltirdi. Ol Derbentte bolyp, Qorqyt jaıly ańyzdarǵa qanyq­qan. Kónekózderden osynda Qor­qyttyń jerlengenin estip, jazyp ketken. Olearııdiń zamandasy, túrik tarıhshysy Evlııa Chelebı de «Saıahatnama» kitabynda Qor­qyttyń qabiri Derbentte ekenin rastaǵan. Mazardyń mańdaıynda «Qorqyt ata zıraty. Bul - uly sultan. Bul sultanǵa shırvandyqtar tabynady» degen arabsha jazý baryn jetkizgen. Osy jazbalardy oqyp, 1908 jyly Vasılıı Bartold Derbentke baryp, Olearıı aıtqan Qorqyt mazaryn izdedi. Alaıda taba almady. Keıin bul sapary jaıynda «Taǵy da Qorqyt týraly habar» eńbeginde táptishtep jazdy. Soǵan qaraǵanda Qorqyttyń Qazaqstanda jerlengeni jaıly derek eń senimdisi sekildi.
Qorqyt - qazaqtyń tól tulǵasy. Qorqyttyń qazaq topyraǵynda jerlengenin shegelep turyp dáleldegen - Álkeı Marǵulan. Akademık eńbeginde 1848 jyly Ábýbákir Dıvaev túsirgen Qorqyt mazarynyń sýretin de bergen. Sóıtip, Qorqyt beıitiniń Qyzy­lorda oblysy Qarmaqshy aýdany mańyndaǵy Qorqyt stansasyna jaqyn jerde jatqanyn naqtylady.
Negizinde qazaq pen Qorqytty baılanystyratyn birneshe dúnıe bar. Halyqaralyq Túrki akade­mııasynyń prezıdenti Darhan Qydyráli bizdiń gazetke bergen suhbatynda: «Qorqyt ańyzdary qazaqta mol saqtalǵan. Sonymen qatar Qorqyt mazarlarynyń negizgisi - Syrdyń boıynda tur. Olaı deıtinimiz, Túrkııanyń Baıbýrt qalasynda da, Kavkazda da Qorqyttyń mazary bar. Degenmen de Qorqyt kúıleriniń tek qazaq arasynda saqtalýy, basqa túrki halyqtarynda kezdespeıtin Qorqyt ańyzdarynyń búginge deıin qazaq arqyly jetýi - Qorqyt murasy­nyń murageri qazaq ekenin kórsetedi» degen bolatyn.
Professor Baǵdat Káribozuly da Syr bo­ıynda jerlengen adamnyń Qorqyt ekenin rastaıdy. Derbenttegi Qorqyt, basqa Qorqyt degen oı qorytady.
«Á.Marǵulannyń dá­leldeýi boıynsha bir emes, birneshe Qorqyt bolǵanǵa uqsaıdy. Máselen, Orhan Shaıh eńbekterinde Germanııa elshisi Adam Olearıýstiń 1638 jyly «Imam Qorqyt» dep tanylǵan mazardy kórgenin, onyń Túrik elin­degi Derbent qalasyna jaqyn mańaıda ornalasqanyn jazǵan­daryn keltire otyryp: «Derbenttegi Olearıýs aıtqan Qorqyttyń molasyna mán berýge bolmaıdy, uly Qorqyt ol jerde bolmaǵan. Bir ǵana Syrdyń boıynda oǵyzdar ortasynda ótken kisi. Derbenttiń Qorqyty qypshaqtardan qalǵan basqa Qorqyt, ondaı Qorqyttar bergi kezde kóp bolǵan» dep jazady. Demek, Qorqyt jyrlaryndaǵy Qorqyt, Á.Marǵulannyń jáne basqa álemdik deńgeıdegi qor­qyttanýshylardyń dáleldep berge­nindeı, Jankentte týyp, Syrdarııa ózeniniń oń jaǵalaýyna jerlengen Qorqyt degen tujyrymǵa kelýge bolady» deıdi.
Jazýshy Qoıshyǵara Sal­ǵarauly «Ortaǵasyrlyq túrikter» kitabynda Qorqyt atamyzdyń Derbenttegi mazaryna qatysty qyzyq málimet beredi. Jazýshynyń pikirinshe, Derbentke barǵan oǵyzdar Qorqyt mazaryn qaıta salǵan bolýy múmkin.
«Jaýgershilik, shapqyn­shy­lyqtyń jıi bolýynyń salda­rynan atamekeninen jıi aıyrylyp, basqa jerge qonys aýdarǵan taıpalar qurbandyq shalar kezinde burynǵy qara jurtqa - kıeli orynǵa jete almaıtyn bolǵan soń, sol jańa barǵan je­rinde baıaǵy el tanyǵan, ózderi ta­byn­ǵan áý­lıe­lerge arnap, jańadan áýelgi kezde bastapqy túrine uqsatyp, keıin onyń arhıtektýrasyn jetildire jańartyp mazar turǵyzyp, sonyń basyna qurbandyq shalýdy ádetke aınaldyrǵan. Mine, biz biletin Syrdarııa boıyndaǵy, sondaı-aq álgi Olearıı jazatyn Derbenttegi Qorqyt mazarlary osyndaı retpen ómirge kelgen mazarlar bolsa kerek... Ashyǵyn aıtý kerek, bul mazarlar jóninde daý kóp. Sonyń bárin jóndeı berý de qıyn. Mysaly, akademık Álkeı Marǵulan «Ejelgi jyr, ańyzdar» degen kita­bynda: «Derbenttegi Olearıı aıt­qan Qorqyt molasyna mán berýge bolmaıdy. Uly Qorqyt ol jerde bolmaǵan» dep ashyq jazady. Mu­nyń syrtynda akademık Vası­lıı Bartold ta Derbentte Qor­qyttyń mazary joq degen pikiri bar.
Bul arada eki akademıktiń pikirinde qaıshylyq bar. Biri - «bar» deıdi, biraq oǵan «mán berýge bol­maıdy» deıdi. Ekinshisi - «Derbentte Qorqyttyń mazary joq» deıdi. Bylaı qaraǵanda, Á.Marǵulannyń aıtyp otyrǵany durys. Rasynda, Qorqyt ol jerde bolmaǵan. Biraq ol jerde oǵyzdardyń bolǵany shyndyq. H-HІІІ ǵasyrlarda Za­kavkaze men Kishi Azııaǵa ketken oǵyzdardyń ońtústik toby Ázir­baıjan men Anatolııa túrikteriniń halyq bolyp qalyptasýyna úles qosqany jurttyń bárine tarıhtan belgili. Demek, Derbentke barǵan oǵyz­dardyń onda Qorqyt maza­ryn salyp, sonda ata-baba arýaǵyna arnap qurbandyq shalýy ábden múmkin» deıdi.
Qorqyttyń birneshe jerde mazary bolýyna qatysty pikirdi ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń dotsenti Tóráli Qydyrdan suradyq. Ǵalym joǵaryda aıtqan Saltan Saıranulynyń oıyn qýattady. Qorqyt qabir­leriniń kóptigin onyń rýhanı ilimmen baılanysty bolǵanymen túsindirdi.
«Mundaı dúnıeler ırfanı (mıstıkalyq) tanymda jıi kez­de­sedi. Ahmet ıAssaýıdiń rýhanı ustazy sanalatyn Arystan babtyń da, aqıqatty izdegen Násrıddın Qojanyń da eki-úsh jerde mazary bar. Jalpy qabir bireý bolǵanymen de, mazar bir­neshe bolýy tasaýýfta qalypty jaǵdaı. Sebebi, úlken áýlıemen ne abyzben rabıta jasaý (rýhanı baılanys) úshin kıeli mazar bolýy kerek. Tipti keıbir áýlıeler­diń denesin jýǵan jerlerine de mazar turǵyzǵan jaǵdaılar bar.
Túrki halyqtarynyń aýyz ádebıetinde «Qorqyt» degen atpen kezdeskenimen de, «dárejesi» birde «Dede», keıde «Ata» (tipti «Baba» dep te kezdesedi) bolyp beriledi. Muny oǵyz hám qypshaq toptary­nyń tildik ereksheligi degenimizben de osy eki uǵymǵa nazar aýdarǵan jón. Mysaly, ıAssaýı tarıqatynyń pirlerine «Ata» dárejesi berilgen. Sondyqtan da Ismaıl ata, Baqyr­ǵan ata, Hakim ata, Sadr ata sekildi. ıAǵnı, «Ata» - jasy kelip qalǵan adamdy ataǵanymen de tarıqatta kemel áýlıelerge ǵana berilgen. Budan Qorqyt ıAssaýı tarıqatyn ustanǵan degen tujyrym jasamaǵa­nymyzben de, Qorqyttyń «ata» atalýy jasy kelip qalǵannan (keıbir ańyzdardy 290 jyl ómir súrgendigi aıtylady) emes, rýhanı ilimmen baılanysty bolýy múmkin. Kóne túrkilik senimniń abyzy ne sopylyqtyń áýlıesi bolsa da Qorqyt esiminiń tasaýýf-ırfanı (sopylyq-mıstıkalyq) tanymǵa tikeleı qatysy bar. Baqsy, balger ne aqıqatty izdegen jannyń túsinde «maǵan aıan berildi» dep belgi qoıylyp, mazar turǵyzylǵan jer­ler de az emes. Mysaly, Aýǵan­stan­daǵy «Mazarı Shárıftiń» («Kıeli mazar» degen maǵyna beredi) turǵy­zylýyna Ábdirahman Jámıdiń túsinde Haziret Álı aıan berip, sonda jatqandyǵyn aıtqannan keıin osy qala turǵyzylǵan (alaıda ıslam­tanýshy ǵalymdar Haziret Álı ol jerge barmaǵanyn jazǵan). Qor­qyttyń mazary delingen Baı­burttaǵy «Álı baba», Derbenttegi «Imam Qorqyt» nemese Ahlattaǵy «Qorqyt han» mazary bolýynyń bir syry osynda jatsa kerek» dedi Tóráli Qydyr.
Jazýshy Nurǵalı Oraz bir maqa­lasynda: «Túrik baýyrlarymyz Qorqyt babamyzdyń mazary Baı­býrtta jatyr deıdi eken. Túrki tektes basqa halyqtar da Qorqyt­tyń molasy bizdiń jerimizde deıdi. Mundaı kezde ázirbaıjan halqynyń ataqty aqyny Vahabzadeniń: «Ulylar bir jerde týyp, myń jerde óledi», - degen sózi oralady oıyńa. Eń bastysy, Qorqyt babanyń ólmes, óshpes beınesi júregi­mizde ekendigi. Sondyqtan da onyń beıiti bizdiń jerimizde dep oılaýǵa bárimizdiń de qaqymyz bar» dep jazǵan bolatyn.
Shynynda, Qorqyt beınesi júregimizde bolǵany abzal. Túbi bir túrik halyqtaryn bir birikterse, Qorqyt biriktiredi. Elbasy maqa­lasynda aıtqan ulttyq kody­myzdyń biri - osy Qorqyt ata. Sondyqtan Qorqyttyń qazynaly murasyn zerttep-zerdeleý, keıingige úlgi qylý - bizge murat.

Serikbol HASAN