Kórisý dástúriniń tamyry tereńde jatyr – tarıhshy Jańabek Jaqsyǵalıev
-Muqııat kóz toqtatqan adam kórisýdiń geografııalyq aýmaǵy baıtaq Qazaqstannyń negizinen Kishi júz terrıtorııasymen shekteletinin ańǵarary haq. Nege bulaı? Demek, kórisýdiń qupııa kiltin ashqymyz kelse, ólke etnografııasynyń erekshe qyry men syryna tereńirek úńilip, óńir tarıhynyń tuńǵıyǵyna boılaı túskenimiz jón, - deıdi ǵalym.
-Jańabek Jańabaıuly, aldymen Kórisý (Amal) ǵurpynyń tamyry qaıda jatqanyna toqtalsańyz?
-Osy dástúrdi indete zerttegen etnograftar men tarıhshylar atalmysh salttyń tórkinin kóne túrki-monǵol dástúrimen baılanystyryp júr.
Máselen, Mańǵystaý ólkesiniń tarıhyn uzaq ýaqyt boıy zerttegen Andreı Astafev «Amal (Kórisý) merekesiniń tamyry mońǵol men tývalyq halyqtarda jatqanyna» zer salsa, tarıhshy Asylbek Baıtanuly «Shaǵan (Tsagan sar) - mońǵol halqynyń dástúrli jańa jyl merekesi kúninde toılanatyn «Zolgoh« (Jolyǵý) dástúri men bizdegi Kórisý kúniniń tuspa-tus kelýinde erekshe mán bar ekenine» kóńil bóledi. Keltirilgen oı-tujyrymdardan neni baıqap, qandaı jaıtty ańǵarýǵa bolady? Osy rette áli kúnge deıin jurtshylyq kóp nazar aýdara qoımaǵan óńir tarıhyndaǵy bir jasyryn syrdy sýyrtpaqtaýǵa bolatyn sııaqty.
-Ol qandaı syr?
-Sh.Ýálıhanovtyń paıymdaýy boıynsha «Edil men Jaıyq – orystardyń Altyn Orda dep ataıtyn jeri». Álbette, Edil-Jaıyq aralyǵy – Altyn Ordanyń epıtsentri, astanalary Saraı-Batý men Saraı-Berke – Edildiń, Saraıshyq – Jaıyqtyń boıynda jatqanyn eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Zertteýshi V.L.Egorov «Altyn Orda aýmaǵynda 110-140 qala bolǵandyǵyn» sıpattasa, tarıhshy E.Zılıvınskaıa olardyń sany «210 shaharǵa jetkenine» senimdi. Solardyń biri – ózimizdiń Oral qalasynyń irgesindegi Jaıyq qalashyǵy (13-15 ǵǵ.).
Sol Altyn Orda zamanynan kúni búginge deıin esh ózgerissiz jetken qalamyzdaǵy birneshe toponımıkalyq ataýlarǵa toqtalýǵa bolady. Mysaly, «Kýren», «Perevalochnaıa roşa», «Basqaq kópiri», «Han toǵaıy», «Qyryqkól», t.b. nemese Aq Jaıyq óńirindegi jer-sý ataýlarynyń mońǵol qabatynan kóptegen mysaldardy tizip, Shaǵan, Shyńǵyrlaý, Naryn, Saıqyn, Dalbyn, Shońaı, Jánibek, Shaǵataı, Túmen, Muqyr, Qaldyǵaıty, Jympıty, Buldyrty, t.s.s. jalǵaı berýge bolady. Bir qyzyǵy, mońǵoldyń jańa jyl merekesi Shaǵan (mońǵolshadan aýdarǵanda «aq ózen», «pák sý» degen maǵynany bildiredi eken) atymen atalatyn Oral qalasynyń túbinde ózenniń bar ekeni de kezdeısoq emes sııaqty. Mońǵol ımperııasynyń quramyna engen el retinde mundaı ataýlar Qazaqstannyń ózge de óńirlerinde kezdesetetindigin aıryqsha atap ótemiz.
Qysqasy, Edil-Jaıyq aralyǵyndaǵy Altyn Orda men Noǵaıly tarıhyn muqııat saralaý ólke tarıhynyń aqtańdaqtaryn ashýǵa septigin tıgizeri anyq. Qala mádenıeti men dala mádenıeti erekshe astasyp, ózara úılesim tapqan ǵajaıyp dáýir halyq aýzynda saqtalyp, urpaqtan-urpaqqa úzilmeı jetken. Qazaqtyń uly ǵalymy Shoqan Ýálıhanovtyń: «Jánibek (bizdińshe, bul jerde Altyn Orda hany Jánibek Ózbekuly (1342-1357) aıtylyp turǵan sııaqty) bılik qurǵanda, týystas qazaqtar men noǵaılar birge kóship-qonǵan, ol kez qazaq jyrlarynda altyn ǵasyr dep atalady. Qazaqtardyń kóptegen ańyz-dastandary da sol ǵasyrǵa dóp keledi. Sondaı-aq, Jırenshe sheshenniń birlik, tálim-tárbıelik naqyldary, ádil han Áz-Jánibek te, Noǵaılardyń fılosof-danasy Asan-Qaıǵy da osy kúnge deıin dalalyqtardyń aýzynan túspeıdi» dep tamsana jazýy bekerden-beker emes. Bul bizdiń babalarymyzdyń kúndeı kúrkiregen dáýiri-tin. Kishi júz aýmaǵynda keńinen taralǵan osy ǵuryptan elimizdiń ózge óńirlerindegi baýyrlarymyz nelikten habarsyz degen saýal ár qazaqty mazalap, oılandyrary sózsiz.
Osy oraıda tarıhshy B.Ermuqanov ınjener M.Tynyshbaevtyń zertteýlerine ıek artyp, «Uly júzdiń qazaqtary jalpy Altyn Ordany bilmese, Orta júzdiń qypshaqtary men arǵyndary Altyn Orda men noǵaılar jaıyndaǵy batyrlar jyrynyń alshyndardan shyqqanyn biraz biledi», - deý sebebine kóz jibergen durys sııaqty.
Nege? Óıtkeni Atyraýdan Altaıǵa, Arqadan Alataýǵa deıin jaıylyp jatqan, ushsa qustyń qanaty talatyn, shapsa tulpardyń tuıaǵy tozatyn ulan-ǵaıyr dalada shashyraı ornalasqan at tóbelindeı az ǵana qazaqtyń: «Ár eldiń salty basqa, ıtteri qara qasqa» degen támsilin túsinýdiń esh qıyndyǵy joq. Qalaı bolǵanda da qazaq etnogeneziniń qalyptasýynda «mońǵol faktoryn» joqqa shyǵarý áste qıyn. Qazaq halqynyń salt-dástúriniń ózegi kóne túrki-mońǵol sımbıozynda (qospasynda) jatyr hám sonyń dálelindeı kóptegen ádet-ǵuryptarymyz ben salt-dástúrimizde uqsastyqtar kóp. Onyń bárin jipke tize bersek, taqyryptan aýytqyp ketýimiz múmkin.
-Qoryta aıtqanda, qandaı túıinge kelýge bolady?
-Tańdanarlyǵy sol, bizge jetken tarıhı derekter 15-ǵasyrǵa deıingi Reseıde de 14 naýryz Jyl basy bop eseptelip, dúrkireı toılanǵanynan habar beredi. Ataǵy aıǵa jetip, «aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys» bop turǵan Altyn Ordanyń aıbyndy handaryna salyq tólep, pushaıman kúıge túsken qońsylarymyzdyń jaı-kúıi kóz aldyńa keledi. Keshegi kúni tórtkúl dúnıeni titirentken Altyn Ordanyń sheksiz qudiretine taǵy bir tańqalyp, shirkin, bizdiń babalar-aı, deısiń de qoıasyń?! Oıymyzdy tobyqtaı túısek, Kórisý kúnine oraı zertteý júrgizgen etnograf-ǵalymdardyń paıymdary men osy salt-dástúrdiń geografııalyq ereksheligine baılanysty týyndaǵan oılarymyz ben boljamdarymyzdyń qysqasha túıini osy!
-Áńgimeńizge rahmet!